«Татар телендә агач архитектурасы атамаларының структур-сүзьясалыш үзенчәлекләре»

Тикшеренүнең объекты - агач архитектурасы белән бәйле сәнәгать лексикасы, безнең халык тормышына иң якын. Өйрәнү объекты итеп агач архитектура исемнәрен сайлау аларның татар халкының матди культурасы үсешен чагылдыруы һәм бу икътисади секторның халык тарихындагы ролен һәм урынын билгеләргә мөмкинлек бирүе белән бәйле.

Бу өйрәнүнең максаты – комплекслы өйрәнү һәм лингвистик анализ ярдәмендә агач архитектура лексикасының гомуми үзенчәлекләрен ачыклау.

Төп максатка нигезләнеп, түбәндәге бурычлары билгеләнә:

1. татар телендәге сүзьясалыш һәм сүзьясалыш ысулларын карау;

2. агач архитектурасы атамаларын өйрәнү тарихына кыскача күзәтү бирү;

3. татар телендәге агач архитектурасың атамаларының структурасын һәм ясалышын билгеләү.

Тикшеренү чыганаклары:

 агач архитектурасы буенча махсус әдәбият: А.М. Сәгыйтова “Татар телендә агач архитектурасы лексикасы” (2004), З.Р. Садыкованың “Татар телендә хуҗалык төзелешләренең һәм инвентаренең атамалары” (2003), Р.Р. Җамалетдиновның “Татар мәдәнияте вәкилләренең эчке һәм тышкы дөньясы тел призмасы аркылы” (2003) һәм башкалар;

 җитештерүнең төрле елларындагы татар сүзлекләре: "Авыл хуҗалыгының рус-татар сүзлеге" [1939, 1950, 1971], "Рәсәй-татар технология сүзлеге" [1963], "Рус-татар сүзлеге" 4 томнар [1955-1959], "Татар теленең аңлатмалы сүзлеге" 3 томда [1977-1981], "Төзелешнең рус-татар сүзлеге" [1992], "Төзүчеләр өчен кыскача рус-татар сүзлеге" [1996] һәм башкалар;

 вакытлы матбугат: "Мәдәни җомга" газеталары, "Казан утлары" һәм "Мирас" журналлары.

Агач архитектура исемнәрен өйрәнүнең төп ысулы – тасвирлау.

6) конверсия (лексик-грамматик ысул);

7) лексик-семантик ысул;

8) аббревиация (кыскартылмалар ясалышы).

Кушымчалау, сүзләр кушылу, сүзтезмәләрнең кушма сүзгә күчүе иң продуктив ысуллар булып тора. Конверсия һәм лексик-семантик ысуллар ул кадәр үк продуктив түгелләр.

Сүзьясалышның фонетик ысулы. Бу ысул тел үсешенең башлангыч чорында шактый продуктив булган. Хәзерге вакытта бу ысул белән сүзләр ясалмый диярлек. Сүздә фонетик яки просодик үзгәреш сүзнең семантик эчтәлеген үзгәрткәндә генә фонетик сүзьясалыш була. Әгәр бу үзгәреш сүзнең семантикасын үзгәртмәсә, сүзьясалышны ул тәшкил итми. Татар телендә сүзнең мәгънәсен үзгәртүгә китерә торган берничә фонетик үзгәреш бар: сүздә аерым авазларның төшеп калуы, авазларның чиратлашуы, басымның күчүе һәм нигезнең палатализациясе (нечкәрүе). Бу фонетик үзгәрешләрнең барлык төрләре татар телендә сүзьясалыш ысулының алымнарын тәшкил итәләр [Зәкиев, 2015: 178].

Кушымчалау ысулы. Сүзьясалышның бу ысулы сүзьясалыш типларына ярашлы рәвештә кушымчалар ярдәмендә яңа сүзләр ясаудан гыйбарәт. Татар телендә кушымчаларның бөтен байлыгы телнең кайсы катламына хезмәт күрсәтүеннән чыгып сүзьясагыч, грамматик һәм стилистик кушымчаларга бүленә. Кушымчаларны болай бүлү конкрет һәм фәнни яктан аларның табигатен дөрес билгеләргә мөмкинлек бирә. Чөнки, мәгълүм булганча, телнең теләсә нинди сүзенең ике аспекты була: билгеле бер лексик-семантик мәгънәсе булган лексик берәмлек – сүз һәм тиңдәш лексик-семантик мәгънәсе булган, әмма нинди дә булса грамматик функциясе белән аерылып торган аның грамматик формалары (сүз формалары). Моннан шул килеп чыга: алар яңа сүз яки бары грамматик форма гына ясауларына карап сүзьясагычка һәм грамматик кушымчаларга бүленәләр.

Татар телендә кушма сүзләр өч ысул белән ясала:

1) нигезләр кушылу;

2) сүзтезмәнең кушма сүзгә күчүе;

3) сүзтезмәнең кушымча алып кушма сүзгә күчүе.

Фәннәрнең өзлексез үсүе һәм нәтиҗәләрнең көнкүрешкәиүтеп керүе сәбәпле, терминнарның тэшенчәсе тарифыннан үзләштерелә һәм алар гади сүзгә әйләнәләр. Яңа терминнар туа, искеләрдән бер өлеше тора. Бу – иҗтимагый күренеш, ул фән һәм тормышның бәйләнешен чагылдыра.

Агач архитектура – утырган яшәү рәвешенең васыяте һәм халыкның материаль культурасы үсеш дәрәҗәсенең төп күрсәткечләренең берсе. Агач йорт төзелеше һөнәр буларак татар кешеләре тарафыннан борынгы заманнарда үзләштерелгән. Бу тармакның исемнәре коллектив хезмәт процессында барлыкка килгән. Аның лексикасы татар теленең лексикасы нигезендә формалашкан һәм үсеш алган. Шуңа күрә бу исемнәр хәзер татар халкының гомуми лексикасының мөһим өлешен тәшкил итә.

Агач архитектура исемнәренең күбесе телнең үсешенең борыңгы чорында билгеле бер модельләр һәм билгеле бер сүз формалашу ысулы белән барлыкка килгән.

Исемнәр милли характеристикаларга, яшәү шартларына, бу тармакта тупланган күп гасырлык тәҗрибәгә генә түгел, ә предметның социаль тормыш аркасында тудырылган кеше ихтыяҗларын канәгатьләндерү сәләтенә, максаты, аны башка объектлардан аерып торган бер яки берничә үзенчәлеккә нигезләнгән.

Бер сүз белән әйткәндә, терминның асылы объектив чынбарлыктан аңга күчү моментын саклый. Агач архитектураның тарихын һәм үсеш лексикасын өйрәнү татар лексикологиясенә кызыклы һәм кыйммәтле материаллар бирә.