«Развитие устной речи как предмет и средство обучения на уроках татарского языка»

Тормышыбыздагы үзгәрешләр милли телләрне үстерү һәм саклау, укучыларны халкыбызның мәдәнияте, гореф-гадәтләре белән таныштыру, аларда милли үзаң, горурлык тәрбияләү өчен киң мөмкинлекләр ачты. Бүгенге көндә бу эшләрнең тормышына зур игътибар бирелә. Әйе, бала яшьтән үк дөрес, матур, бәйләнешле итеп сөйләргә һәм язарга өйрәнергә тиеш. Шушы максатларга ирешү укытучыдан зур тырышлык, түземлелек, иҗади хезмәт таләп ителә.

Бала мәктәпкә сөйләшергә өйрәнеп килсә дә, аның сүзлек хәзинәсе әле артык бай булмый, уй-хисләрен белдерү өчен сүзләре җитеп бетми, еш кына үзара бәйләнешле җөмләләр дә төзи алмый. Әлеге җитемсезлекләрне бетерү өчен иң элек укучыларның сөйләм дәрәҗәсен, сөйләмнәрендәге кимчелекләрне ачыклау зарур.

Сөйләм үстерүнең ике: телдән hәм язма сөйләм үстерү юлы бар. Ләкин алар бербөтен барлыкка китерүче ике өлеш кебек. Язма сөйләмне дөреслеге телдән сөйләм сыйфатына бәйле. Телдән сөйли, җавап бирә, фикерне оештыра белмәү язма сөйләмнең сыныклыгына китерә. Белемле, фикерле укучы үз уен язмача да, телдән дә бердәй төгәл әйтә белергә тиеш.

Телдән һәм язма сөйләмнең югары культурасына ия булу, туган телнең барлык чараларыннан, систематик байлыгыннан тулы һәм дөрес файдалана белү – һәркайсыбызның изге бурычы.

Укучыларда сөйләм культурасы тәрбияләү мәсьәләсенә килгәндә, тел белән сөйләм арасындагы менәсәбәтне ачыклап китү әһәмиятле. Сөйләм белән тел аерылгысыз бәйләнештә булса да, алар бер үк нәрсә түгел. Сөйләм - ул әйтеп бирү күренеше, ә тел - сүз хәзинәсе, уйлар, хисләр, ихтыяр, теләк hәм кичерешләрне белдерү һәм аралашу коралын тәшкил иткән фонетик, лексик hәм грамматик чаралар системасы. Бала шул чаралар системасын үзләштерә, ягъни аңарда сөйләм формалаша. Башкалар белән аралашканда, телдән файдалана: сөйләм төзи. Сөйләм төзи белү балаларның шәхси үзенчәлекләренә, мәктәпкәчә һәм мәктәптә шуңа ни дәрәҗәдә өйрәтелгән булуларына бәйле. Тел аралашу чаралары системасы булса, сөйләм - шул чараларның тормышка ашырылу, кулланылу куренеше.

Телне яхшы белу, сөйләмдә башка тел үзенчәлекләрен катнаштырмау тел культурасының иң зарури шарты булып тора. Халык сөйләм телендә очраклы рәвештә йөри торган, әдәби тел нормалары булып җитмәгән сүзләр сөйләмне һич бизәми.

Матур һәм күркәм телдә сөйләүне кем генә яратмый. Без андый кешеләрне йотылып тыңлыйбыз, нәфис сүз осталарын ихтирам итәбез, аларны йөрәк җылысы белән каршылыйбыз.

Методика фәнендә сөйләмә телне үстерү проблемасы һәрвакыт актуаль. Укытучыларның, методистларның игътибарын үзенә җәлеп итеп тора.

Квалификцион чыгарылыш эшендә без тел һәм сөйләм төшенчәләрен ачыклау, сөйләмне психологик, педагогик, лингвистик яктан карау һәм татар теле дәресләрендә укучыларның сөйләмә телен үстерү алымнарын өйрәтүне максат итеп алдык.

Шушы максатка ирешер өчен түбәндәге бурычлар куелды:

• татар әдәби теленең фонетик закончалыклары нигезендә орфоэпик нормаларны үзләштерү;

• укучыларның сүз байлыгын сыйныфтан сыйныфка киңәйтү, алардан тиешенчә файдалану осталыгы һәм күнекмәләрен камилләштерә бару;

• телнең грамматик тезелешеннән, бигрәк тә синтаксистан иркен файдаланып, төрле-төрле синтаксик тезелмәләрне куллану;

• укучылар сөйләменең интонацион яктан дөрес формалашуына, эмоциональ бизәкләргә мөмкин кадәр бай булуына ирешү;

• алдагы саналганнар җирлегендә һәм бәйләнешле сөйләм үстерү программасы таләпләре буенча укучыларның сөйләм культурасын тагын да үстерү һәм камилләштерү.

Моңа кадәр сөйләм телен үстерү мәсьәләсенә битараф караган бер генә педагогның методикасы да юк. Шулай ук күп телчеләр дә бу мәсьәләне тикшергәннәр.

XVIII гасырда М.В. Ломоносов үзенең «Матур сөйләмгә кыскача кулланма» дигән хезмәтендә уйларга, фикер йөртергә, исбатларга һәм ышандырырга өйрәнү эшенең әһәмияте турында әйтә [26:800]. Ф. И. Буслаев туган телне укыту турындагы мәкаләсендә үз фикереңне әйтеп бирүдә төп фикерне һәм әйтергә теләгән уеңның кыскача планын аерып алуның роле турында яза [11:342]. К. Д. Ушинский аларның күңел байлыгын арттыруда иң үзәк предмет икәнен раслый [50:892].

Сөйләм үстерү мәсьәләсе методикада да зур урын алып тора. К. Б. Бармен, М. А. Рыбников, С. И. Абакумов кебек методистларның хезмәтләрендә сөйләм теле үстерү түбәндәге аспектларда карап үтелә:

1. Сүз өстендә эшләү аспекты;

2. Матур сөйләү һәм сәнгатьле укырга өйрәтү;

3. Грамматик-стилистик аспект;

4. Бәйләнешле сөйләм үстерү күнекмәләрен формалаштыру.

Милли мәктәпләрдә туган тел белән беррәттән рус теле өйрәнелә. Шуңа күрә туган тел культурасы мәсьәләсе икетеллелек һәм телләр бәйләнеше проблемасы белән тыгыз мөнәсәбәттә каралырга тиеш. Милли мәктәпләрдә рус телен укыту методикасы буенча хезмәтендә Л.Г.Саяхова «Рус телен туган тел буларак өйрәнүдә файдаланган ысулларның милли мәктәп өчен җитәрлек булмавын» – искәртә [46:165]. Чөнки рус телендә сөйләргә өйрәтү процессы никадәр катмарлы булган кебек үк, туган телдә дөрес сөйләү һәм язу, тел культурасына өйрәтүнең дә катлаулы яклары бар. Мәсәлән, Р.А.Юсупов үзенең хезмәтендә болай дип яза: « Мәгълүм булганча, рус теле нык үскән, бай тел буларак, башка милли телләргә, шул исәптән татар теленә дә, зур йогынты ясый. Ул телебезнең лексик-фразеологик составының грамматик төзелешенең һәм авазлар системасының камилләшүенә ярдәм итә. Ләкин үзара мөнәсәбәттәге ике телне белер-белмәс кулланганда, телләр нисбәтендәге закончалыкларны, аларның гомуми һәм үзенчәлекле якларын өйрәнмәгәндә һәм сөйләмдә битараф булганда, бер телнең икенче телгә йогынтысы тискәре дә булырга мөмкин. Туган телебез һәм рус теле нормаларын бозу күренешләре еш кына әнә шуннан килеп чыга да инде. Шуңа күрә хәзер укучыларга татар һәм рус телләрен тагын да яхшырак өйрәтү аларга ике тел нисбәтенең закончалыкларын, алардагы бертөрле, аермалы якларны төшендерү тел культурасының тиешле югарылыгына ирешү өчен мөһим бурычлардан санала» [60:136].

Р. А. Юсупов тел культурасы лингвистиканың бер тармагы буларак, лексика-фразеология, шул исәптән сурәтләү чаралары, мифология, синтаксис һәм стилистика белән тыгыз бәйләнештә торуын исәпкә ала. Аның китабы тел гыйлеменең шул бүлекләре тәртибендә төзелгән.

В.Х.Хаков стилистика буенча хезмәтләрендә укучыларда сөйләм культурасы тәрбияләүнең мәктәптә стилистика укыту белән тыгыз бәйләнештә торуын күз уңында тота: «Без телдә аерым сөйләм төрләре белән очрашабыз. Реаль чынбарлыкны, жәмгыять һәм табигать кануннарын сәнгатьчә сүрәтләү аша да һәм фәнни-логик алымнар аркылы да танырга мөмкин. Шуларның төренә карап, тел хәзинәсеннән махсус чаралар, тасвирлау алымнары сайлап алына. Аларны максатка ярашлы рәвештә, мәгънә һәм эчтәлеккә туры китереп, уңышлы һәм дөрес куллана белу аеруча әһәмиятле. Бу - стиль дигән катлаулы тешенчә һәм телдәге стилистик кануннар белән бәйләнгән.

.Һәркем узенчәрәк сөйли һәм яза. Нәтижәдә, җәмгыятьтә төрле катлауларның, ижтимагый төркемнәрнең үзләренә хас язу һәм сөйләм алымнары барлыкка килә» [54:170]. В.Х. Хаков шул мәсьәләләргә бәйле рәвештә төп игътибарны тел чараларының сөйләмдә кулланылышына юнәлтә һәм стиль төшенчәсенә тел белеме таләпләреннән чыгып бәя бирә.

В.Х.Хаков мәктәптә стилистикага өйрәнүдә төп ике юнәлешне күрсәтә:

1. Теоретик як. Бу юнәлештә укучыларга стилистиканың фәнни нигезләренә төшенү, фикерне дөрес һәм төгәл чагылдыру өчен, сүзләрне урынлы сайлап алу, тел хәзинәсеннән оста файдалану һәм андагы үзенчәлекләрне төрле сөйләмдә оста куллану максатыннан чыгып, функциональ стильләр турында мәгълүматлар бирү күздә тотыла.

2. Практик як.Стилистик күнегүләр һәм практикумнар үткәрү җирлегендә укучыларның язу һәм сөйләм телен үстерү һәм аны баету [55:184] .

X.Р. Курбатов та «Татар теленең лингвистик стилистикасы һәм поэтикасы» дигән китабында хәзерге татар әдәби теленең стилистик төзелешен бер система буларак, бер-берсенә бәйле стилистик категорияләр буларак өйрәнә. [24:199]

И. М. Низамов «Уем - тел очында» дигән хезмәтендә сөйләм оештыру өчен җәлеп ителә торган тел чараларын системалы өйрәнүгә омтылыш ясый. Автор тел гыйлемендә мөстәкыйль сөйләмият тармагы булырга һәм лаеклы урынын алырга тиеш дип саный, аның бүгенге хәле һәм киләчәге хакында фикер йөртә [33:287] .

Квалификцион чыгарылыш эше өч бүлектән тора. Беренче бүлеге сөйләм теленә төшенчә бирү, аның ике төрен (сөйләм һәм язма) күрсәтү, аларның максатларын һәм бурычларын үстерү юлы карала. Икенче бүлектә сөйләмә телне үстерү методикасы каралып үтелә. Дәрес вакытында сөйләмә телне үстерү өчен нинди чаралар кулланырга мөмкин; укучыларда тел культурасына мәхәббәт тәрбияләү ысуллары. Өченче бүлектә укучыларның сөйләмә телендә очрый торган типик ялгышлар һәм аларны бетерү өстендә эшләү каралып үтелә.

К. 3. Закирьянов әйтүенчә, сөйләм аралашу вакытында барлыкка килә. Һәм үзенең булмышы белән иҗади процесс буларак, сөйләшеп аралашу –эшчәнлек, коммуникатив эшчәнлекнең бер өлеше, акыл эшчәнлегенең бер төре. Эшчәнлекнең аңлатмалы мотив мәгънәсе белән тыгыз бәйләнештә тора. Ә мотив − «ниндидер бер хәрәкәткә, эшкә уятучы, чакыручы нигез, сәбәп». Мәсәлән, су эчәргә теләүне, сусау китереп чыгара. Су эчәргә теләү –эшчәнлекнең мотивы. Ләкин сөйләм мотивы дигән аерым төшенчә юк, сөйләм − ул үзмаксат тугел. Кешеләр белән аралашу кирәклеге сөйләм мотивын китереп чыгара. Сөйләм нәрсәнедер әйтер өчен генә түгел, ә ниндидер фикер турында хәбәр итәргә, тыңлаучыга тәэсир итәргә, үз уйларыңны белдертергә омтыла, кыскасы, сөйләм ярдәмендә кеше тормыштагы мөһим мәсьәләне чишә.

Сөйләм эшчәнлеге кешедән түбәндәге сәләтләрне таләп итә:

1. Аралашу шартларында тиз һәм дөрес ориентир алырга.

2. Әйтергә теләгәннең эчтәлеген тиз һәм дөрес планлаштырырга.

3. Бу сөйләм эчтәлеген тапшыру өчен мөһим һәм адекват чараларны

табу.

4. Кире бәйләнешле сөйләм тәэмин итү.

Сөйләм эшчәнлеге структурасы үз эченә дүрт фазаны ала:

• сөйләм ситуациясенә ориентлашу, үзең өчен сөйләм мотивын ачыклап, теманы, төп фикерне, максатны билгеләү, сөйләм стилен һәм формасын сайлау;

• әйтергә теләгәннең эчтәлеген эчке сөйләмдә планлаштыру, сөйләм эчтәлеген уйлап чыгу, аны белдерү өчен сүзләр һәм җөмләләр сайлап алу;

• планлаштырылган эчтәлекне әйтеп бирү, эчке сөйләмне тышкы сөйләмгә әйләндерү;

• сөйләмнең дөрес төзелешенә контроль, жибәрелгән хаталар, җитешсезлекләр төзәтелә»[19:119].

Тел байлыгы җитмәү аркасында, укучылар башка фәннәр буенча да материалны эзлекле итеп сөйләп бирә алмый. Аларда тел күнекмәләре җитәрлек булмау мәктәптә уку-укыту эшләрен тиешле югарылыкта алып барырга комачаулый. Шунлыктан укытучы тел курсының бөтен тармаклары (фонетика, орфография, морфология, синтаксис һәм пунктуация) буенча үткәрелгән барлык тип дәресләрдә һәм әдәбият дәресләрендә дә, төрле күләмдә һәм төрле метод-алымнар кулланып, укучыларга сөйләү һәм язу күнекмәләре бирү эшенә зур урын бирергә тиеш. Хәтта тел байлыгын үстерү буенча аерым дәресләр үткәрү дә кирәк була. Шулай эшләгәндә генә укучыларда тел культурасы тәрбияләп була. Укучылар мәктәптән дөрес сөйләргә өйрәнеп, оста сөйләшерлек итеп әзерләнеп чыгарга тиешләр.