«Татар телендә тәм белдерүче сыйфатлар»

Хәзерге көндә тюркология фәненең әһәмиятле мәсьәләләренең берсе – төрки тарихи лексикологиянең тулы һәм системалы сурәтләмәсен булдыру. Бу мәсьәлә иң беренче чиратта теге яки бу телнең сүзлек составындагы үзгәрешләрне аерым сүзләрнең семантикасына һәм килеп чыгышы буенча уртаклыгына нигезләнеп башкарыла. Сүзләрнең тарихын тикшерү аерым телнең тарихи яшәешен билгеләргә, телнең хәзерге күп фактларын аңлатырга һәм сүзләр арасындагы бәйләнешләрне ачыкларга ярдәм итә.

Борынгы төрки телләрдәге һәм хәзерге татар телендәге тәм белдерүче сүзләрне тикшереп һәм аңа караган берәмлекләргә күзәтү ясаганнан соң, алар арасында тарихи бәйләнешләр булуы ачыклана.

Татар телендәге «тәм» төшенчәсенә, рус телендә «вкус» берәмлеге тәңгәл килә. Ожегов редакциясендәге «Рус теленең аңлатмалы сүзлеге»ндә бу лексема түбәндәгечә бирелә:

1. Кешенең һәм хайваннарның авыз куышлыгында һәм телнең лайлалы катламында урнашкан тышкы сиземләү органы.

2. Телдәге, авыз эчендәге сиземләү тойгысы, я булмаса сиземләүнең үзәге булып торган ризыкның үзенчәлекләре. Мәсәлән, тәм ягыннан тәмле җимешләр – «плоды приятные на вкус». «Авыз эчендәге ачы тәм» ‒«кислый вкус лимона» [Ожегов, 1989].

Нәрсә соң ул – тәм сизү, тоемлау?

«Тәм» төшенчәсен психологик тою тойгысы буларак та карап китик.

Күпчелек тою, сиземләү тойгыларын бер-берсеннән аерым эшләүче тойгылар итеп караганнар: тәҗрибәләр күрсәтүенчә, барлык тою сыйфатлары да бер модальлеккә кайтып кала. Шулай итеп, тәм тою тойгысын тәм рецепторларының активлашуы һәм бу рецепторларның баш миесенә кадәр үтелгән юлы дип карарга кирәк. Дж. Гибсон беренчеләрдән булып шушы мәсьәләне өйрәнгән һәм сиземләү, тою теориясен камиллаштырган. Ул аларны түбәндәге тәртиптә санап киткән: хәрәкәт юнәлешенең үзәк системасы, тотып алу системасы, тәм һәм ис тою системасы, ишетү һәм күрү системалары. Шулай итеп, кеше белән традицион биш урынына биш тою системасы идарә итә. Дүрт тәм сыйфаты бар: баллы, төче, ачы һәм тозлы. Ризыкларның күбесе шушы сыйфатларның берсенә ия була. Гадәттә дүрт тәм тою тойгысы булса да, Бартошак бишенче тәмнең дә булуы турында әйтә ‒ бу су тәме. Ә Бейдлер тәм сизүнең (tаste) һәм тәм (flavor) арасындагы аермага игътибар иткән [Ауэрбаха, 2006, 50].

Тәм ул – авызга капкан матдәдән барлыкка килгән тәҗрибә нәтиҗәсе. Бу матдә температураны, тәмне, авыртуны сизү рецепторларын активлаштыра. Тәм сиземләү ул шулай ук – бер үк төрле тәм рецепторларына тәэсир итү нәтиҗәсендә барлыкка килгән тәҗрибә дә.

Кайбер ризык төрләре эссе килеш тәмле, ә кайберләре салкын булганда, ягъни ризык төрләренең тәме төрле температурада төрлечә була.

Шулай итеп, без тәм сизү турында сүз алып барсак, бигрәк тә ризыкны күз уңында тотсак, мотлак – бу «тәм» дигән сүз.

Квалификацион чыгарылыш эшенең максаты татар телендә тәм белдерүче сүзләрне туплап, системага салу, лексик берәмлекләрнең этимологик яктан бәйләнешен, аларның семантик үсешен тикшерү. Максатка бәйле рәвештә түбәндәге бурычлар куелды:

̶ телнең лексик системасын динамикада тикшерү белән бәйле , лексик оя төшенчәләренә бәяләмә бирү;

‒ тарихи, чагыштырма, этимологик чыганакларга нигезләнеп, тәм белдерүче сүзләрнең кулланылышын ачыклау;

‒ татар телендәге тәм белдерүче сүзләрнең , лексик берәмлекләрен туплау, аларга этимологик анализ ясау, борынгы телдәге гомум тема белән бәйләнешләрен, мәгънә күчеше юнәлешләрен ачыклау;

– мәктәптә сыйфат сүз төркемен өйрәнгәндә тәм белдерүче сүзләр белән бәйле күнегү төрләрен эшкәртү, аларны телнең төрле бүлекләрен тикшерүдә куллану мөмкинлекләрен күрсәтү.

Татар телендә тәм белдерүче сүзләрен тикшерү объекты буларак сайлап алу аларның түбәндәге үзенчәлекләре белән аңлатыла. Беренчедән, бу сүзләр гомумтөрки тарихи катламына карыйлар һәм хәзерге төрки телнең барсында да актив кулланылалар. Икенчедән, тәм белдерүче сүзләр татар телендә шактый тирән өйрәнелмәгәннәр. Өченчедән, татар телендә тәм белдерүче сүзләрнең килеп чыгу һәм үсү-үзгәрү юлларын өйрәнү татар тюркологиясендә мөһим эш. Дүртенчедән, тәм белдерүче сүзләр хәзерге көндә дә кулланылышта актуаль булып торалар.

Шуңа күрә дә чыгырылыш эшен язар алдыннан зур әзерлек эше алып барылды. «Татар телендә тәм белдерүче сүзләр» темасына курс эше , «Татар телендә ачы – төче сүзләренең кулланылышы», «Татар телендә тәм белдерүче сүзләр» исемле мәкаләләр язылды һәм 2012 елда Уфада үткән «Инновационный потенциал молодежной науки», 2014 елда Алабугада үткән «Татар теле әдәбияты һәм тарихы: үткәнне бүгенгесе һәм киләчәге», дигән җыентыкларда бастырылып чыгарылды.

Халкыбызның гасырлар буена туплаган акылы, сәләте, эстетик зәвыгы, философик карашы, тормыш тәҗрибәсе аның сүз байлыгында сакланган. Милли рух, милли аң төшенчәләре дә – буыннан-буынга күчә килгән күрсәткеч.

Тормышның үзгәреп торуы, кешеләрнең үзара аралашып яшәве нәтиҗәсендә телнең сүзлек хәзинәсе арта. Сүз байлыгы арткан саен, кешенең сөйләме аңлаешлы hәм матуррак була. Телнең сүзлек составында кешеләрнең тормыш тәҗрибәсе, аларның образлы фикер йөртү сәләте, тел осталыгы да чагыла. Кешелек җәмгыятенең алга таба үсеше нәтиҗәсендә, сүз төркемнәрендә дә үсеш, сан ягыннан күбәю күзәтелә, шул исәптән сыйфатларда да.

Сыйфат инде беренче грамматикаларда ук бүленеп чыгарыла. И. Гиганов, М. Иванов, Г. Мәхмүдов, К. Насыйри һ.б. грамматикаларында сыйфатларның мәгънәсе, кулланылышы, ясалышы һәм типологик үзенчәлекләре турында мәгълүмат бар.

Октябрь революциясеннән соңгы чорда грамматика мәсьәләләрен планлы рәвештә өйрәнү башлана. М. Корбангалиев, Җ. Вәлиди, Г.Алпаров, Х. Бәдигый хезмәтләрендә сүз төркемнәренең, шул исәптән сыйфатның да төрләнешенә һәм ясалышына зур игътибар бирелә. [Зәкиев , 2002, 102].

Татар телендә тәм белдерүче сүзләрене туплап системага салу, аларның килеп чыгышын һәм кулланылышын өйрәнү системалы сүзлекнең яңа тибын төзүдә әһәмиятле булачак.

Исемнәрнең сыйфатка күчүләрен аларда табылган бер үзлекнең метафорик мәгънә алуы аша барлыкка килгәнлеген түбәндәге мисаллар ачык күрсәтәләр. «Тел»нең төп сыйфатларының берсе – тәмлелек. Шуннан – тәмле тел:

1) Ягымлы, йомшак сүзләр; 2) Күңелгә ятышлы, ягымлы, күңелне йомшартырлык; Тәмле тел таш яра, тәмсез тел баш яра (Мәкаль).

Күргәнебезчә, бу исем метафоралардан сыйфатка бер генә адым.

Мәгълүм булганча, татар телендәге сыйфатлар лексик-грамматик яктан төп ике төркемчәгә бүленәләр:

а) асыл сыйфатлар (качественные прилагательные);

б) нисби сыйфатлар (относительные прилагательные).

Үзеннән-үзе аңлашылганча, асыл сыйфатлар һәм нисби сыйфатлар да үз эчләрендә тагын берничә төргә бүленәләр.

Академик В.В. Виноградов үзенең бер хезмәтендә, рус теле материалларыннан чыгып, асыл сыйфатларны лексик-семантик яктан биш төркемчәгә бүлә:

1) төс сыйфатлары – ак, кызыл, кара, яшел, зәңгәр.;

2) урын һәм вакыт сыйфатлары – туры, уң, сул, кечкенә, зур, тыгыз, сирәк.;

3) сизү органнары белән тоела торган сыйфатлар – ачы, әче, нык, тигез, юеш, үткен, тупас, нечкә, тәмле, авыр, җиңел, сыек, куе һ. б.

4) тән төзелешенә хас сыйфатлар – симез, ябык, чандыр, чал, бурлы, шадра, сукыр, чукрак, аксак, чатан, матур, сылу һ. б.

5) эчке психологик төзелешкә бәйле сыйфатлар – яхшы, яман, явыз, дорфа, мөлаем, юләр, дивана, оятсыз, битсез, вөҗданлы, кыю, куркак.

В.В. Виноградов шунда ук, бу бүленешне тагын да арттыру-киңәйтү мөмкин дигән фикер теркәп куя [Виноградов, 1947, 184]. Чыннан да шулай, чөнки әйберләрнең билгеләре, беренчедән, бик күп, икенчедән, аларның шактый зур өлеше бик шартлы. Мәсәлән, тәмле сүз, озын сүз, ачы тел, йомшак тел; җылы хәбәр, җылы караш, буш бугаз, ачык авыз, үткен сүз, үткен тел, йөгерек уйлар. кебек тезмәләрдәге сыйфатларның әйберләргә карата белдергән билгеләрен без сизү органнарыбыз белән түгел, бәлки эчке тойгыларыбыз һәм абстракция белән генә сиземли алабыз. Чөнки, әйтик, сүзнең тәмен, йомшаклыгын, үткенлеген татып яки тотып сиземләү мөмкин түгел.