«Лингвокультурологический аспект башкирских народных игр и его использование в учебном процессе»

Диплом эшенең актуаллеге. Е.И. Зиновьева һәм Е.Е. Юрков билдәләмәләре буйынса беҙ лингвокультурологияны теге йәки был телдә һөйләшеүселәрҙең донъяһы хаҡында төрлө белем биреүсе алымдар төрөн өйрәнеүсе филология фәне тип танырға мәжбүрбеҙ. Быға төрлө кимәлдәге тел берәмектәрен өйрәнеү, телмәр эшмәкәрлеге, телмәр тәртибе, дискурс аша ирешергә була. [21, 13-сө б.].

Лингвокультурология проблемаларын өйрәнеп, башҡорт теле дәрестәрен ошо йүнәлештә ойошторғанда ғына, тейешле һөҙөмтәләргә ирешә аласаҡбыҙ. Әҙәби әҫәр, халыҡ ижады өлгөләре, фразеологик берәмектәр менән бер рәттән уйындарҙы лингвокультурологик аспектта ҡарау эштең актуаллеген арттыра.

Эшебеҙҙең ғилми яңылығы. Тел ғилемендә тәүге тапҡыр башҡорт халыҡ уйындарының лингвокультурологик аспекты ҡарала, тәрбиә һәм рух, мәҙәнилек, илһөйәрлекте, коллективизм тәрбиәләүҙең бер алымы булараҡ, башҡорт теле, туған әҙәбиәт дәрестәренә, синыфтан тыш уҡыу шарттарына, “Башҡортостан мәҙәниәте” китабына индереү, башҡорт теле дәрестәрендә лингвокультурологик компетенция формалаштырыу мәсьәләһе күтәрелә.

Диплом эшенең маҡсаты. Башҡорт халыҡ уйындарын лингвокультурологик аспектта тикшереү һәм уны тел дәрестәрендә ҡулланыу юлдарын күрһәтеү төп маҡсат булып тора. Ҡуйылған маҡсатҡа ярашлы, алда әйтелгәндәрҙән сығып, донъя күргән хеҙмәттәргә таянып, һәм үҙебеҙҙең күҙәтеүҙәребеҙҙе барлап, түбәндәге бурыстар ҡуйылды:

- Лингвокультурология мәсьәләләренә арналған фәнни-методик хеҙмәттәрҙе өйрәнеү һәм анализлау;

- Башҡорт халыҡ уйындарының лексик, морфологик, синтаксик үҙенсәлектәрен билдәләү;

- Башҡорт халыҡ уйындары ярҙамында башҡорт теле дәрестәрен ойоштороу юлдарын күрһәтеү;

Диплом эшенең теоретик һәм методик нигеҙҙәрен Е.И. Зиновьева, Е.Е. Юрков, В.В. Воробьев, В.А. Маслова, М.В. Зәйнуллин, Б.Б. Ғафаров, И.Ғ. Ғәләүетдинов, Л.Х. Сәмситова, Р.М. Ураҡсина, М.Ғ. Ғималова һәм башҡаларҙың хеҙмәттәре тәшкил итә.

Тикшеренеү методтары. Диплом эшен яҙғанда ошоға тиклем башҡорт теле ғилемендә йыш ҡулланылған, традицион булған тикшеренеү алымдары, атап әйткәндә, күҙәтеү, тасуирлау, уйындарҙы тикшереү, һүҙлектәр менән эшләү, структур методтар ҡулланылды. Фекерҙәрҙе миҫалдар менән нығытыу һәм иҫбатлау өсөн эҙләнеү методы бик әһәмиәтле булды.

Тикшеренеү материалдары. Теманы өйрәнгәндә фактик материалдар менән иҫбатлар өсөн миҫалдар ошо йылдарҙа баҫылып сыҡҡан йыйынтыҡтарҙан, тәнҡит мәҡәләләренән алынды. Айырыуса Л.Х. Сәмситова, Е.И. Зиновьева, Е.Е. Юрков, В.В. Воробьев, В.А. Маслова хеҙмәттәрендәге теоретик тәғлимәттәр һәм методологик принциптар таянып эшләрлек нигеҙҙе тәшкил итә.

Эштең теоретик һәм практик әһәмиәте. Диплом эшендә яҡтыртылған фекерҙәрҙе, фактик материалдарҙы башҡорт теле һәм әҙәбиәте дәрестәрендә, кластан тыш саралар үткәргәндә, махсус курстар өсөн уҡыу ҡулланмалары, программалар төҙөгәндә, фәнни конференцияларҙа ҡулланылырға мөмкин.

Сығарылыш квалификация эшенең апробацияһы:

1. Башҡорт халыҡ уйындарының лингвокультурологик аспекты // Актуальные проблемы развития национальных культур: история и современность: Сборник научных статей Международной научной конференции молодых ученых, 25-26 апреля 2014 г. – Уфа: УГУЭС, 2014. – 79 – 82-се бб.

Диплом эшенең структураһы. Диплом эше инештән, өс бүлектән, йомғаҡлауҙан, ҡулланылған әҙәбиәт исемлегенән тора.

1) мәҙәни тел концепттары барлыҡҡа килеүҙә нисек ҡатнаша;

2) мәҙәни мәғәнәләр тел билдәһе мәғәнәһенең ҡайһы өлөшөнә ҡушыла;

3) һөйләүсе һәм тыңлаусы тарафынан был мәғәнәләр аңлы рәүештә ҡабул ителәме һәм улар тел стратегияһына нисек тәьҫир итә;

4) ысынбарлыҡта шулар нигеҙендә текста бойомға ашыусы һәм шул телдә һөйләшеүселәр тарафынан танылыусы мәҙәни мәғәнәләр нигеҙләнгән тел үткәргестең мәҙәни-тел компетенцияһы бармы? Мәҙәни-тел компетенцияның ғәмәлдәге билдәләнешен түбәндәгесә әйтәбеҙ: тел шәхесенең тел тыуҙырыу һәм тел ҡабул итеү процестарына тәбиғи эйә булыуы, һәм, иң мөһиме, мәҙәниәт ҡанундарына эйә булыуы. Быны иҫбат итеү өсөн тел берәмектәрен лингвокультурологик анализлауҙың яңы технологиялары кәрәк;

5) мәҙәниәттең концептосфераһы (әлеге мәҙәниәттең төп концепттары йыйылмаһы) һәм дискурсы ниндәй бер мәҙәниәт кешеләрен репрезентациялауға йүнәлтелгән, әлеге тел билдәләренең мәҙәни семантикаһы, ике предмет өлкәһе – тел һәм мәҙәниәттең үҙ-ара бәйләнеше нигеҙендә формалашҡан;

6) әлеге фәндең төп төшөнсәләрен нисек системалаштырыу, йәғни нисек итеп тел һәм мәҙәниәттең динамикала үҙ-ара бәйләнеш проблемаһын ғына түгел, әлеге ғилми парадигма – антропологик йәки антропоүҙәк сиктәрендә үҙ-ара аңлашыусанлыҡты тәьмин итеүсе төшөнсәләр аппараты булдырыу.

В.В. Воробьев билдәләүенсә, лингвокультурология – «тел һәм мәҙәниәттең йәшәйешендә уларҙың үҙ-ара бәйләнешен һәм хәрәкәтен өйрәнеүсе, телдән тыш (мәҙәни) йөкмәткеһендә берәмектәрҙең тотош структураһы булараҡ сағылдырыусы синтезлау тибындағы комплекслы ғилми дисциплина. Был бөтөнлөк системалы алымдар, заманса өҫтөнлөктәр һәм мәҙәни ҡанундарға (нормалар системаһы һәм дөйөм кешелек ҡиммәттәре) юҫыҡлана» [8, 19-сы б.]. Автор фекеренсә, лингвокультурологияның төп объекты – «йәшәйеш процесында тел һәм мәҙәниәттең үҙ-ара бәйләнеше, үҙ-ара хәрәкәте һәм берҙәм система бөтөнлөгөндә ошо үҙ-ара бәйләнеш интерпретацияһын өйрәнеү», ә әлеге дисциплина предметы булып “тел коммуникацияһы системаһында ҡайтанан тергеҙелгән һәм уның мәҙәни ҡиммәттәренә нигеҙләнгән йәмғиәт йәшәйешенең милли формалары тора. Һәм былар бөтәһе “донъяның тел картинаһын булдыра”. Лингвокультурологик объекттарҙы семантика, сигматика, синтактика һәм прагматика берҙәмлеген хасил иткән системалы алым ярҙамында өйрәнеү тәҡдим ителә. Был, үҙҙәрендә тел һәм телдән тыш йөкмәткеләре диалектик яҡтан бәйләнгән берәмек булараҡ, улар хаҡында тулыраҡ мәғлүмәт алырға ярҙам итәсәк [8, 21-се б.].

Е.И. Зиновьева һәм Е.Е. Юрков билдәләмәләре буйынса, беҙ лингвокультурологияны теге йәки был телдә һөйләшеүселәрҙең донъяһы хаҡында төрлө белем биреүсе алымдар төрөн өйрәнеүсе филология фәне тип танырға мәжбүрбеҙ. Быға төрлө кимәлдәге тел берәмектәрен өйрәнеү, телмәр эшмәкәрлеге, телмәр тәртибе, дискурс аша ирешергә була. Бында энциклопедик характерҙағы мәғлүмәтте иҫәпкә алыу мөһим [21, 13-сө б.].

ХХ быуаттың икенсе яртыһында мәҙәниәт нисек тел ярҙамында кодлана, теге йәки был тел берәмектәре ниндәй мәғлүмәт йөрөтә – ошондай һорауҙарға яуап биреүсе яңы фән – лингвокультурология барлыҡҡа килә. Был лингвистик тармаҡ – быуаттар киҫешендә ғилми тикшеренеүҙәрҙең парадигмаһы тыуыуы, интеграцияланған типтағы белемдәрҙе культивациялаусы, ысынбарлыҡ күренештәрен өйрәнгәндә антропоцентризм принцибына нигеҙләнеү.

Һуңғы йылдарҙа әлеге фәндең методологик аппараты билдәләнгән, тел факттарын анализлау барышында мөһим теоретик йомғаҡлауҙар яһалған фундаменталь эштәр барлыҡҡа килде. Әммә ошо эшләнгән эштәр менән генә мөрхәтһенеү дөрөҫ түгел – лингвокультурология үҙенең категорияль-теоретик апппаратын аныҡлауға мохтаж. Синкретик типтағы фән булараҡ, ул когнитология, психолингвистика, культурология, семиотика туплаған ғилемдәрҙе файҙалана. Шул уҡ ваҡытта культурология тел берәмектәренең, мәҙәниәттең, фекерләүҙең үҙ-ара бәйләнешен анализлауға үҙ мөнәсәбәтен, ҡарашын формалаштыра. Алефиренко Н.Ф. былай тип билдәләй: “Лингвокультурологияла когнитив феномендар иҫәбенә off-line феномендар: оҙайлы хәтер, категориялар системаһы һәм категориялау, белемде күрһәтеү структуралары, лексикон һ.б. инә. Реаль ваҡытта тел менән файҙаланыуға яуаплы ошо типтағы феномендар өлөшләтә генә ҡулланыла ала” [46, 166-сы б.].

Бындай осраҡта лингвокультурологик тикшеренеүҙәр ҡатнаш дисциплиналарҙың терминологияһын механик рәүештә үҙләштереүҙе сағылдыра – был иһә мәсьәләне хәл итеүгә түгел, фән тармағы алдына ҡуйылған проблемаларҙы тағы ла ҡатмарлаштырыуға килтерә. Ә проблеманы мәҙәниәт концепттары базаһын өйрәнгәндә генә йырып сығыу мөмкин. Һуңғы йылдар русистикаһында урыҫ мәҙәниәтенең база менталь категорияларын һүрәтләүгә арналған байтаҡ ҡына ғилми эштәр барлыҡҡа килде. Тикшеренеү объекттары булып О.Ю. Печенкина, А.Д. Кошелев, А.В. Артемова һ.б. Шул уҡ ваҡытта «хеҙмәт», урыҫ мәҙәниәтенең база концепты булараҡ, фәндә тик фрагментар сағылыш таба. Т.В. Гоннова, Л.А. Иванова, Е.В. Кормакова, Е.В. Петрухина һ.б. В.И. Карасик һәм И.А. Стернин редакцияһында сыҡҡан «Концепттар антропологияһы» хеҙмәте концепттарҙы заманса өйрәнеүҙең үҙенсәлекле йылъяҙмаһын тәшкил итә.

Үҙ аллы лингвистик дисциплина булараҡ лингвокультурология XX быуат аҙаҡтарында формалашты. Был тармаҡтың үҙенсәлеге, бурыстары, предметы В.Н. Телия, Н.Ф. Алефиренко, В.В. Воробьев, В.И. Карасик, В.А. Маслова, Ю.С. Степанов, В.М. Шаклеин, Ф.Ф. Фәрхетдинова, А.Т. Хроленко һ.б. хеҙмәттәрендә билдәләнгән.

Лингвокультурология – ғилми дисциплина. Ул матди һәм рухи мәҙәниәттең тере телгә берегеү процестарын һәм һөҙөмтәләрен, тел һәм мәҙәниәттең үҙ-ара бәйләнешен өйрәнә. Лингвокультурология этнолингвистиканың бер өлөшө булып тора. Уны үҙенсәлеге шунда: лингвокультурология тел һәм мәҙәниәт-ара бәйләнеште синхрон перспективала өйрәнә, эквивалентһыҙ берәмектәрҙе генә солғамай (сабата, быйма, самауыр һ.б.).

А.Т. Хроленко лингвокультурологияны лингвокультурологияға инештән айырып ҡарай. Һуңғыһына ул дисциплиналар комплексын (лингвофольклористика, этнолингвистика һ.б.) индерә. Улар телде халыҡ мәҙәниәте менән тығыҙ бәйләнештә өйрәнә. Был ғалим лингвокультурология милләттән тыш статусҡа эйә, тип һанай [43, 33-сө б.].

Тикшеренеүҙәрҙә башҡорт халыҡ уйындарының лингвокультурологик аспекты ҡарала, тәрбиә һәм рух, мәҙәнилек, илһөйәрлек, коллективизм тәрбиәләүҙең бер алымы булараҡ, уларҙы башҡорт теле, туған әҙәбиәт дәрестәренә, синыфтан тыш уҡыу шарттарына, “Башҡортостан мәҙәниәте” китабына индереү, башҡорт теле дәрестәрендә лингвокультурологик компетенция формалаштырыу мәсьәләһе күтәрелә. Диплом эшебеҙ башҡорт теле һәм тел ғилемендә лингвокультурологияны өйрәнеүгә өлөш индергән ғалимдарҙың фекерҙәренә таянып яҙылды.

Тел ғилемендә лингвокультурологияның өйрәнелеү тарихы һуңғы йылдарҙа әүҙемләшә: әлеге фәндең методологик аппараты билдәләнгән, тел факттарын анализлау барышында мөһим теоретик йомғаҡлауҙар яһалған фундаменталь эштәр ҙә барлыҡҡа килде. Әммә ошо эшләнгән эштәр менән генә мөрхәтһенеү дөрөҫ түгел – лингвокультурология үҙенең категорияль-теоретик апппаратын аныҡлауға мохтаж. Синкретик типтағы фән булараҡ, ул когнитология, психолингвистика, культурология, семиотика туплаған ғилемдәрҙе файҙалана. Шул уҡ ваҡытта культурология тел берәмектәренең, мәҙәниәттең, фекерләүҙең үҙ-ара бәйләнешен анализлауға үҙ мөнәсәбәтен, ҡарашын формалаштыра. Ә башҡорт тел ғилемендә лингвокультурология ныҡлап өйрәнелгән, тип әйтергә бөгөн әле ныҡлы нигеҙ юҡ. Шулай ҙа был өлкәне “күтәрелмәгән сиҙәм” тип әйтергә ярамай, сөнки ошо юҫыҡта уңышлы ғына эшләүсе ғалимдарыбыҙ бар.

Башҡорт халыҡ уйындарының өйрәнелеү тарихы маҡсатлы йыйыу һәм өйрәнеү һуңғы ун йыллыҡтарҙа ғына башланды. Балалар, йола фольклоры буйынса Ә.М. Сөләймәновтың, Р.Ә. Солтангәрәеваның хеҙмәттәре баҫылып сыҡты. И.Ғ. Ғәләүетдиновтың, Р.М. Ураҡсинаның киң даирә китап уҡыусыларға арналған уйын йыйынтыҡтары донъя күрҙе, Ф.Ш. Абсалиҡова “Башҡорт уйындары һәм күңел асыу саралары” тигән темаға кандидатлыҡ диссертацияһы яҙҙы, шулай уҡ башҡа хеҙмәттәр ҙә баҫылып сыҡты. Үрҙә әйтеп китеүебеҙсә, балалар уйындары, халыҡ мәҙәниәтенең үҙенсәлекле бер үк формаһы булараҡ, төрлө өлкәлә эшләүсе белгестәрҙе элек-электән ҡыҙыҡһындыра килгән. Этнопедагогика менән шөғөлләнеүселәр уйындарҙы халыҡтың әхлаҡ-тәрбиә нормалар йыйынтығы итеп ҡарай һәм уларҙы шәхес тәрбиәләүҙәге урын әһәмиәте күҙлегенән тикшерә. Халыҡтың көнкүреше, байрамдары һәм йолалары менән бәйле бер күренеш булараҡ улар элек-электән этнографтарҙың иғтибарын йәлеп итер булғандар.

Икенсе бүлектә беҙ башҡорт халыҡ уйындарын лингвокультурологик, лексик, морфологик, синтаксик яҡтан тикшерҙек. Тикшеренеү барышында беҙ тағы ла уйындарҙың ябай теллелегенә, уларға тәрән мәғәнә һалынғанлығына инандыҡ. Ысынлап та, бала өсөн уйын – эшмәкәрлек, уйын – ысынбарлыҡ. Уйында бала йәшәй, сыныға, үҙаллылыҡҡа өйрәнә.

Күпселек уйындар диалогҡа, һамаҡ-әйтеш формалы сценарийға ҡоролған. Һорау-яуап тибындағы уйындар, әлбиттә, кәм һөйләмдәрҙән тора. Һамаҡтар ғына уйындарҙы бер аҙ ҡатмарлаштыра, ҡатнашыусыларға уларҙы отоп алыу яуаплылығын өҫтәй.

Үрҙә әйтелгәндәрҙән сығып, шуны билдәләргә мөмкин: башҡорт телен лингвокультурологик йүнәлештә уҡытыу һәм дәрестәрҙә башҡорт халыҡ уйындарын ҡулланыу асылында баланы туған телендә матур итеп һөйләй, уҡый, яҙа белергә өйрәтеү менән генә сикләнеүҙе түгел, үҙ халҡының мәҙәниәтен, тарихын белеүсе, милли һәм донъяуи культураны үҙләштергән юғары интеллектлы, белемле, талантлы, аңлы шәхес итеп тәрбиәләүҙе маҡсат итеп ҡуя. Был эш дөйөм белем биреү һәм тәрбиә эшен ойоштороу йөкмәткеһенә тығыҙ үрелеп барырға тейеш.

Йомғаҡлап әйткәндә, башҡорт халыҡ уйындарының лингвокультурологик аспекты буйынса эҙләнеү артабан дауам ителергә тейеш. Был өлкәлә беҙҙе ҙур асыштар көтә, тип уйлайбыҙ.

5. Башҡорт халыҡ ижады. Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр [Текст]. - Өфө, 1980. – 467 б.

6. Баһауетдинова, М. И., Йәғәфәрова, Г. Н. Башҡорт теле һәм әҙәбиәте дәрестәрендә яңы технологиялар ҡулланыу [Текст] / М. И. Баһауетдинова, Г. Н. Йәғәфәрова / (методик ҡулланма). – Өфө, НМЦ “Педкнига”, 2008. – 204 б.

7. Бураҡаев, И. Д., Бураҡаева М. С., Юлмөхәмәтов М. Б. Башҡорт мәҙәниәте (Тормош һабаҡтары): 10-сы синыф өсөн дәреслек. [Текст] / И. Д. Бураҡаев, М. С. Бураҡаева, М. Б. Юлмөхәмәтов / 1-се баҫма. – Өфө: Башҡортостан “Китап” нәшриәте, 2001. – 184 б.

8. Бухарова, Г. Х. Мифопоэтическая картина мира в башкирской топонимии [Текст] / Г. Х. Бухарова /. – Уфа: Изд-во БГПУ, 2003. – 156 с.

9. Бромлей, Ю. В. Очерки теории этноса. Язык и культура [Текст] / Ю. В. Бромлей / Хрестоматия по спецкурсу для студентов-филологов / Под ред. Л.Г. Саяховой. – Уфа, 2000. – 59 с.

10. Вежбицкая, А. А. Семантические универсалии и описание языков [Текст] / А. А. Вежбицкая /. – М.: Языки русской культуры, 2001. – 194 с.

11. Вежбицкая, А. А. Язык. Культура. Познание [Текст] / А. А. Вежбицкая /. – М.: Русские словари, 1997. – 231 с.

12. Верещагин, Е. М., Костомаров, В. Г. Язык и культура: Лингвострановедение в преподавании русского языка как иностранного [Текст] / Е. М. Верещагин, В. Г. Костомаров /. – М.: Русский язык, 1983. – 269 с.

13. Воробьев, В. В. Лингвокультурология (теория и методы) [Текст] / В. В. Воробьев /. – М.: Издательство РУДН, 1997. – 331 с.

14. Гачев, Г. Д. Национальные образы мира [Текст] / Г. Д. Гачев /. – М.: Советский писатель, 1988. – 448 с.

15. Ғәләүетдинов, И. Ғ., Мәмбәтов, М. Ә., Ураҡсина, Р. М. Балалар фольклоры [Текст] / И. Ғ. Ғәләүетдинов, М. Ә. Мәмбәтов, Р. М. Ураҡсина /. - Өфө: Китап, 1994. – 160 б.

16. Ғәләүетдинов, И. Ғ., Ураҡсина, Р. М. Балалар фольклоры: Мөғжизәле, әкиәтле бала саҡ уйындарҙа һәм уйҙарҙа ҡаласаҡ [Текст] / И. Ғ. Ғәләүетдинов, Р. М. Ураҡсина /. – Өфө: Башҡортостан “Китап” нәшриәте, 1996. – 176 б.

17. Гумбольдт, В. фон. Язык и философия культуры [Текст] / В. Гумбольдт /. – М.: Прогресс. – 198 с.

18. Давлетшинские чтения: Язык, культура, традиции, новаторство: Материалы межвузовской научной конференции (30-31 мая 1997) [Текст]. – Бирск: Издательство БирГПИ, 1997. – 160 с.

19. Зайнуллин, М. В., Зайнуллина, Л. М. Общие проблемы лингвокультурологии [Текст] / М. В. Зайнуллин, Л. М. Зайнуллина /. – Уфа. – РИЦ БашГУ, 2008. – 206 с.

20. Зайнуллин, М. В. Менталитет и национальный характер: Лингвокультурологический аспект исследования [Текст] / М. В. Зайнуллин /. – Уфа: Гилем, 2007. – 237 с.

21. Зиновьева, Е. И., Юрков Е. Е. Лингвокультурология: теория и практика [Текст] / Е. И. Зиновьева, Е. Е. Юрков /. – М.: Издательский дом \"МИРС\", 2009. – 73 с.

22. Иванова, С. В. Культурологический аспект языковых единиц [Текст] / С. В. Иванова /. – Уфа: БашГУ, 2002. – 191 с.

23. Иванова, С. В. Лингвокультурология и лингвокогнитология: сопряжение парадигм [Текст] / С. В. Иванова /. – Уфа: РИО БашГУ, 2004. – 210 с.

24. Карасик, В. И. О категориях лингвокультурологии. Языковая личность: проблемы коммуникативной деятельности [Текст] / В. И. Карасик /. – Волгоград, 2001. – 81 с.

25. Караулов, Ю. Н. Русский язык и языковая личность [Текст] / Ю. Н. Караулов /. – М.: Наука, 1987. – 98 с.

26. Кейекбаев, Ж. Ғ., Сәйетбатталов, Ғ. Ғ., Ишбирҙин, Э. Ф., Аҙнабаев, А. М., Фәритов, Х. С. , Хәбибуллина, Ф. Й. Башҡорт теле: Педагогия училищелары өсөн дәреслек [Текст] / Ж. Ғ. Кейекбаев, Ғ. Ғ. Сәйетбатталов, Э. Ф. Ишбирҙин, А. М. Аҙнабаев, Х. С. Фәритов, Ф. Й. Хәбибуллина /. – Өфө: “Китап”, 1997. – 352 б.

27. Корнилов, О. А. Языковые картины мира как производные национальных менталитетов [Текст] / О.А. Корнилов /; 2-е изд., испр. и доп. - М.: ЧеРо, 2003. – 349 с.

28. Красных, В. В. Этнопсихолингвистика и лингвокультурология: Курс лекций [Текст] / В. В. Красных /. – М.: ИТДГК Гнозис, 2002. – 284 с.

29. Кубрякова, Е. С. Типы языковых значений: Семантика производного слова [Текст] / Е. С. Кубрякова / . – М.: 2013. – 203 с.

30. Маслова, В. А. Лингвокультурология: Учеб. пособие для студ. высш. учеб. заведений [Текст] / В. А. Маслова /. – М.: Изд. центр «Академия», 2001. – 208с

31. Попова, З. Д., Стернин, И. А. Общее языкознание: учебное пособие [Текст] / З. Д. Попова, И. А. Стернин /. – М. : АСТ: Восток-Запад, 2007. – 63 с.

32. Потебня, А. А. Мысль и язык [Текст] / А. А. Потебня /. – К.: СИНТО, 1993. – 192 с.

33. Самситова, Л. Х. Лингвокультурологическая концепция обучения башкирскому языку и родным языкам в образовательных учреждениях Республики Башкортостан [Текст] / Л. Х. Самситова /. – Уфа, 2010. – 24 с.

34. Санъяров, Ф. Б. Лингвокультурологияның ҡайһы бер мәсьәләләре. Проблемы башкирского, тюркского и сопоставительного языкознания в свете традиционных и новейших направлений в лингвистике: Сборник научных статей / Отв. ред. М. В. Зайнуллин [Текст] / Ф. Б. Санъяров /. – Уфа: РИЦ БашГУ, 2009. – 196 б.

35. Саяхова, Л. Г., Рапопорт, Н. В., Газизов, Р. А. Язык и культура. Хрестоматия по спецкурсу студентов-филологов. Под редакцией профессора Л.Г. Саяховой. Изд-е Башкирск. ун-та [Текст] / Л. Г. Саяхова, Н. В. Рапопорт, Р. А. Газизов /. – Уфа, 2000. – 174 с.

36. Саяхова, Л. Г. Языковая личность: Лингвокультурология. Лингводидактика. Лексикография / Под редакцией профессора В.В. Воробьева, профессора Л.Г. Саяховой / Издание Башкирского государственного университета [Текст] / Л. Г. Саяхова /. – Уфа, 2001. – 270 с.

37. Сепир, Э. Избранные труды по языкознанию и культурологии: Пер. с англ./ Общ. ред. и вступ. ст. А. Е. Кибрика. – 2-е изд [Текст] / Э. Сепир /. – М.: Издательская группа «Прогресс», 2001. – 96 с.

38. Слышкин, Г. Г. От текста к символу: лингвокультурные концепты прецедентных текстов в сознании и дискурсе [Текст] / Г. Г. Слышкин /. – М.: Academia, 2000. – 117 с.

39. Сөләймәнов, Ә. М. Башҡорт халҡының ҡарһүҙе: филология факультеты студенттары һәм әҙәбиәт, мәҙәниәт уҡытыусыларына тәғәйен уҡыу ҡулланмаһы. Беренсе киҫәк [Текст] / Ә. М. Сөләймәнов /. – Өфө: БДПУ нәшриәте «Вагант», 2011. – 196 б.

40. Стефаненко, Т. Г. Этнопсихология: Учебник для вузов [Текст] / Т. Г. Стефаненко /. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 227 с.

41. Хадыева, Р. Н. Башкирская этнокультура и язык: Опыт воссоздания языковой картины мира [Текст] / Р. Н. Хадыева /. – М.: Наука, 2005. – 248 с.

42. Хөсәйенова, Г. Р. Башҡорт халыҡ уйындары [Текст] / Г. Р. Хөсәйенова /. – Өфө: Ғилем, 2006. – 72 б.

43. Хроленко, А. Т. Введение в лингвофольклористику: учебное пособие [Текст] / А. Т. Хлоренко /. – М.: Издательская группа «Прогресс», 2007. – 156 с.

44. Шагапова, Г. Р. Опыт системного анализа игровой культуры этноса (На примере башкирских игр) [Текст] / Г. Р. Шагапова /. – Уфа, 2000. – 100 с.

II. МӘҠӘЛӘЛӘР

45. Абуталипова, Р. Ә., Хәсәнова, Л. Т. Этномәҙәнилек формалаштырыуҙың бер алымы (“Оҙон толом” бәйгеһе) [Текст] / Р. Ә. Абуталипова, Л. Т. Хәсәнова / // Башҡортостан уҡытыусыһы. – 2012. - № 8 (918). – 52 – 56-сы б.

46. Алефиренко, Н. Ф. Культура и языковое сознание. [Текст] / Н. Ф. Алефиренко / // Языки и транснациональные проблемы: Материалы Ι международной научной конференции. 22-24 апреля 2004 года. Т.ΙΙ. / Ответственный редактор Т. А. Фесенко. – М., Тамбов: Издательство ТГУ им.Г.Р. Державина, 2004. – 298 с.

47. Вырыпаева, Л. Формирование этнолингвокультурной компетенции обучаемых [Текст] / Л. Вырыпаева / // Учитель Башкортостана. – Уфа, 2003. – № 6. – 40 – 44 с.

48. Закирьянов, К. З. Содержание этнокультурологического аспекта обучения русскому языку в башкирской школе [Текст] / К. З. Закирьянов / // Учитель Башкортостана. – Уфа, 1997. – № 5. – 48-51 с.

49. Зайнуллин, М. В. Проблемы развития и сохранения родных языков и национальных культур в эпоху глобализации [Текст] / М. В. Зайнуллин / // Проблемы востоковедения. – 2012. - № 3 (57). – 57 – 61 с.

50. Исмәғилева, Б. С. Әҙәби әҫәрҙе өйрәнеү тәжрибәһенән [Текст] / Б. С. Исмәғилева // Башҡортостан уҡытыусыһы. – 2013. - №2 (924). – 7-8-се б.

51. Карасик, В. И., Слышкин, Г. Г. Лингвокультурный концепт как единица исследования. Методологические проблемы когнитивной лингвистики: Сб. науч. тр. / Под ред. И. А.Стернина. [Текст] / В. И. Карасик, Г. Г. Слышкин / . – Воронеж: ВГУ, 2001. – 75 – 80 с.

52. Килсенбаева, Р. З. Башҡорт телен лингвомәҙәни йүнәлештә уҡытыу [Текст] / Р. З. Килсенбаева / // Башҡортостан уҡытыусыһы. – 2012. - № 3 (913). – 22-23-сө б.

53. Постовалова, В. И. Лингвокультурология в свете антропологической парадигмы. Фразеология в контексте культуры [Текст] / В. И. Постовалова /. – М., 1999. – С. 25 – 33 с.

54. Самситова, Л. Х. Концептуальная оппозиция “добро-зло” в башкирской языковой картине мира (на материале пословиц и поговорок) [Текст] / Л. Х. Самситова / // Вестник БГПУ, № 3 (14), 2007. –109-110 с.

55. Самситова, Л. Х. Лексико-семантические средства выражения концепта “дружба” в башкирской и русской языковой картины мира. Языковые культурные контакты народов Республики Башкортостан в условиях двуязычия: Материалы Всероссийской научной конференции [Текст] / Л. Х. Самситова /. – Уфа, 2007. – 379 – 384 с.

56. Самситова, Л. Х. Лингвокультурный аспект башкирской филологии // Пути совершенствования башкирской образовательной школы [Текст] / Л. Х. Самситова / // Сборники научных трудов. Т. ΙΙ. – Сибай, 2002. – 98 с.

57. Самситова, Л. Х. Этические концепты как отражение языковой картины мира (на материале башкирского языка) [Текст] / Л. Х. Самситова / // Вопросы филологии, № 6, 2006. – 76 с.

58. Сәмситова, Л. Х. Ноғман Мусиндың “Ауылым юлы” повесында “юл” концептының лексик-семантик асылы / Сәмситова Луиза Хәмзә ҡыҙы // Проблемы башкирского, тюркского и сопоставительного языкознания в свете традиционных и новейших направлений в лингвистике: Сборник научных статей / Отв. ред. М. В. Зайнуллин [Текст] / Л. Х. Сәмситова /. – Уфа: РИЦ БашГУ, 2009. – 207 б.

59. Санъяров, Ф. Б. Башҡорт телен лингвокультурологик аспектта уҡытыу [Текст] / Ф. Б. Санъяров / // Башҡортостан уҡытыусыһы. – 2013. - №2 (924). – 15 б.

60. Санъяров, Ф. Б. Ғайса Хөсәйенов концептосфераһы: менталлек һәм этник-философик категория/ Фәнзил Бүләк улы Санъяров // Проблемы востоковедения [Текст] / Ф. Б. Санъяров / // – 2009. - № 4 (46). – 116 – 120-се б.

61. Санъяров, Ф. Б. Лингвокультурологияның ҡайһы бер мәсьәләләре/ Проблемы башкирского, тюркского и сопоставительного языкознания в свете традиционных и новейших направлений в лингвистике: Сборник научных статей/ М. В. Зайнуллин, отв. ред. [Текст] / Ф. Б. Санъяров /. – Уфа: РИЦ БашГУ, 2009. – 193 – 196-сы б.

62. Саяхова, Л. Г. Культурологическая концепция обучения русскому языку в башкирских школах и гимназиях [Текст] / Л. Г. Саяхова / // Учитель Башкортостана. – 1997. – № 2. – 53-54 с.

63. Саяхова, Л. Г. Лингвокультурологическая концепция обучения русскому языку [Текст] / Л. Г. Саяхова / // Учитель Башкортостана. – 2006. – № 11. – 49 – 53 с.

64. Саяхова, Л. Г. Лингвокультурологические проблемы образования [Текст] / Л. Г. Саяхова / // Мир русского слова, 2001. № 3. — 17 – 20 с.

65. Тикеев, Д. С. Методика преподавания башкирского языка: избранные статьи [Текст] / Д. С. Тикеев /. – Уфа: 2002. – 267 с.

66. Ураксин, З. Г. Этнолингвистический аспект слова в башкирском языке [Текст] / З.Г.Ураҡсин / // Ядкар. - № 1. – 2000. – 18 с.

67. Ураҡсин, З. Г., Һаҙыева, Р. Н. Башҡорт этнолингвистикаһы: торошо һәм перспективаһы. Туған тел һәм әҙәбиәт: ғилми-практик конференция тезистары [Текст] / З. Г.Ураҡсин, Р. Н.Һаҙыева /. – Өфө, 1994. – 240 с.

68. Хисамитдинова, Ф. Г. Актуальные проблемы башкирской этнолингвистики [Текст] / Ф. Г. Хисамитдинова / // Ядкар. №2. – 1999. – 89 – 94 с.

III. ДИССЕРТАЦИЯЛАР, АВТОРЕФЕРАТТАР

69. Абсаликова, Ф. Ш. Игры и развлечения башкир: Конец XIX – первая половина XX веков [Текст]: дисс. канд. ист. наук / Ф. Ш. Абсаликова /. – Уфа, 1998. – 207 с.

70. Аминева, Ф. С. Лексика продуктов питания в башкирском языке [Текст]: автореф. дисс. …канд. филол. наук / Ф. С. Аминева /. – Уфа, 2004. – 25 с.

71. Баймурзин, Х. Х. Тюркская народная педагогика физического воспитания [Текст]: автореф. дисс. … докт. пед. наук / Х. Х. Баймурзин /. – Казань, 2001. – 181 б.

72. Сагитова, А. Г. Диссертация: Концепт \"язмыш\" (\"судьба\") в башкирской языковой картине мира [Текст]: автореф. дисс. … канд. филол. наук / А. Г. Сагитова /. – Уфа: 2012. – 188 с.

73. Самситова, Л. Х. Безэквивалентная лексика башкирского языка [Текст]: автореф. дисс. . канд. филол. наук / Л.Х. Самситова /. – Уфа, 1999. – 20 с.

74. Хадыева, Р. Н. Этнокультурное значение лексики башкирского языка [Текст]: автореф. дисс. / Р. Н. Хадыева /. – Уфа. – 2003. – 193 с.

75. Янмурзина, Р. Р. Башкирская языковая картина мира в трилогии Зайнаб Биишевой [Текст]: автореф. дисс. . канд. филол. наук / Р. Р. Янмурзина. – Уфа: 2009. – 180 с.

IV. ҺҮҘЛЕКТӘР

76. Аҙнағолов, Р. Ғ. Башҡорт теленең орфография һүҙлеге [Текст] / Р. Ғ. Аҙнағолов /. – Өфө: Китап, 1998. – 368 б.

77. Багаутдинова, М. И. Этнографическая лексика башкирского языка [Текст] / М. И. Багаутдинова /. – Уфа: РИО РУНМЦ, 2002. – 116 с.

78. Багаутдинова, М. И. Башкирско-русский словарь этнокультуроведческой лексики [Текст] / М. И. Багаутдинова /. – Өфө: Башҡортостан “Китап” нәшриәте, 2003. – һүрәттәре менән 136 б.

79. Баһауетдинова, М. И. Башҡортса-русса этнокультурологик лексика һүҙлеге. – 2-се баҫма, яңыртылған [Текст] / М. И. Багаутдинова /. – Өфө: Китап, 2012. – Һүрәттәре менән 148 б.

80. Баһауетдинова, М. И. Туған телем – байлығым: (Башҡортса-русса этнографик терминдар һүҙлеге) [Текст] / М. И. Багаутдинова /. – Өфө, 2006. – 76 б.

81. Башҡорт теленең диалекттары һүҙлеге [Текст]. – Өфө: Китап, 2002. – 432 б.

82. Башҡорт теленең аңлатмалы һүҙлеге. II том [Текст]. - М.: Изд. Русский язык, 1993. – 814 б.

83. Башҡорт теленең аңлатмалы һүҙлеге. I том [Текст]. – М.: Изд. Русский язык, 1993. – 860 б.

84. Ефимова, Е. С. Башкирский мифологический словарь [Текст] / Е. С. Ефимова /. – Уфа: Вагант, 2010. – 156 с.

85. Сәмситова, Л. Х. Башҡорт тел картинаһында мәҙәниәт концепттары. Лингвокультурологик һүҙлек / Ғилми мөх. М.В. Зәйнуллин [Текст] / Л. Х. Сәмситова /. – Өфө: Китап, 2010. – 164 б.

86. Сәмситова, Л. Х., Ижбаева, Г. Р., Әхмәтшина, Г. С., Байназарова, Г. М., Килмәкова, Г. Н., Ташбулатова, Р. М. Башҡорт фольклоры концептосфераһы. Лингвокультурологик һүҙлек [Текст] / Л. Х. Сәмситова, Г. Р. Ижбаева, Г. С. Әхмәтшина, Г. М. Байназарова, Г. Н. Килмәкова, Р. М. Ташбулатова /. – Өфө: Китап, 2013. – 492 б.

87. Ураҡсин, З. Ғ. Башҡорт теленең фразеологик һүҙлеге. 3100 фразеологик берәмек [Текст] / З. Г. Ураҡсин /. – Өфө: Башҡортостан “Китап” нәшриәте, 1996. – 288 б.

88. Ураҡсин, З. Ғ. Башҡорт теленең синонимдар һүҙлеге [Текст] / З. Г.Ураҡсин /. – Өфө: Китап, 2000. – 208 б.

89. Ураҡсин, З. Ғ., Суфьянова, Н. Ф., Уразбаева, З. Ғ. Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең аңлатмалы һүҙлеге (Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө фәнни үҙәгенең Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты) [Текст] / З. Г.Ураҡсин, Н. Ф.Суфьянова , З. Ғ.Уразбаева /. – Өфө, 2004. – 528 б.

90. Хисамитдинова, Ф. Г. Мифологический словарь башкирского языка [Текст] / Ф. Г. Хисамитдинова /. – М.: Наука, 2010. – 456 с.

91. Һаҙыева, Р. Н. Башҡорт теленең этнолингвистика һүҙлеге [Текст] / Р. Н. Һаҙыева /. - Өфө: Китап, 2002. – 208 б.

92. Әхтәмов, М. Х. Башҡорт теленең морфемалар һүҙлеге [Текст] / М. Х. Әхтәмов /. – Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1992. – 271 б.

V. ЭЛЕКТРОН СЫҒАНАҠТАР

93. Институт истории, языка и литературы. Уфимского научного центра Российской академии наук. Машинный фонд башкирского языка. [Текст] / h**t://mfbl.r*/mfbl/bashxyz.

94. Русско-башкирский онлайн словарь [Текст] / h**t://huzlek.bashqort.com/index.php?id=home