«Русские заимствования в «этимологическом словаре татарского языка» р.г. ахметьянова»

Теманың актуальлеге. Тел кешеләрнең иң мөһим аралашу чарасы. Укырга-язырга өйрәнү, белем һәм тәрбия алу, дөньяны танып белү барысы да тел ярдәмендә генә тормышка ашырыла. Һәрбер телнең сүзлек байлыгын өйрәнү бик кирәкле гамәл һәм аның нәтиҗәләре зур фәнни-мәдәни әһәмияткә ия. Сүз – телнең иң мөһим структур берәмлеге. Ул предметның, әйбернең сыйфатын, тасвирламасын, аларның үзара бәйләнешен, абстракт һәм уйланма төшенчәләрне кешенең күзаллаулары аша билгели. Һәрбер телнең үз сүз байлыгы бар һәм аны өйрәнү бик әһәмиятле.

Телнең сүзлек составы күптөрле, һәм аны төрле яктан фәнни тикшерәләр. Беренче чиратта, сүзләрне килеп чыгышы буенча тасвирлыйлар. Бу яктан карганда, аның сүзләре арасында телнең үз сүзләрен һәм алынма сүзләрне аерып карыйлар. Татар телнең дә төп сүзлек фондын төрки-татар сүзләре тәшкил итә. Ләкин аның зур өлешен алынма сүзләр били, чөнки татарлар элек-электән башка туган һәм туган булмаган халыклар белән аралашып яшәгән. Күп очракта бу халыклар күрше яшәгән һәм аралашу турыдан-туры булган. Кайчак рухи-мәдәни һәм матди аралашу турыдан-туры булмыйча, башка формаларда багланышлар аша булган. Бигрәк тә язма әдәбият, дини тәгълимәт аша бик күп алынма сүзләр татар теленә үтеп кергән, үзләштерелгән һәм аралашуга хезмәт иткән.

1. ТАТАР ТЕЛЕНДӘ РУС АЛЫНМАЛАРНЫҢ КЫСКАЧА

ӨЙРӘНҮ ТАРИХЫ

Рус алынмалары бик борынгы заманнарда барлыкка килеп, нигездә, төрки телләрнең күбесендә, шул исәптән татар телендә сакланып калганнар. Алар телнең төп сүзлек фондын тәшкил иткәннәр, шуларга нигезләнеп, телнең сүзлек составы үсә, үзгәрә, камилләшә, байый барган.

Бер генә халык та аерым, изоляцияләнеп яши алмаган. Элегрәк башка кабиләләр белән аралашу, соңга таба төрле халыклар, дәүләтләр белән аралашу нәтиҗәсендә татар теленә теге яки бу телдән алынмалар килеп кергән. Алынмалар (лингв.), халыкларның аралашуы нәтиҗәсендә бер телдән икенчесенә күчкән башка тел элементлары (сүз, морфема, синтаксик конструкция һ. б.), шул исәптән бер тел элементларының икенчесенә күчү процессы. Рус алынмалары дигәннән, рус теле аша Европа телләреннән кергән сүзләр дә күз алдында тотыла.Уналтынчы гасырдан башлап рус теле татар теле белән тыгыз элемтә урнаштыра башлый. “ Игорь полкы турында җыр” да ук иде төрки сүзләрне күрергә мөмкин.Төркиләр славяннардан күп кенә сүзләрне кабул иткәннәр: арыш, мүк, буразна, уҗым, эскерт, әвен, мич, сохарый, чиркәү һ.б. Славян халыкларына да төрки сүзләр күпләп кергән: айран, аманат, амбар, арка, балык, аул, барс, богатырь, деньга, джигит,камыш, карандаш, кетмень, кирпич, лошадь, утюг, ямщик , ясак һ.б. Рус алынмалары Казан ханлыгы яулап алынганнан соң күпләп кабул ителә. Рус телендә булган сүзләр татар теленә билгеле бер җәмгыяви – икътисадый шартлар аркасында керә. Сәүдә – икътисади һәм башка бәйләнешләр татарлар һәм русларда борынгы дәвердән үк башлана. Руслар һәм татарлар бер территориядә яшиләр, аларны уртак борчылулар, мәшәкатьләр, проблемалар берләштерә. Шундый гомуми үсеш процессы аркасында яшәүнең төрле өлкәләргә караган сүзләр: хакимият өлкәсеннән, хөкем, хәрби эш татар теленә алынма лексика булып кергәннәр. Беренчеләрдән булып татар телендә рус административ терминнарны кулланганнар. Рус алынмаларның урыны татар телендә шул кадәр тотрыклы булганга, шул сүзләр үз урыннарын ике телле сүзлектә табалар. Ике телле сүлекләр – ике этносных үзара бәйләнеше һәм үзара йогынтысы күрсәтүе. Теләсә кайсы ике телле сүзлек, кагыйдә буларак, ике халыкның тормышын чагылдыра һәм сүзләр,әйтемнәр булуын фаразлый.

Бистәбездә күп кенә татарлар, туган телләрендә аралашканда, еш кына рус алынмаларын кулланалар. Ә бит үзебезнең туган телебез бик бай, булган фикерләре безне аңлатырга барлык мөмкинлекләр бар. Кызганычка каршы, моңа татар балалары өчен балалар бакчалары, мәктәпләр аз булу сәбәп булып торордыр. Һәр телнең үзенә генә хас үзенчәлекләре була. Шуңа күрә алынмалар, кабул ителгәндә, мәгънә ягыннан да, фонетик һәм грамматик яктан да үзгәреш кичерәләр. Мәсәлән, рус һәм татар телләрендәге авазлар арасында шактый зур аерма булганлыктан, рус сүзләре, татарчага кабул ителгәндә, иң беренче чиратта аваз ягыннан үзгәреш кичергәннәр. Алынмаларның үзгәрү дәрәҗәсе кайсы чорда һәм нинди юл белән кабул ителүгә бәйле. Борынгырак алынмалар фонетик яктан күбрәк үзгәрсәләр, соңрак кабул ителгән алынмалар нигездә үзгәрмәгән. Сөйләм теле аша кергән алынмалар зуррак узгәрешләргә дучар булганнар. Язма тел аша кергәннәре кимрәк дәрәҗәдә үзгәргәннәр яисә бөтенләй үзгәрмәгәннәр.

1. Әхмәтьянов Р.Г. Татар теленең кыскача тарихи-этимологик сүзлеге. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2001. – 272 б.

2. Сафиуллина Ф.С. Хәзерге татар әдәби теле. Лексикология. – Казан: Хәтер, 1999. – 288 б.

3. Сафиуллина Ф.С. Татар теленең лексикологиясе. Казан: Хәтер, 1999. – 266 б.

4. Нурмөхәммәтова Р.С. ХХ гасырның беренче яртысында татар әдәби теле лексикасының үсеш тенденцияләре (татарча-русча сүзлекләр буенча): Филол. фән. канд. . дис. – Казан, 2005. – 233 б.

5. Сафиуллина Ф.С. Тел дигән дәрья бар. – Казан, 1979. – 136 б.

+ еще 23 источника