«Образы дворян в творчестве Амирхана Еники»

Әдипнең новаторлыгы бик кызыклы әсәрләренең берсе булган “Соңгы китап”та да күренде. Анда ул беренче тапкыр моңа кадәр дошман булып саналган сыйныф – сәүдәгәрләрнең мөлаем образларын иҗат итте, аларның язмышларын сүрәтләде, совет власте тарафыннан кыерсытылган кеше булуларына игътибарны юнәлтте. Әмирхан Еники гомум кешелек кыйммәтләренә омтылып, социалистик реализм принципларына буйсынмау, аны эчтән танымау һәм иҗатына якын җибәрмәү позицияләреннән чыгып иҗат иткән әсәрләреннән иде ул.

Еникине социалистик реализм принципларын тормышка ашырмаган өчен тәнкыйтьләделәр, әсәрләре басылмый яткан чаклар булды. Мәсәлән, ”Ялгыз каз”, “Тауларга карап”, “Әйтелмәгән васыять” дигән әсәрләре озак кына басылмады, “Рәшә”, “Саз чәчәге” каты тәнкыйтькә дучар булды. Болар башбирмәс Еникинең иҗат мәсләгеннән килә, чөнки ул, үзе әйткәнчә, башкалар кушканны түгел, ә үзе дөрес санаганны, яхшы белгән һәм ышанган хакында гына язарга омтыла.

Әмирхан Еникинең иҗаты 20 гасыр татар әдәбиятында лаеклы урын алды, аның мирасы классик хәзинә булып танылды һәм шуңа да һәрвакыт актуаль булып кала.

Енкинең соңгы чор иҗатында зур урын алган “Соңгы китап” әсәре әдипнең гомер буе җыелып килгән әйтер сүзе итеп танылды. Җәмгыятьтә булачак үзгәрешләрне сизенеп, аларны алдан күреп тә ул, үзе әйткәнчә, “иң гадел китабын” язды. Бу китабының беренче бүлегендә ул татар морзалары феноменын тикшерергә алына һәм бар акылы һәм тарихи сизгерлеге белән бу төшенчәне ачыкларга, аның тарихи, социаль, психологик нигезләрен барларга омтыла. Нәтиҗәдә татар тарихында бик үзенчәлекле роль уйнаган морза-кенәз-дворяннар хакында бөтен һәм системалы карашын булдырды, соңрак та ул үз публицистикасында бу темага әледән-әле мөрәҗәгать итте.

Шулай итеп, Еники иҗатында да, әдәби һәм тарихи хезмәтләрдә бу чорда мрорзалар хакында шактый күп материаллар басыла һәм җщмәгатьчелеккә барып ирешә. Шулай да бер парадокс белән очрашабыз: шактый күп материаллар басылса да, татар морзалары социаль катламы әлегә фәнни яктан җитәрлек дәрәҗәдә өйрәнелмичә кала. Моның сәбәләре дә бар кебек. Казанга бу тема ераграк, чөнки морзалар нигездә Башкортстанда яши. Күп очракта үзнәшер ысулы белән Уфада басылган хезмәтләргә еш кына фәннилек дәрәҗәсе җитешеп бетми. Алар фәнни экспертизадан читтәрәк калып килә кебек. Бәлки, бу теманың өйрәнелүенең башлангыч чоры өчен табигый хәлдер дә. Шул ук вакытта С. Еникеев, И. Габдуллин , М. Мамлеев хезмәтләрендә фәнни дәлиллеккә омтылышның зурлыгы күзгә ташлана. Шулай да морзалык хакында иң абруйлы сүзне бөек татар әдибе Әмирхан Еники әйтте дисәк, һич тә хаталанмабыз.

Үзе дә, замандаш әдипләре таныганча, әдәбиятыбызның соңгы морзасы булган, Еники иҗатында алар хакында төпле сүзен әйтте һәм шәхси үрнәге белән морзалык өлгесе булып тарихка керде. Заманның зыялы морзасы булып әдәби җәмәгатҗчелек тарафыннан танылган Еникинең татар морзалары хакында язганнары тәфсилле өйрәнне сорый. Шул сәбәпләрдән чыгарылыш квалификация эшенең темасы билгеләнде – “ Әмирхан Еники иҗатында морза образы”. Образ сүзенә бу очракта күбрәк морза статусы, аңа салынган мәгънә дигән аңлам белән эш итәргә туры килде.

Фәнни эшнең максаты – Ә. Еники иҗатында морзалык статусы һәм аның сыйфатларын билгеләү. Максат түбәндәге бурычларны хәл итүне таләп итте:

- Татр тарихындагы морзалар катламының тарихи язмышын ачыклау;

- Еники иҗатында морза образының бирелешен күзаллау.

Хезмәт куелган максат һәм бурычлардан чыгып, кереш, ике бүлек, йомгак һәм кулланылган әдәбият исемлегеннән тора.

Билгеле булуынча, татарлар дөнья тарихында да шактый эз калдырганнар.Ә аларның Россия тарихындагы роле - ул үзе бер зур тема. Татарлар бүгенге көнгә кадәр Россиядә сан ягыннан икенче милләт булып тора икән, бу, әлбәттә, юктан бар булмаган. Россиянең үсешенә төрле заманнарда, төрле өлкәләрдә зур өлеш керткән шәхесләр арасында татар морзаларыыннан чыккан күренекле шәхесләр бик күп булган . Татар фамилияле рус эшлеклеләре яхшы таныш, алар Россия тарихыннан һәркемгә мәгълүм. Шул методологик фикердән чыгып, шулай ук С. Еникеев, И. Габдуллин һәм башка хезмәтләрдәге фикерләргә таяныып бу чыгарылыш эше язылды.

Хезмәтнең объекты – Ә. Еникинең “Соңгы китап” әсәре һәм публицистикасы.

Предметы – татар морзаларының социаль катлам һәм татар халкының бер этнографик төркеме буларак үзенчәлекләре һәм аларның тарихи язмышы.

Хезмәтнең практик әһәмияте. Чыгарылыш эшендәге күзәтүләрне мәктәптә татар тарихын өйрәнгәндә, төбәкнең әдәби тарихын барлаганда, Ә. Еникинең иҗатын өйрәнгәндә кызыклы фактик материал һәм карашлар системасы буларак куллану уку-укытуга һәм тәрбия эшенә файдалы булачак.

Башкортстанның Чишмә районыныда урнашылган Алкин станциясе күпләргә таныш. Сугыш елларында моннан хәрби частьләрне оештырып фронтка озаталар, сугыш ахырында “Идел-Урал” легионында булганнар фильтрация үтә. Мәсәлән, Муса Җәлилнең беренче “Моабит дәфтәрләре”н алып кайткан Морза Нигъмәт Терегулов Алкин лагеренда тикшерелеп, акланып кайта. Ә бу вакытта М. Җәлилнең блокноты Нигъмәтнең апасында саклана, соңыннан Н. Терегулов аны Казанга илтеп тапшыра, һәм шул көнне үк кулга алына. Минем туган җирем Алкинга бәйле башка истәлекләргә дә мөрәҗәгать итик: танылган якташыбыз С.Т.Аксаков, “Семейные хроники” әсәрендә кымызның искиткеч файдалы булуын, монда атларда йөрү, табигатьнең матурлыгы хакында яза. Бу әсәрдә төп героиня табибның киңәше буенча Алкинда сәламәтлеген ныгыта.

Татарстан Республикасы барлыкка килү, аның дәүләтчелеген ныгыту юлындагы бер гамәл итеп тә карап була ул морзалык мәсьәләсенең актуальләшүен. Чөнки морза-кенәз- дворяннар барыннан да элек хакимият кешеләре була, илнең тормышын оештыручылар, аның башка илләр белән булган мөнәсәбәтләрен көйләүчеләр һәм гаскәри буларак илне саклаучылар алар.

Рус дәүләтенә кушылгач, хәрби сословие буларак, дворян исеме алган морзалар рус дәүләтен төзү һәм ныгытуга зур өлеш кертәләр, шуңа шактый зур өстенлекләр белән дә файдаланалар. Тарихи яктан алар татарның дәүләтчелеге чорларында үз сәләт-талантлары белән халык тарафыннан танылып, алар өчен җаваплылык хисе саклаган шәхесләр булганнар. Бу - татар аристократиясе-элитасы дигән сүз. Үзләре хакимлек иткән территориядә суд һәм дипломатик мөнәсәбәтләрне оештыруда аларның роле хәлиткеч булган. Алтын Урданың гаскәр башлыгы – темнигы урнашкан Темников шәһәреннән һәм ханлыгыннан чыккан морзаларны соңрак төмәннәр дип атыйлар. Татарның бик үзенчәлекле социаль һәм этнографик катламы шулай барлыкка килә. Бүгенге көндә Башкортстанның Благовар, Бүздәк, Чакмагыш, Федоровка, Борай районнарында яшәүче төмәннәр заманында хәзерге Рязань, Тамбов, Пенза, Мордовия якларыннан күченгән йомышлы татарлар булып чыга. Бу күчешнең сәбәбе Петр беренче указлары аркасында була. Диннәрен, иманнарын саклаган өчен имениеләреннән мәхрүм ителгән төмәннәр Башкортстанга күченә башлый һәм монда лаеклы тарихын булдыра.

Бу тарихи язмышны Әмирхан Еники “Соңгы китап” дип исемләнгән әдәби мемуарларында ныклап тикшерә, морзалык статусын ачыклый, аның төп сыйфатларын билгели, морзалыкның тарихын һәм эволюциясен күзәтә. Дөресен әйткәндә, Еникинең морзалар хакында фикерләре бүгенгебездә иң абруйлы һәм хак караш итеп кабул ителә. Морзаларга төрле мөнәсәбәт булган бер чорда, бу күренешнең бар каршылыкларын да исәпкә алып, ул аларның ролен уңай бәяләде һәм шул традицияләрнең хәзер бик кирәклеген алга сөрде. Дәүләт эшеннән читләштерелгән морзалар үз интеллектуаль потенциалын һәм пассионарлыгын халыкны агарту, аның мәгарифен үстерүгә бирә, мәгърифәтчелек һәм җәдитчелнек идеяләрен кайнар яклаучыларга әвереләләр. Милләтне үстерү, аңа хезмәт итү кебек изге гамәлләрнең башында да алар тора. Әмирхан Еники, морзалыкны зыялылык белән дә бәйләп, 20 гасыр татар зыялыларында морзалык идеяләренең үсешен күрде, цивилизацияле Һәм демократик җәмгыть шәхесен формалаштыру кирәклегенә басым ясады. Хокукый дәүләт һәм гражданлык җәмгыятен морзалардагы шәхес горурлыгы кебек кешелек сыйфатларыннан башка төзеп булмавы хакында да әдип соңгы чор публицистикасында кат-кат искәртте.