«Русские заимствования в «этимологическом словаре татарского языка» р.г. ахметьянова»

Татар телендә урыс теленнән төрле чорда кергән алынма сүзләр бигрәк тә күп. Чөнки татарлар руслар белән элек-электән аралашып, күреше булып яшәгән. Бу сүзләр телчеләрнең игътибарын күптәннән җәлеп иткән. Аларны югары дәрәҗәдә фәнни тикшергәннәр, җентекләп тасвирлаганнар. Бу яктан бик күп чыганаклар бар. Ләкин Р.Г. Әхмәтьяновның “Татар теленең этимологик сүзлеге”ндә (2 томда, Казан, 2015 ) урын алган урыс алынмалары һәм аларның бу сүзлектә бирелү үзәнчелеге бүгенге көнгә чаклы тел белемендә бөтенләй тикшерелмәгән. Бу курс эшенең яңалыгын билгели һәм теманың актуальлеген күрсәтеп тора.

Курс эшенең тикшерү объекты Р.Г.Әхмәтьяновның “Татар теленең этимологик сүзлеге”ндә урын алган рус алынмалары. Бу сүзлектә урын алган рус алынмаларның үзенчәлекләре безнең курс эшенең предметы санала.

Курс эшенең төп максаты – Р.Г. Әхмәтьяновның “Татар теленең этимологик сүзлеге”ндә урын алган рус алынмаларын тикшерү, аларны тасвирлау һәм аларның сүзлектә бирелеш үзенчәлекләрен ачыклау. Максатка ярашлы рәвештә курс эшендә түбәндәге бурычлар куелды:

1. Фәнни һәм методик хезмәтләрдә татар телендә урыс алынмаларын өйрәнүгә багышланган әдәбият-чыганыкларны барлау һәм аларны өйрәнү;

2. Р.Г. Әхмәтьяновның “Татар теленең этимологик сүзлеге”н өйрәнү һәм аның үзенчәлекләрен ачыклау;

3. Р.Г. Әхмәтьяновның “Татар теленең этимологик сүзлеге”ннән рәттән сайлап алу юлы белән рус алынмаларын бүлеп чыгару һәм аларны тикшереп, тасвирлау;

4. Р.Г. Әхмәтьяновның “Татар теленең этимологик сүзлеге”ндә рус алынмаларының үзенчәлекләрен билгеләү.

Материал туплау өчен төп чыганак булуып Р.Г. Әхмәтьяновның “Татар теленең этимологик сүзлеге” хезмәт итте.

Максат һәм бурычларга ярашлы рәвештә курс эшендә сайлап алынган тема буенча материал туплау өчен комплекслы лингвистик тикшеренү методлары һәм алымнары кулланылды. Шулар арасыннан контекстуаль анализ һәм лексикографик тасвирлау, чагыштырма-тиңләштермә, чагыштырма-тарихи һәм тасвирлама методларны билегләргә мөмкин. Материал туплауда без төп чыганаклардан рәттән сайлап алу методыннан файдаландык. Тупланган матералны тикшергәндә татар һәм рус телләрендәге сүзләрне чагыштыру, янәшә куеп карау һәм анализ кебек алымнардан файдаландык.

Хезмәтнең теоретик һәм методологик нигезен аплынмаларны тикшерүгә багышланган үз галимнәребезнең һәм чит ил тикшеренүчеләренең хезмәтләре тәшкил итә (В.И. Абаев, Б.А. Аврорин, И.К. Белодед, Т.А. Бертагаев, С.К. Булич, И.Е. Гальченко, Б.В. Горнунг, А.А. Дарбеева, Ю.Д. Дешериев, Л.П. Ефремов, Ю.О. Жлуктенко, В.К. Журавлев, В.А. Звегинцев, Т.П. Ильяшенько, А.Б. Карлинский, Дж.Г. Киекбаев, Л.П. Крысин, П.Н. Лизанец, Г. Пауль, И.Ф. Протченко, В.И. Рассадин, Ю.В. Розенцвейг, А.М. Рот, Б.А. Серебренников, Ф.П. Филин, Э. Хауген, Л.В. Щерба и др.). Без бигрәк тә татар телендә рус алынмаларын тикшерүгә багышланган Ә.М. Ахунҗанов, И.М. Махмудов, Д.Б. Рамазанов, Т.Х. Хәйретдинов, Р.Г. Галиуллин, Р.Г. Әмәтҗанов, А.Г. Шәйхулов, И.С. Насипов һ.б. теоретик һәм гамәли тикшеренүләргә таынп эш иттек.

Бу хезмәттә методологик планда без анализлана торган материалга системалы якын килүне хуп күрдек, һәрхәлдә, татар теленә рус теленнән алынган лексик берәмлекләр эчке һәм тышкы семантик бәйләнештә максатчан тикшерелде, шулай ук рус лексемалары кардәш булмаган тел мохитында лингвоструктур һәм семантик үсеш-үзгәрешенә игътибар ителде

Алынмалар күчә торган тел системасына шулкадәр җайлашалар, аларның алынма сүз икәнен күп очракта бары этимологик анализ ярдәмендә генә билгеләргә мөмкин була.

Казан ханлыгы яулап алынганнан соң, рус сүзләренең татар теленә үтеп керүе бик нык арта. Бу процесс Октябрь революциясеннән соң тагын да көчәя.Татар телендә рус алынмаларын махсус тикшергән профессор Ә.М. Ахунҗанов рус алынмаларының татар теленә керү вакытын мондый этапларга бүлеп карый:

IX-XVI йөзләр;

XVIII йөз азагына хәтле чор;

XVIII гасыр ахырыннан беренче рус революциясенә кадәр чор;

Беренче рус революциясе чоры;

Октябрь революциясеннән соңгы чор [URL: http://belem.ru/tatar-tele/vuz-tat/5.html. Дата обращения 18.02.2018)]