«Татар телендә антонимнар»

Антонимнар телнең лексикасында да, фонетикасында да, морфологиясендә һәм синтаксисында да чагыла. Шуңа да соңгы елларда тел белемендә аларны грамматика системасында өйрәнүгә зур әһәмият бирелә.

Гомуми тел белемендә антонимнарны өйрәнү белән күп кенә галимнәр шөгыльләнәләр. Төрле телләрдә бу күренешнең яшәве, аның табигате, төрләре турында игътибарга лаеклы хезмәтләр бар.

Тикшерүчеләрнең күбесе (А.А. Реформатский, Н.М. Шанский, Л.А. Введенская, М.И. Фомина һ.б.) сөйләм антонимнар, контекстуаль антонимнар һәм окказиональ антонимнар аерып чыгаралар һәм аларның индивидуаль-стилистик кулланылышта барлыкка килүенә игътибар итәләр.

М.Н. Шанский үзенең бер хезмәтендә антонимия һәм антонимнар мәсьәләсен күтәрә [65: 25-26].

М.И. Фомина үзенең «Хәзерге рус әдәби теле. Лексикология» китабында антонимга түбәндәге билгеләмә бирә: «Одним из ярких проявлений системных отношений в лексике является соотносительные противопоставление двух и более слов, противоположных по самому общему и наиболее существенному для из значения семантическому признаку, такие слова называются лексическими антонимами (греч. аnti – против + onyma – имя)» [57: 116]. Антонимик рәт һәм аның төрләрен күрсәтә. Антонимнарны ике төргә бүлә: контекстуаль һәм сөйләм антонимнарына. Ул шулай ук антонимнарның стилистик вазифасын да билгели. Стилистик фигуралар – антитеза һәм оксюморонга билгеләмә биреп, матур әдәбият әсәрләреннән мисаллар китерә. Антонимик сүзлекләргә аерым параграф багышлый, Л.В. Введенский, Н.Б. Колесникованың сүзлекләре турында кыскача язып уза. Л.В. Введенскийның сүзлегендә капма-каршы мәгънәләрне белдерүче 862 пар антонимнар тупланып бирелгән. Бу сүзләр табигатьтәге һәм җәмгыятьтәге күп санлы төшенчәләрне каршы куеп карау җирлегендә барлыкка килгәннәр. Антонимнарга матур әдәбияттан күп мисаллар китерелә. Н.Б. Колесникованың сүзлегендә исщ 1300 антонимик пар тупланган. Шулайк ук галимә М.И. Фомина антонимнар буенча күнегүләр китергән [57: 116-134].

Е.Н. Миллер үзенең хезмәтендә антонимия күренешенә зур урын биргән. Ул антонимга кагылышлы күп проблемаларны тикшерә. Антонимнарны лексикада, фразеологиядә, сөйләмдә анализлый. Антонимга мондый билгеләмә бирә: «Антонимы – это лингвистически сопряженные пары слов, принадлежащие одной части речи, являющиеся членами уникальной, единичной, бинарной (привативной, градуальной или эквиполентной), пропорциональной, многомерной оппозиции. Под лигвистической сопряженностью понимается регулярная воспроизводимость слов – антонимов в речи и взаимная противопоставленность их значений» [35: 3-203].

Рус тел белемендә антонимнарга багышланган күп хезмәтләр бар. Мәсәлән, Р.Н. Попов, Д.П. Валькова үзләренең «Хәзерге рус әдәби теле» китабында антонимга билгеләмә бирәләр, антонимның төрләрен тикшерәләр һәм күп санлы мисаллар китерәләр [41: 78-79].

Л.А. Новиков «Антонимнар» исемле мәкаләсендә антонимга билгеләмә бирә, антонимның типларын билгеләп китә. Ул антонимнарның әдәби әсәрләрдә тоткан урынын ачып сала. Антонимнарны дөрес һәм урынлы куллануның фикерне конкретлаштыруда, ачыклауда зур әһәмияткә ия булуын әйтә [39: 31].

Рус телендә антонимнар сүзлеге 1971 елда гына басылып чыга (Л.А Введенская. «Словарь антонимов русского языка. Ростов, 1971). Моннан соң әллә күпме сүзлекләр дөнья күрде.

Антонимнар проблемасы тел гыйлемендә яхшы өйрәнелгән проблемалар рәтенә керсә дә, төрки тел гыйлемендә, шул исәптән башкорт тел гыйлемендә, бу мәсьәлә ХХ гасыр азагында гына тикшерелә башлана. Мәсәлән, башкорт тел белемендә антонимия мәсьәләсе В.Ш. Псянчин, М.Х. Әхтәмов, Җ.Г.Киекбаев һ.б. хезмәтләрендә күтәрелә.

М.Х. Әхтәмовның «Башкорт теленең антонимнар сүзлеге» 1973 елда басылып чыга. галим антонимнарны ике зур төркемгә – тел һәм телмәр (ягьни, татарча – сөйләм; контекстуаль яки стилистик) антонимнарына бүлә. Антонимнарны болай бүлеп карауның теоретик әһәмияте дә зур. Сүзлекнең керешендә автор антонимиягә кагылган башка мәсьәләләрне дә карый. Анда антонимнарның күпмәгънәле (полисемантик) сүзләр һәм синонимнар белән булган мөнәсәбәте мәсьәләсе дә җентекле тикшерелгән [9].

М.Х. Әхтәмов үзенең икенче бер хезмәтендә антонимга билгеләмә биреп, аларны ясалышы, чыгышы, сүз төркемнәре, мәгънәләре буенча бүлеп карый. Антонимнарның күпмәгънәле сүзләр, омонимнар һәм синонимнар белән бәйләнешен карый. Стилистик фигуралар – антитеза һәм оксюморонга билгеләмә китерә, мисалларны М. Кәрим, Ш. Бабич, Н.Нәҗми шигырь-ләреннән күрсәтә. Антонимнарның халык иҗатында, матур әдәбият әсәрләрендә, мәкаль һәм әйтемнәрдә ешрак куллануы турында яза [8: 57-66].

Профессор Җ.Г. Киекбаев үзенең хезмәтендә антонимга билгеләмә бирә, башкорт телендә сүзләргә аффикс кушылу белән дә антонимнар ясалырга мөмкин икәнен белдерә. Алар бер әйбернең икенче әйбергә барлыгын яки юклыгын белдергән -лы, -ле һәм -һыз, -һез аффикслары белән ясала. Мисаллар китерә: атлы – атһыз, көслө – көсһөз, тозло – тозһоз, урманлы – урманһыз, балалы – балаһыз, эшле – эшһез һ.б. Антонимнарны караганда контрастлык төшенчәсе күзлегеннән чыгып эш итәргә кирәк [30: 85-92].

Татар телендә антонимнар турында башлап әдәбиятка бәйле рәвештә фикер йөртелә. Мәсәлән, әдәбият теориясе турындагы бер хезмәтендә Ф. Хатипов, антонимнарга билгеләмә биреп, мисаллар китереп китә [64: 92-93]. Ул антонимнарның әдәби әсәрләрдә тоткан урынын ачыклап үтә, шулай ук хезмәттә оксюморон һәм антитезага да билгеләмә бирелә. Аларга әдәби әсәрләрдән мисаллар китерелә.

Татар теле белемендә антонимнарның һәм оксюмороннарның кайбер үзенчәлекләре В.Х. Хаков, М.З. Зәкиев, Ф.С. Сафиуллина, Г.Х. Әхәтов, Х.Ф. Курбатов һ.б. хезмәтләрендә тикшерелә.

Антонимнар турында мәгълүмат Ф.С. Сафиуллина хезмәтләрендә ярыйсы ук тулы бирелгән. «Тел дигән дәрья бар…» китабында ул «Тәмле дә тел, тәмсез дә тел» исемле бүлектә антонимга билгеләмә бирә, поэзиядән бик күп мисаллар китерә [47: 48-51]. Аның «Хәзерге татар әдәби теле. Лексикология» китабында да антонимнарга аерым параграф бүленгән [49: 51-56]. 1997 елда Ф.С. Сафиуллина һәм Л.М. Ризванованың татарча-русча антонимнар сүзлеге чыга. Бу сүзлектә 1000 парга якын антонимнар тупланган.

В. Хаков үзенең «Татар әдәби теле» хезмәтендә антитезаның төрле каршылыкларны, иҗтимагый тормыш күренешләрен ачык күзалларга мөмкинлек бирә алуы турында әйтә. Татар әдәби теленең функциональ стильләрендә антитеза семантик яктан төрле лексик берәмлекләр ярдәмендә ясала ала ди [60: 76-78].

В. Хаков оксюморон турында да түбәндәгеләрне әйтеп үтә. Сүзләр арасындагы капма-каршылык, мәгънә ягыннан логик законнарга туры килмәү оксюморон нигезендә ята. Гадәттә, күренешләрне белдерүче һәм аларны ачыклаучы сүзләр арасында контрастлык барлыкка килә. ХХ гасыр башларында җәмгыятьтәге каршылыкны, иҗтимагый тормыштагы җитешсезлекләрне сатирик фаш итү максатында бу алымның еш кулланылганлыгы күренә. Антитеза һәм оксюморон алымнарын В. Хаков үзенең «Тел һәм стиль мәсьәләләре» исемле хезмәтендә карый. Оксюмороннарны бик күп мисалларга таянып тикшерә. Оксюмороннарда аергычлар тиңдәшләнеп тә китә алуын; оксюморон составындагы аергычлар бер-берсенә контраст рәвешендә дә бирелеп, антонимик формада килергә мөмкинлеге; оксюморонның ирония белән бергә кушыла алу мөмкинлеген ачыклый [60: 78-81].

Х.Ф. Курбатов антонимнар дип, бер-берсенә капма-каршы мәгънәле сүзләрне атый. Аларны саф һәм контекстуаль төрләргә бүлә, антонимнарның стилистикадагы функциясенә дә бераз туктала [26: 87-88].

Күренүенчә, татар тел белемендә антонимнар һәм оксюмороннар мәсьәләсе төрле галимнәр тарафыннан азмы-күпме өйрәнелгән һәм аның теге яки бу төренә карата игътибарга лаеклы фикерләр дә әйтелгән. Ләкин проблема шактый катлаулы. Шуңа күрә бу проблемага карата фикер төрлелекләре әле булса да яшәп килә. Антонимнарны һәм оксюмороннарны тел белеменең бүгенге үсеше дәрәҗәсендә тикшерү кирәкле мәсьәлә булып кала килә. Бу бигрәк тә антонимнарны гамәли яктан уку-укыту процессына да кагыла.

Чыгарылыш квалификация эшенең максаты түбәндәгеләр белән чикләнә:

1. Билгеле теоретик хезмәтләр нигезендә татар телендә антонимия һәм оксюморон күренешләренә анализ ясау, аларга бирелгән билгеләмәләрне барлау, төркемнәргә бүлү һәм типларын билгеләү мәсьәләләрен, барлыкка килү юлларын яктырту;

2. Антонимнарның һәм оксюмороннарның стилистик мөмкинлекләрен ачыклау, татар матур әдәбияты әсәрләреннән иј матур мисаллар нигезендә аларны күзәтү;

3. Антонимнарны һәм оксюмороннарны урта мәктәптә балаларга өйрәтү методларын һәм алымнарын барлау, аларны төрле күнегүләр белән ныгыту системасын булдыру.

Диплом эшенең төп чыганаклары булып төрле телләр материаллары нигезендә башкарылган фәнни-теоретик һәм методик тикшеренүләр, дәреслекләрдә урын алган практик материаллар һәм, иң мөһиме, татар матур әдәбият әсәрләрендә кулланылган, сүзлекләрдә теркәлгән күркәм тел үрнәкләре хезмәт итә.

Чыгарылыш квалификацион эшенең теоретик әһәмияте теоретик һәм методик тикшеренүләрдәге фәнни фикерләрне тәртипкә салуда һәм барлауда чагыла. Практик әһәмияте тупланган бай материалны югары һәм урта махсус белем бирү уку йортларында, урта мәктәптә татар теленең лексик хәзинәсен үзләштерүдә файдаланыла алу мөмкинлегендә. Эшнең нәтиҗәләре һәм матур әдәбият әсәрләреннән җыйналган мисаллар антоним һәм оксюморон күренешләре белән кызыксынучыларга киләчәктә нигез булып тора ала.

Эшнең башкарылу күләме, дәрәҗәсе югары уку йортлары студентларының чыгарылыш квалификация фәнни тикшеренүләренә куелган таләпләренә ярашлы башкарыла һәм соңгы дәрәҗәдәге югары фәннилеккә дәгъвә итми.

Бу мисаллардагы парлы сүзләрнең мәгънәләре капма-каршы (китте – калдым, киткән – кайткан, асты – өсте), андый сүзләрне антонимнар диләр.

Бөтен сүзләрнең дә антонимнары була алмый. Мондый үзенчәлек, иң беренче чиратта, билге белдергән сүзләргә хас, чөнки иң башлап билгеләр каршы куела: ак – кара, акыллы – акылсыз, күп – аз, яхшы – яман, сабырлы – сабырсыз, ялкау – уңган, дөрес – ялган, дымлы – коры, җанлы – җансыз, ерак – якын, иске – яңа, коточкыч – матур. Мәсәлән:

Ак матур – чак матур, кара матур – бик матур. (Мәкаль)

Акыллы ир – ил агасы, акылсыз ир – ил бәласе. (Мәкаль)

Х.Р.Курбатов «Татар теленең лингвистик стилистикасы һәм поэтикасы» дигән хезмәтендә антонимга түбәндәге билгеләмә бирә: «Сүзләр мәгънә охшашлыклары (синоним булулары) буенча гына түгел, мәгънә каршылыклары буенча да үзара бәйләнештә була. Бер-берсенә капма-каршы мәгънәле сүзләр антонимнар дип йөртелә» [26: 87].

Ф.М. Хатипов «Әдәбият теориясе» хезмәтендә: «Синоним-нарның киресе, ягъни капма-каршы мәгънәле сүзләр антонимнар дип атала (грекча anti + onomo сүзләреннән ясалган, каршы исем дигәнгә туры килә). Антонимнар катлаулы, каршылыклы халәт-күренешләрне белдерүгә, шул каршылыкны сиздерүгә хезмәт итәләр, контраст фонда күрсәтеп, кабул итүне үткенәйтәләр», – дип яза һәм мисаллар китерә: Әйе, ул вакыт мин бер өермә эченә кереп киткән идем ки, төпсез бер галәм иде: шатлык, сәгадәт, моң, хәсрәт, ләззәт, газап… Мин сөя идем. (Ш. Камал)

М.Х.Әхтәмов «Хәзерге башкорт теле» хезмәтендә антоним турында болай яза: «Антоним термины грек теленең anti «каршы» һәм onoma, onyma «исем» сүзләреннән ясалып, каршы төшенчәдәге исемнәр, капма-каршы мәгънәдәге исемнәр дигән мәгънәгә туры килә. Антонимнар дип, капма-каршы мәгънәдәге ике яки уннан артык сүзләрне атыйлар: акрын – тиз, бейек – тәпәш, дошман – дус, керү – чыгыу, күп – әз, начар – якшы, кайгы – шатлык» [8: 57].

Профессор Җ.Г. Киекбаев үзенең «Хәзерге башкорт теленең лексикасы һәм фразеологиясе» хезмәтендә антонимга мондый билгеләмә бирә: «Антоним – грек сүзе; анти – каршы һәм онима – исем дигән мәгънәне белдерә. Мәгънәләре ягыннан бер-берсенә капма-каршы булган сүзләр, гадәттә, антонимнар дип аталалар. Мәсәлән, яхшы – яман, яхшы – начар, матур – начар, озын – кыска, озак – тиз, ак – кара, зур – бәләкәй һ.б.» [30: 85].