«Профессиональная лексика в романе г.апсалямова «ак чәчәкләр»»

Татар теленең һөнәрчелек лексикасы һөнәр-кәсеп ияләренең хезмәт процессында барлыкка килгән һәм аларның үзара аңлашуына ярдәм иткән. Безнең тикшеренү объекты булган медицина хезмәткәрләре лексикасы гомумтатар теле лексикасының билгеле бер катламын, аерым алганда, профессиональ лексикасының бер өлешен тәшкил итә. Һөнәр-кәсеп ияләре профессиональ атамалар төзү өчен татар гомумхалык теленең сүзлек составыннан һәм грамматик чараларыннан файдалана. Медицина хезмәткәрләре лексикасына килгәндә, мондагы сүзләрнең күберәк өлешен рус һәм чит ил телләреннән кергән алынмалар тәшкил итә. Гомумхалык сөйләменнән алынган сүзләр һөнәрчелектә яңа төшенчәләрне белдерәләр һәм махсус, профессиональ атамаларга әйләнәләр. Үз чиратында, алар телнең сүзлек хәзинәсен баеталар. Кайбер атамалар һөнәрчеләрнең үз хезмәте өлкәсенә генә карый, үз сөйләмендә генә кулланылалар, тар профессиональ

атамаларны тәшкил итә.

Татар халкы борынгыдан һөнәр осталарына бай булган. Алар элек-электән киндер сукканнар, тиредән – читек, агачтан савыт-саба, кашыклар, матур бизәкләр төшереп, чүлмәкәр эшләгәннәр, алтын-көмештән балдак, йөзек, беләзек һ.б. зиннәтле эйберләр ясаганнар, терлекчелек һәм тимерчелек белән шөгыльләнгәннәр. Шуның нәтиҗәсендә, һөнәрчелек сүзләре белән бәйләнешле халык аваз иҗаты әсәрләре дә иҗат ителгән. Мәсәлән, мәкальләр, эйтемнәр:

киләп сару; тире иләп, күн эшләү;

табышмаклар: кылычсыз, көрсез киндер сугу (тасма үрү); дүрт кодагый берсен-берсе куалый (әвернә);

җырлар:

Җитен чәчтем җитәргә,

Эрләп киндер итәргә.

Аклы ситса күлмәгемнең

Бала итәге өч кенә.

Безнең диплом эшенең темасы бик актуаль, чөнки тема бүгенге көнгә кадәр диплом эше темасы буларак өйрәнелмәгән. Габдрахман Әпсәләмовның “Ак чәчәкләр” романында һөнәрчелек лексикасы диплом эшенең тикшерү объекты булып тора. Эшебезнең яңалыгы бу теманың әлеге көнгә кадәр югары уку йорты студетларының диплом эше дәрәҗәсендә өйрәнелмәгән булуы белән билгеләнә. Диплом эшендә билгеле авторитетлы галимнәр хезмәтләренә, теоретик тәгълимәтләренә таянып Г. Әпсәләмовның “Ак чәчәкләр” романындагы һөнәрчелек лексикасына караган сүзләрне аерып алу һәм аларның аңлатмасын бирү төп максат итеп куелды.

Бу максатка ярашлы без үз алдыбызга түбәндәге бурычларны алдык:

1. Һөнәрчелек лексикасы буенча фәнни әдәбият туплау, аны өйрәнү һәм теманың өйрәнелү тарихын ачыклау;

2. Әсәрдәге һөнәрчелек лексикасына караган сүзләрне аерып күрсәтү һәм аларның аңлатмасын бирү;

3. Урта мәктәптә татар теле дәресләрендә һөнәрчелек лексикасы темасы буенча күнегүләр төзү.

Куелган максатка ярашлы рәвештә без лексик материалны Габдрахман Әпсәләмовның “Ак чәчәкләр” романыннан эзмә-эзлекле сайлап алу юлы белән тупладык, аны анализлаганда эзләнү, аңлату, санау метод һәм алымнарын кулландык.

Диплом эше керештән, өч бүлектән, йомгак һәм әдәбият исемлегеннән тора. Кереш өлештә эшнең актуальлеге төп максатлары һәм бурычлары яктыртылган. Төп өлешнең беренче бүлегендә кулланылыш сферасына карап хәзерге татар теленең сүзлек составы буенча мәгълүмат бирелә, икенче бүлектә Г.Әпсәләмовның “Ак чәчәкләр” романындагы һөнәрчелек сүзләре тикшерелә, өченче бүлектә урта мәктәптә татар теле лексикасын һәм һөнәрчелек лексикасын өйрәнү методикасы яктыртыла.

Бу өзекнең үзәген гомумкулланылыштагы сүзләр тәшкил итә. Алар төрле төбәкләрдә яши торган, төрле яшьтәге кешеләрнең һәрберсе өчен аңлаешлы, һәм һәрберсе шундый сүзләр белән аралаша.

Гомумкулланылыштагы сүзләр бөтен стильләрдә кулланылалар, тел үсешендә шактый тотрыклылык саклыйлар. Мәсәлән, әти, әни, акча, ипи, бару, ашау, килү, кайту, йоклау, ике, өч, аш, аяк, кара, ак, кул, син, ул, кичә, бүген, су, җир, мин, кит, ал, яхшы, салкын һ.б.

Икенче төркем сүзләр билгеле бер коллектив телендә генә, билгеле бер сөйләштә, билгеле бер иҗтимагый катлам телендә генә кулланыла. Мондый сүзләргә диалекталь лексиканы, һөнәрчелек лексикасын, арготик (жаргон) сүзләрне кертәләр.

Бу төркемнәр арасында даими рәвештә үзгәрешләр булып тора. Кайбер диалекталь сүзләр гомумхалык сүзләренә әйләнә, кайберләре һөнәрчелек лексикасыннан гомумхалык теленә күчә. Мәсәлән, җайдак сүзе урта диалекттан, блат сүзе жаргон сүздән гомумкулланылышка кереп китте.

Бу төркемчәләр арасындагы күчеш татар теленең сүзлек составындагы туктаусыз үзгәрешләр турында сөйли.

Диалектизмнар төрле максатлар белән матур әдәбият әсәрләрендә дә кулланыла. Кайберләре әдәби телдә дә урын ала. Әдәби әсәрдә кулланылган очракта алар шул якның милли колоритын сурәтлиләр.

Диалекталь лексика әдәби телебезнең баю чыганакларыннан берсе булып тора.

Һөнәрчелек лексикасы – билгеле бер белгечлеккә караган кешеләр телендә кулланыла торган, шул өлкәдә көнкүреш һәм эспрессив-образлы саналган махсус сүзләр, сүзтезмәләр җыелмасы буларак шушы өлкәдә эшләүчеләр өчен актуаль, гадәти саналалар.

Диалектизмнар кебек үк, профессиональ лексика гомуммилли телнең чикләнгән бер сферасын тәшкил итә. Ләкин алар, диалектизмнардан аермалы буларак, территориаль яктан түгел, ә иҗтимагый яктан чикләнгән булалар һәм әдәби тел лексикасына карыйлар.

Кайчак теге яки бу һөнәрчелек сүзенең кулланылыш сферасы киңәя һәм ул гомумхалык сүзенә әйләнә.

Жаргон һәм арго сүзләр дә сурәтләү чарасы буларак әдәбиятта шактый урын ала. Караклар, рецидивистлар, спекулянтлар, милиция хезмәткәрләренең тормышын сурәтләгәндә, алар аеруча отышлы була.

Безнең диплом эшенең тикшерү объекты итеп алынган “Ак чәчәкләр” романының авторы Г.Әпсәләмов берничә мәртәбә йөрәк авыруы, ми авыруы белән дәваханәләргә эләгә, һәм романны ул “больница койкасында” язылган әсәр ди. Әсәрдә медицина хезмәткәрләре гаилә эчендә генә түгел, ә башлыча эш урыннарында, үз һөнәрләренә бәйле рәвештә тасвирлана. Табиблар тормышын ачыграк күзаллау, укучыны шул дәваханәләр атмосферасына алып кереп китү өчен романдагы медицина өлкәсенә караган һөнәрчелек лексикасының роле бик әһәмиятле.