«Лексико-семантическое развитие этимологического корня *qut «счастье; душа» в тюркских языках»

Лексик системаның төп берәмлеге булган сүз безне әйләндереп алган чынбарлыкның бөтен төрлелеген һәм катлаулылыгын чагылдырырга сәләтле. Һәм бу җәһәттән шундый сорау туа: теге яки бу телнең сүзлек байлыгын – универсумны ниндидер принципларга таянып, бер-берсе белән бәйләнешле өлешләргә таркатып буламы? Әйе. Гомум тел белеменең тарихында лексик берәмлекләрне системалы тикшерүнең бай тарихы бар. Бигрәк тә рус тел гыйлемендә бу өлкәдә зур казанышларга ирешелгән. Төрки, киңрәк – алтай гаиләсенә караган телләрнең лексик системаларын өйрәнүгә багышланган хезмәтләр соңгы дистә елларда гына дөнья күрә башлады. Өстәвенә, лексик берәмлекләрне тарихи-чагыштырма яссылыкта өйрәнү системалы бәйләнешләрне ныграк катлауландыра.

Сүз, билгеле булуынча, безне әйләндереп алган чынбарлыкны бөтен катлаулылыгы белән чагылдырырга сәләтле. Телнең төп элементы буларак, ул милли менталитетны формалаштыру һәм чагылдыру чарасы, кешегә тәэсир итү коралы булып хезмәт итә: сүз тудыра һәм җимерә, яралый һәм дәвалый, күтәрә һәм түбәнәйтә, раслый һәм кирегә кага һ.б. Сүз үзенең төзелеше ягыннан да, башка сүзләр белән бәйләнешү җәһәтеннән дә катлаулы система булып тора. Әмма бар сүзләрнең дә лексик-семантик системасы практик яссылыкта системалылык күзлегеннән җитәрлек дәрәҗәдә өйрәнелмәгән булып кала. Күрсәтелгән сәбәпләр кардәш телләр материалында лексик берәмлекләрнең семантик үсешен системалы тикшерүнең актуальлеген билгели.

Бүгенге көндә, үзара аралашканда, кешеләр яңадан-яңа сүзләр кулланалар, әмма алар ул сүзнең этимологиясенә, килеп чыгышына игътибар белдермиләр. Шунлыктан кот тамырының лексик-семантик үсешен югары уку йорты студентларының аерым бер тема дәрәҗәсендә системалы рәвештә фәнни яктан беренче тапкыр тикшерелүе эшнең яңалыгын тәшкил итә.

Борынгы төрки халыклар тормышында ук кот төшенчәсенә зур урын бирелгән. Шул ук чорда кешеләр бәхет, кеше рухы турында күп уйланганнар һәм төрле фикерләр әйтеп калдырганнар. *Qut сүзе күпмәгънәле исем, «Борынгы төрки сүзлег»ендә ул түбәндәге мәгънәләрдә теркәлгән: 1. душа, жизненная сила, дух; 2. календарь элементы; 3. счастье, благо, благодать, благополучие; удача, успех; счастливый удел; 4. достоинство, величие; состояние истинного бытия, блаженства. XII гасырга караган Й. Баласагунлының «Кутадгу билиг» ядкаренең атамасында *qut тамыры билгеләнә: ул рус теленә «познание, ведущее к счастью» дип тәрҗемә ителә, димәк, татар телендәге «бәхет» мәгънәсенә туры килә. Бу дидактик характердагы әсәр шигъри формада язылган. Автор үзенең эше хакында болай ди: Kiţab atï urdum quţadγu bilig / quţaḍṣu oqïγlïqa tuţsu ęlig. – Я назвал книгу «Кутадгу билиг», / пусть читающим улыбнется счастье, пусть [она] направляет [их]. – Китапка атама бирдем «Кутадгу билиг» / укыганны бәхеткә таба алып барсын [25, 472].

Борынгы заманнарда *qut элементының киң кулланылышы бу сүзнең татар халкының гореф-гадәтләре, йолаларында зур урын тотуы белән бәйле. Әлеге элемент һәрбер бәйрәмнең, вакыйганың аерылгысыз бер элементы булып торган. Әмма аларның һәрберсендә ул аерым үзенчәлекле бер роль үтәгән. Шуңа күрә, *qut тамырына полисемия хас.

Кот сүзенең иң кызыклы мәгънәләре – «рух, җан» булып тора. Шушы мәгънәләрендә ул хәзерге сөйләмдә киң таралыш тапкан. Мәсәлән: kот алыныу (ягъни калмау) – сильно испугаться – коты алыну, kоты бот буйына китте – он сильно испугался, душа в пятки ушла – коты бот буена җитте.

Курс эшенең максаты – татар телендә кот < *qut «счастье, душа» сүзнең функциональ-семантик үсешен тикшерү. Максатка яраклы рәвештә түбәндәге бурычлар куелды:

• телнең сүзлек байлыгын, системалы тикшерү үзенчәлекләрен билгеләү;

• борынгы төрки сүзләрдә *qut тамырының кулланылышын тикшерү, лексик берәмлекләрне туплау;

• кардәш борынгы һәм хәзерге телләрдәге кот элементы булган сүзләрнең һәм фразеологизмнарның семантик үзенчәлекләрен билгеләү, аларга этимологик анализ ясау;

• хәзерге татар телендә этимологик кот тамыры белән бәйле лексик берәмлекләрнең схемасын төзү;

• этимологик кот тамырының семантик үсешен тасвирлаган схема төзү;

• кот тамырының борынгы һәм хәзерге антропонимик лексикада кулланылышын һәм кеше исемнәренә биргән мәгънәви төсмерен билгеләү;

• мәктәптә, этимологик кот тамырын кулланып, белем бирү мөмкинлеген тикшерү.

Хезмәтнең өйрәнү объекты – кот тамыры белән бәйле лексик берәмлекләр, өйрәнү предметы – кот тамыры белән бәйле лексик берәмлекләрнең семантик үзенчәлекләре, мәгънә үзгәреше, үсеше.

Фәнни эшнең теоретик әһәмияте борынгы төрки *qut тамырының һәм аның дериватларының мәгънәләрен тикшерүдән, бүгенге көнгә кадәр лексик-семантик үсешен күзәтүдән, хәзерге татар телендәге кот тамыры һәм аның ясалмаларының мәгънәләрен ачыклаудан, кот элементының төрки халыкларның мифологиясе һәм динендә алган урынын ачыклаудан гыйбарәт.

Тупланган фактик материаллар һәм чыгарылган нәтиҗәләр хәзерге лингвистиканың кайбер теоретик мәсьәләләрен чишәргә ярдәм итә, идеографик яссылыктагы сүзлекләр өчен нигез була ала, шулай ук лексикологик һәм этимологик тикшеренүләр үткәргәндә, татар телен һәм аның тарихын өйрәнгәндә, мәктәптә телнең төрле тармаклары белән танышканда кулланылырга мөмкин. Курс эшенең практик әһәмияте шуннан гыйбарәт.

Хезмәтнең методологик нигезен тарихи-чагыштырма метод тәшкил итә. Хезмәтне язу барышында күзәтү, чагыштыру, анализлау методлары кулланды.

Төрки телләрдә борынгы *qut>кот тамырының лексик-семантик үсешен тикшергәндә «Борынгы төрки сүзлек», «Татар теленең аңлатмалы сүзлеге» (3 томда), татар әдәби теленең лексик һәм фразеологик берәмлекләре, халык авыз иҗаты, борынгы язма истәлекләр төп чыганак булды.

Теманың апробациясе. Курс эшенең аерым өлешләре белән төрле фәнни-гамәли конференция һәм конкурсларда чыгыш ясалды: IV Акмулла көннәренә багышланган халыкара фәнни-гамәли конференция, МПДУда уздырылган «Идел буе халыкларының филологик проблемалары» дип аталган VII Бөтенроссия фәнни-гамәли конференция, М. Акмулла ис. БДПУда «Өзлексез белем бирү системасы: мәктәп-педколледж-вуз» региональ фәнни-практик конференция һәм Стәрлетамакта уздырылган «Яшьләр. Прогресс. Фән.» VIII Вузара фәнни-гамәли конференция.

Конференцияләр нәтиҗәләре буенча чыккан җыентыкларда алдагы мәкаләләр бастырылды:

• Кот «счастье, душа» тамырының семантик үсеше (Уфа, 2009; Мәскәү, 2013);

• Төрки телләрдә этимологик *qut>кот тамырының үсеше (Уфа, 2013)

• Этимологик кот тамырының антропонимикада чагылышы (Уфа, 2013);

• Борынгы төрки *qut тамырының функциональ-семантик үсеше (Стәрлетамак, 2013)

Тикшерелгән тема буенча М.Акмулла ис. БДПУның татар теле һәм әдәбияты кафедрасының «Мәрҗәннәр» түгәрәге утырышында фикер алышу булды һәм төп нәтиҗәләре «Илһам» газетасында бастырылды.

Курс эшенең темасы белән М. Акмулла ис. БДПУның филологик белем бирү һәм культура арадаш коммуникацияләр институтында уздырылган инновацион проектлар конкурсында чыгыш ясалды һәм нәтиҗәләр буенча әлеге хезмәт III дәрәҗәдәге дипломга лаек булды.

Күнегү 3

Сүзләрне иҗекләргә бүлегез. Басымлы иҗекне күрсәтегез. Башта нечкә к, г авазлары, соңыннан калын к, г авазлары кергән сүзләрне күчереп алыгыз.

Орлык, котыру, котылгысыз, каләм, гүзәллек, котлау, галим, кимсетелгәннәр, котырынган, үзенчәлекле, котанай.

Күнегү 4

Сүзләрне укыгыз. Сингармонизм законына буйсынган сүзләрне генә язып алыгыз.

Китап, болытлар, коткаручы, хәтта, табигать, котаймас, өлгереш, тормыш, котсызландыру, каләм, сәгать, котырту, чәчәк, шигырь.

Күнегү 5

Авазларга бирелгән характеристикалар ярдәмендә сүзләр төзеп языгыз.

а) саңгырау тартык; нечкә сузык; яңгырау, борын тартыгы; яңгырау, борын тартыгы; нечкә сузык; яңгырау тартык.

Җавап: көннәр;

б) саңгырау тартык; тар әйтелешле, калын, тел арты сузыгы; саңгырау тартык; яңгырау тартык; калын, тел арты сузыгы; калын сузык.

Җавап: котлау.

Күнегү 6

Бирелгән сүзләрне таблицага языгыз:

Котлау, болыт, көннәр, котлы, очкын, кошчык, киндер, котсызлык, укытучы, котырган, котылгысыз.

Нинди аваз әйтелә,

шул ук хәреф языла Бер төрле аваз әйтелә,

икенч төрле хәреф языла

Күнегү 7

Бирелгән сүзләрне морфемаларга бүлегез һәм кушымчаларның төрләрен билгеләгез.

Авылдашларымнан, котсызландру, аваздаш, коткару, эшләткәннәр, котылдыргыч, бакчачылыкны, көтүче, уракка, котылгысыз.

Күнегү 8

Бирелгән сүзләргә кушымчалар ялгап, төрле мәгънәле сүзләр языгыз, кушымчаларның төрләрен билгеләгез.

Кот, сүз, аш.

Күнегү 9

Түбәндә бирелгән сүзләргә кушымчалар ялгап, тамырдаш сүзләр языгыз һәм алар белән җөмләләр төзегез.

Юл, кот, таш.

Күнегү 10

Бирелгән сүзләрне морфемаларга бүлегез һәм нинди сүз төркемнәренә караганын билгеләгез.

Ак, агар, аксыл, аксакал; кот, котыру, котлау, котсыз, коточкыч.

Күнегү 11

Түбәндәге сүзләр ярдәмендә таблицаны тутырыгыз.

Көт, көньяк, котлау, аллы-гөлле, АКШ, кот очу, өс-баш, коткаручы, колхоз, коточкыч, су, котсыз, котырган.

Тамыр

сүз Ясалма

Сүз Кушма

Сүз Парлы

сүз Тезмә

сүз Кыскартылма

Сүз

Күнегү 12

Бирелгән кушымчалар арасында кайсыларын кот тамырына ялгап яңа сүз барлыкка китерергә мөмкин?

-кы, -лык, -чы, -даш, -ым, -ды, -сыз, -ты, -лы, -нан, -быз, -ма.

Күнегү 13

Текстны укып чыгыгыз һм сорауларга җавап бирегез.

Туй үткәрү йолалары төрле төбәктә төрлечә булган. Килгән кодаларның һәм яшь парның китүе дә төрле тәртиптә. Чиләбе өлкәсендә беренче олауга кияүнең ата-анасы утыра. Алар артындагысына – башка кодалар. Капка ачылып китүгә башкода, ягъни кияүнең әтисе, чаптырып кына капкадан чыгып китәргә омтыла, әмма «Кот! Кот!» диешеп, аның атын туктаталар. Бу – башкортларның «кодалар, килен белән бергә, йортның, авылның иминлек-кот-бәрәкәтен алып китәргә мөмкин» дигән ышануларына бәйләнгән. Шуның өчен кияүнең әти-әнисе капкадан чыгып барганда «кот бирәләр», «кот тараталар»: төркем арасына тимер акча, кәнфит, җеп яисә башка шуның ише вак-төяк ыргыталар. Кодалар кот калдырмый гына чыгып ычкыну ягын караса, җирле ир-ат ат өстендә аларны куа китә һәм нәтиҗәдә барыбер кот калдыртуга ирешә. (Айрат Галимҗанов “Сөембикә” журналы №10/2006)

1. Текстны укып чыгыгыз.

2. Текстаггы кот сүзенә аңлатма бирегез.

3. Татар теленең аңлатмалы сүзлегеннән кот сүзенең мәгънәләрен язып алыгыз.

4. Кот сүзенә синонимнар уйлап языгыз.

Күнегү 14

Түбәндәге сүзләргә антонимнар табып языгыз.

Коточкыч, җылы, матур, уңган, куркак.

Күнегү 15

Бирелгән сүзләрдән синонимик ояларны төркемләп языгыз һәм доминантны билгеләгез.

Матур, нәфис, коточкыч, куркыныч рәхимсез, сылу, чибәр, дәһшәтле, гүзәл, коточкыч, күркәм, ямьле.

Күнегү 16

Түбәндә бирелгән фразеологизмнарны аңлатыгыз, шуларны кулланып биш җөмлә төзегез.

Теңкәне корыту, кот очу, чәчләр үрә тору, ис-акыл китү, кот алыну, колак салмау, кот ботка җитү, кәкре каенга терәтү.

Күнегү 17

Түбәндәге фразеологизмнары мәгънә ягыннан төркемнәргә бүлеп языгыз.

Күздән югалу, телне тыю, җилгә очу, кот очу, зиһен таралу, борчак ату.

Күнегү 18

Җөмләләрне укыгыз. Җөмләләрдә фразеолгизмнарны табыгыз һәм мәгънәләрен аңлатыгыз.

1. Аның Ямантау, Ирәмәл кебек кот чыгарлык зурлары һәм биекләре дә, Ирәйдек кебек далага сеңеп юкка чыгучылары да бар.

2. «Үлемем якынлаша микәнни?» дип уйлады еш кына би, коты алынып.

3. Йөзе тәмам агарынган, күзләре зур булып ачылган Мөнирә, коты очып, почмакка сыенды.

Күнегү 19

Бирелгән фразеологизмнарны рус теленә тәрҗемә итегез.

Күз карасы кебек саклау;

Коты алыну;

Тел кычыту;

Ачу тоту.

Күнегү 20

XIII гасырга караган Угыз-каган турындагы эпик эчтәлекле истәлектән җөмләне тәрҗемә итегез.

Męn sęŋä bašumnï qutumnï bęrä męn.

Күнегү 21

Орхон-Енисей язмаларыннан китерелгән җөмләне татар теленә тәрҗемә итегез.

Ügriŋä qutluɤ adɤïr męn.

Күнегү 22

Түбәндәге сүзләрнең мәгънәләрен ачыклагыз һәм килеш белән төрләндерегез.

Коткаручы, котлык, кешелеклелек.

Күнегү 23

Бирелгән сүзләрне тартым белән төрләндерегез. Барлыкка килгән сүзләр белән биш җөмлә төзегез.

Коткаручы, ишек, кот, бит, фабрика, котлык.

Күнегү 24

Җөмләләрне укып чыгыгыз. Сыйфатларның нинди сүз төркемен ачыклаганын һәм җөмләдә нинди кисәк булуын билгеләгез.

1. Соңгы берничә айда башка сыймаслык коточкыч хәлләр бер-бер артлы булып кына тора.

2. Яшь усакның яшел яфраклары әкрен җилдә тибрәләләр.

3. Җәйге кояш үзенең көләч нурларын яшел урман өстенә сибә.

Күнегү 25

Бирелгән тамыр сүзләргә кушымчалар ялгап сыйфатлар барлыкка китерегез.

Акыл, иртән, коткаручы, кич, болын, котлау, тын, гыйнвар.

Күнегү 26

Борынгы төрки телендә кот тамыры ике мәгънәгә ия: 1. рух, 2. бәхет. Кот сүзенең беренче мәгънәсенә сыйфатлар уйлап языгыз. Барлыкка килгән сүзтезмәләр белән 3 җөмлә төзегез.

Мәсәлән: Кот (рух): эчкерсез,.

Күнегү 27

Түбәндәге фигыльләрне зат-сан белән төрләндерегез, шул сүзләр белән 4 җөмлә языгыз.

Котлау, коткару.

Күнегү 28

Ребусны чишегез һәм барлыкка килгән фигыль белән 2 җөмлә төзегез.

Күнегү 29

Коткару сүзеннән төрле фигыль формалары барлыкка китереп, алар белән җөмләләр төзегез.

Күнегү 30

Бирелгән рәвешләр белән җөмләләр төзегез, алар төрле сүз төркемен ачыклап, җөмләдә төрле кисәк булып килсен.

Коточкыч, котылгач, котырып.

Күнегү 31

Җөмләне укыгыз. Ияртүче сүз белән иярүче сүзләрне парлап язып алыгыз һәм сүзләр арасындагы бәйләнеш төрләрен ачыклагыз.

Өйнең читәне буйлап котырып кычыткан үскән. (Ә. Еники)

Күнегү 32

Мисалларны укып, синтетик җөмләләрне табыгыз һәм язып алыгыз. Иярчен җөмлә белән баш җөмлә арасында бәйләүче чараларны билгеләгез һәм җөмләләрнең схемаларын төзегез.

1. Котырган ат кебек хисләр алдан чапса, ватык арба кебек акыл һәрчак арттан сөйрәлә. (мәкаль) 2. Ул кайтып кергәндә, ихатада Галимҗан Габдрахман хаҗи белән сөйләшеп тора иде. (С. Поварисов) 3. Борыннан килгән шундый йола бар: юлчылар бер-берсен ташламыйлар (Ә. Бикчәнтәев) 4. Ул сөйләгәч, халыкның аптыравы шатлыкка, хәер-догага әйләнә. (Г. Ибраһимов)

Күнегү 33

Җөмләләрне күчереп языгыз, тиңдәш кисәкләрне табыгыз һәм асларына сызыгыз һәм аларның үзара нинди чара ярдәмендә бәйләнештә торуын ачыклагыз.

1. Җәймә чаклы гына болытлар ни кушылмый, ни таралмый. (Х. Сарьян)

2. Җил-буран йә ач бүре булып улый, йә котырган эт кебек чиный, йә яшь бала шикелле елый. (С. Поварисов)

3. Монда күкләр күкри, монда космос та бар, монда котырган илләр дә, җәһәннәм дә, фәрештә дә — бар да бар. (Р. Батулла)

4. Каршы яктагы кечкенә тәрәзәдән күз шоп-шома иттереп төшеп киткән хәтфә төслә үләннәр берлән ябылган, аллы-гөлле чәчәкләр берлән бизәклән гәнсырттан түбән таба тәгәри иде. (Г. Исхакый)

Күнегү 34

Җөмләләрнең әйтү максаты буенча төрләрен билгәләгез. Һәр җөмләнең азагында тыныш билгесенең куелышын аңлатыгыз.

1. Узган атнада коточкыч берничә көн уздырдым. (Г. Бәширов) 2. Тик ниндирәк һөнәр сайларга соң? Безнең Чукмарлыда кемнәр генә юк! Аларның һәрберсенең үзе белә торган һөнәре бар. Минем әтием, ул хәзер алтмышка якынлашып килә инде, гомер буе морҗачы булган. Мин әтиемнең бу һөнәрен, әлбәттә, бик яратам. (Г. Галиев)

Күнегү 35

Мәкальләрне аңлатыгыз. Җөмләләргә синтаксик анализ ясагыз һәм схемаларын төзегез. Бер мәкальне тема итеп сайлап, инша языгыз.

1. Баласыз өйдә кот юк.

2. Яхшы туса - илгә кот, яңгыр яуса - җиргә кот.

3. Ана күңеле балада, бала күңеле далада.

4. Ике уйла, бер эшлә.

5. Кем эшләми, шул ашамый.