«Татар телендә балык атамалары лексикасы»

Мәсьәләне тикшерү тарихыннан. Балыкчылык лексикасы галимнарнең игьтибарын җәлеп итә.Ләкин, шуңа карамастан, балык атамалары аз өйрәнелгән.Балык тоту – кешенең элек-электән килгән борынгы шөгыле. Ул төрки халыкларда зур урын алып торган, чөнки малчылык белән сатучылык кына халыкны азык белән тәэмин итә алмаган. Бүген дә балыкчылык читкә китмәгән. Бу шөгыль белән дистәләрчәмиллион кеше кызыга, шуңа ул хәзерге көндә булган тормышның мәсьәләрен тагын да актуальләштерә. Балыкчылык лексикасы татар телендә аерым монография булып моңарчы тикшерелмәгән. Шулай да, без күрүебезчә, кайбер терминнар этимологик анализга дучар булдылар, бигерәк тә фонетикада һәм татар теленең лексикасын өйрәнүдә. Мәсәлән: Г.Г. Саберова «Татар телендә үселемлекләрнең исемнәре» 1996; З.Р. Садыйкова «Татар теленең зоономик лексикасы»1994; А.Р. Рахимова «Себер татарларының авыл хуҗалык лексикасы» 1992.

Төп материал.О.Н. Бятикованың «Татар телендә балыкчылык лексикасы» исемле монографиясенең I, II бүлеге балыкчылык атамаларын яктыртуга багышланган. Татарча балыкчылыкка кагылышлы кулланмалар,тарихи-географик материаллар барысы файдаланылган. Бу хезмәт татар балыкчылык атамаларын тулысынча диахроник һәм синхроник күзалларга мөмкинлек бирә. Шулай да анда практик яктан файдалану өчен бер кимчелеге бар – хезмәт рус телендә язылган.

Безнеңтөп максат – күрсәтелгән О.Н. Бятикова монографиясе нигезендә халыкның тел үсешен, рухи культурасын, социаль һәм тарихи тормышын яктыртуда ярдәм итә торган балыкчылыкка кагылышлы лексиканы җыю, анализлау һәм иҗади тасвирлау.

Тикшеренүләр тасвирлама һәм чагыштырма-тарихи методлар нигезендә алып барылды. Лингвистик анализ вакытында түбәндәге бурычлар куелды:

1) балык атамаларының телдә кулланылышын ачыклау;

2) сүзнең таралыш ареалын һәм аның сематик үсешен, фонетиквариантларын,балык атамаларының барлыкка килү үзенчелекләрен билгеләү;

3) бу эш ярдәмендә татар терминологик системасын яңарту.

Хезмәтнең теоретик һәм методологик нигезе булып татар лексикасын лексик тематик яктан өйрәнүгә багышланган Ф.С. Баязитова,Д.Б. Рамазанова,.З.Р. Садыйкова, А.Р. Рахимова, О.Н. Бятикова, Э.И. Сафина һ.б. бик күп галимнәрнең хезмәтләре тәшкил итә. Без, мөмкин булган кадәр, рус һәм төрки телләрне өйрәнүче галимнәрнең дә теоретик фикерләренә таянып эш итәргә тырыштык.

Тикшеренүләр тасвирлама һәм чагыштырма-тарихи методлар нигезендә алып барылды. Хезмәттә синхроник һәм диахроник күренешләр чагыла. Мөмкинлекләрдән чыгып, диплом эшендә тарихи һәм этимологик экскурслар бирелә. Чагыштырма материал иске төрки, шулай ук язма истәлекләрдән һәм башка тугандаш һәм тугандаш булмаган телләрдән алынган.

Эшнең теоретик әһәмияте гыйльми нәтиҗәләрдән тора. Чөнки алар балык атамалары турында бай мәгълүмат бирәләр, татар әдәби теленең формалашуы, үсеше процессын өйрәнү өчен чыганакларның берсе булып торалар.

Хезмәтебезнең практик әһәмияте – тупланган материалны мәктәпләрдә татар теленең лексик хәзинәсен үзләштерүдә, аларга таянып сүзлекләр төзү мөмкинлегендә.

Хезмәтнең төп нәтиҗәләре студентларның еллык фәнни конференцияләрендәапробацияләнде.

Диплом эше керештән, өч бүлектән, йомгактан, әдәбият һәм кыскартылмалар исемлегеннән тора.

Каспий диңгезе халыкны балык белән туйдырган. Диңгездә балык күп булган, кыйммәтле балыклар белән беррәттән, кырпы,чөгә, җәен, акбалык, сөләйман балыгы һәм шулай ук вак балык, кәлчәк, бәртәс, чабак, алабуга, сазан һ.б .

Балыкның халык өчен зур роль уйнаганын археологик казылмалар күрсәтеп тора. Мәсәлән, соңгы Мезолит чорының һәм Казан Кремлендәге казылмаларга караганда, бу җирләрдә беренче балыкчыларның һәм аучыларның төпләнгән урыны булган дип әйтергә мөмкин. Соңгы неолитта аучылык белән бергә хуҗалык өлкәсендә балыкчылык зур урын ала. Балыкчылык өчен агачтан күп әйберләр кирәк була: сал, көймә, төрле тоткычлар, тозак. Үрү уйлап чыгару белән балыкчылар җәтмә үрә башлыйлар. Корылык елгаларның ярларын үзгәртүгә китерә, ярлар кырында ком ярлары килеп чыга, алар балыкчылар өчен бик уңайлы була. Халыкның яшәү урыны булып зур кырлары тора. Татарларга бәйле күпчелек тукталышлар урыннары Идел һәм Кама елгаларының кушылган урыннарында урнашкан .

Кылчык, батыргыч, таш табылулары бу өлкәдә балыкчылык белән шөгыльләнүнең күрсәткече булып тора. Бөек Болгар вакытында балыкчылык зур урын биләп тора. Кама елгасы койган җирләрдә, олы күлләрдә балык күп була. Бу турыда гарәп сәяхәтчесе Әбү Хәмид-Гарнатиның язылмаларында да табарга була. Ул Иделдә балык тотуны сүрәтли: “Балыкчылар җәтмә куеп балык тоталар. Балык шулкадәр күп – тотып бетерерлек түгел”. Әбү Хәмидне балыкның күплеге генә түгел, ә аның төрләре һәм сыйфатлы Идел балыклары хәйран калдыра .

Сәяхәтче әйтүенчә, кайбер балыкларны көчле ир генә күтәрә ала, ә кайбер балыкларны дөягә генә салып алып кайтып була. Монда арттырулар юк, мәсәлән, кырпы авырлыгы белән 1 тоннага җитә ала, ә кайбер чакта 1 тонна ярым. 1921нче елда Тәтештә кырпы балыгы тоталар, аның авырлыгы 960 килограмм була. Бу балыкның фотосүрәте Татарстанның дәүләт музеенда саклана.

Болгарларда балыкчылык белән шөгыльләнү турында Ибн Фадлан да язып калдыра. Ул язуынча: “Болгарларда балык маеннан башка май юк, - ди, – аны эретелгән май, сало һәм ашый торган май урынына да кулланалар”.

1.2. Балык атамаларын рус һәм тел гыйлемендә чагыштырып

өйрәнү тарихы

Гомумән балык атамаларын өйрәнү тарихын өч юнәлештә күзәтергә мөмкин:

1) Рус тел гыйлемендә балык атамаларын өйрәнү тарихы.

2) Тюркологиядә балык атамаларын тикшерү.

3) Татар тел гыйлемендә балык атамаларының өйрәнелүенең кыскача тарихы.

Татар теленең балыкчылык атамаларын систематик тикшерү диалекталь матерал һәм әдәби тел белән берлектә үткәрелә, сүзнең үсешен, аның семантикасының киңәюен һәм тараюын күз алдына китерергә мөмкинлек бирә. Мондый юл белән балыкчылык лексикасын өйрәнү телнең сүзлек фондын баетырга һәм күләмен арттырырга мөмкинлек бирә.

Шулай итеп, балык тоту чаралары атамаларын лингвистик тасвирлау балыкчылык лексикасы бай һәм төрле икәнне күрсәтә. Балыкчылык атамаларының төп өлеше телнең борынгы лексик катламын тәшкил итә һәм башка төрки телләрдә дә күзәтелә. Сүзләрнең күп өлеше күрше телләрдә дә кулланыла, ә бу инде балыкчылык белән бәйле традициләренә башка Идел буе халыкларының тәэсир итүе турында сөйли.

Үз чиратында балыкчылыкка бәйле традицияләре дә башка халыкларныкына йогынты ясаган. Моны безгә балыкчылык атамаларының бер өлеше алынма сүзләр белән йөртелүе исбатлый [14:66].

Нинди генә дәрес булмасын, ул фәнни дә, шул ук вакытта тәрбияви дә,миллилек тә булырга, белемне эзлекле үстерүне максат итеп куерга тиеш.

Дәресне ничек итеп оештыру укытучының үз осталыгыннан, иҗади эзләнүеннән тора. Һәркем дәресне үзенчә оештыра, үзенчә бирә, ләкин әтиҗә белемдә чагылырга тиеш. Максатчан иҗади эзләнүләр алып барганда ына, укучы күңеленә үтеп керергә, телебезгә, һәм милли тарихыбызга ызыксыну уятырга мөмкин. Укытучы укучыларның яшь үзенчәлекләрен, программаны истә тотып иремнәрне җиңеләйтә яки катлауландыра ала. Сүз күп очракта җөмлә эчендә, бәйләнешле сөйләмдә кулланыла, һәрберсенең үз мәгънәсе (лексик) һәм грамматик (өстәмә мәгънәсе) нәкъ менә җөмләдә, бәйләнешле сөйләмдә ачыклана. Шуңа күрә тематик лексиканы һәрчак диалогта, җөмләдә бирү яхшы.

Тел дәресләре һәм дәрестән тыш эшләр укучыларның сөйләү һәм язу теле культурасын үстерергә ярдәм итәрлек итеп оештырылырга тиеш.

Диалект җирлегендә, гадәти шартлардагыча, гамәлдәге дәреслекләрдәге орфографик күнегүләр, диктант һәм изложение җыентыкларындагы материаллар, биремнәр ярдәмендә генә диалекталь хаталарны тиешле дәрәҗәдә бетерүгә ирешеп булмый, ә махсус юнәлдерелгән төрле күнегүләр системасы булдыру кирәк.

+ еще 54 источника