«Концепт “моң” в татарской языковой картине мира»

Дөньяны күрү-аңлау үзенчәлекләрен үзендә туплаган концептлар ярдәмендә дөнья тел күренеше формалаштырыла. Телдә кешенең иҗади һәм танып белү эшчәнлеге генә чагылмый, анда кешенең дөнья турында ирешкән белемнәрен эзләп тапкан шартлар да гәүдәләнә. Болар фәнни терминологиядә менталь категорияләр дип аталалар. Алар халыкның табигый үзенчәлекләренә, тарихи язмышына, көнкүреш үзенчәлекләренә, тормыш тәҗрибәсенә бәйле була. Моң – татар халкы рухи мәдәниятенең милли төсмерен, дөньяны тоюның хосусый үзенчәлеген, эчке сагыш-кайгыны чагылдыручы төп аһәңнең төсмерләрен билгели торган атама. Димәк, чыгарылыш эшенең актуальлеге «моң» концептының татар дөньяви тел картинасында функциональ (тарихи-этимологик, аңлатмалы, ассоциатив) әһәмиятле булуы, семантик яктан бай, әйләнә-тирәне кабул итүнең милли үзенчәлекләрен ачык күрсәтә алу мөмкинлеге белән билгеләнә.

Татар тел белемендә когнитив лингвистика юнәлешендәге, дөньяви тел картинасы белән бәйле төшенчәләрне тикшерү, концептларны системалаштыруга юнәлгән хезмәтләр соңгы дистә елларда гына дөнья күрә башлады. Күрсәтелгән мәсьәләләрне чишү шулай ук хезмәтнең актуальлеген күрсәтә.

Квалификацион чыгарылыш эшенең максаты – татар дөньяви тел картинасында моң концептының үзенчәлекләрен, аны ачыклаучы тел берәмлекләрен комплекслы тикшерү. Куелган максат теоретик һәм практик яссылыктагы бурычларны чишүне күз уңында тота:

• Тел белемендә концепт төшенчәсен тикшерүдәге юнәлешләрне өйрәнү, төп терминнарга билгеләмә бирү;

• «Моң» концептын ачыклаучы (репрезентацияләүче) тел чараларын туплау, аларның картотекасын төзү;

• «Моң» концептосферасына караган тел берәмлекләре арасындагы системалы мәгънә мөнәсәбәтләрен тикшерү;

• «Моң» концептын ачыклаучы кайбер тел берәмлекләренә тарихи-этимологик анализ ясау;

• Мәктәптә Яңа басма татар теле дәреслекләре нигезендә “Моң” концептын белем чыганагы буларак куллану концептларны тикшерү мөмкинлекләрен билгеләү.

• “Моң” концепты ярдәмендә укучыларның грамматик күнекмәләрен үстерү мөмкинлекләрен ачу.

• Татар дөньяви тел картинасында «Моң» концептын тикшерү нәтиҗәләрен схема ярдәмендә күрсәтү.

Хезмәтнең тикшерү объекты булып татар телендәге моң концептын төрле яклап ачыклаучы лексемалар тора. Сүзләр барлык формаларында һәм мәгънә күләмнәрендә лексема термины белән белдереләләр.

Татар әдәби теленең лексик һәм фразеологик берәмлекләре, кайбер диалекталь тел чаралары, борынгы язма истәлекләрнең чыганаклары, халык җырлары һәм авторлар иҗат иткән җырлар, ХХ йөз язучылары әдәби әсәрләре теле тикшерү өчен материал булып торды. Материалларны туплау өчен «Татар теленең аңлатмалы сүзлеге» (III томда), “Борынгы төрки сүзлеге” (Л., 1969), диалектологик сүзлекләр, әдәби әсәрләр (Ф.Әмирхан, Г.Ибраһимов, М.Җәлил, Г.Бәширов, Ә.Еники һ.б.), татарча җыр җыентыклары чыганак булды.

Чыгарылыш эшенең методологик нигезен лексик берәмлекләрнең семантикасын тикшерүдә системалы караш, когнитив лингвистика принциплары, татар дөньяви тел картинасында татар халкының әйләнә-тирәне кабул итү үзенчәлекләре чагылышы турындагы фикерләр тәшкил итә. Шулай ук гомум тел белемендәге чит ил, рус, төрки тикшеренүчеләрнең (В. фон Гумбольдт, А.А.Потебня, Ю.Д.Апресян, Е.С.Кубрякова, Д.С.Лихачев, Т.А.Кильдибекова, Р.Х.Хайруллина, Р.Р.Җамалетдинов һ.б.) хезмәтләрендә китерелгән карашлар нигез булды.

Татар телендәге «Моң» концепты түбәндәге метод-алымнар ярдәмендә төрле яклап анализланды:

• структур тел белеменең методлары (компонентларны анализлау, оппозитив анализ) концептның мәгънә төзелешен тикшергәндә кулланылды;

• семантик кырлар методы ярдәмендә «Моң» концептын ачыклаучы тел берәмлекләре тупланды;

• тарихи-чагыштырма метод «Моң» концепты белән бәйле тел берәмлекләренә диахрон яссылыктагы күзәтүләр ясаганда кулланылды;

• ассоциатив алым тикшерелгән концептны стимул сүз буларак анализларга ярдәм итә.

Концептуаль анализ түбәндәге эш төрләрен һәм алымнарны башкаруны күз уңында тота:

1. Татар телендәге моң лексемасының барлык мәгънәләренә аңлатма бирү;

2. Моң тамырыннан ясалган берәмлекләрнең концептуаль үзенчәлекләрен ачыклау;

3. Этимологик (тарихи-чагыштырма, тиңләштермә) анализ;

4. Моң тамырыннан ясалган лексик берәмлекләр белән синонимик һәм антонимик мөнәсәбәттә булган лексик һәм фразеологик берәмлекләрне туплау;

5. Күрсәтелгән берәмлекләрнең перифериясен (ассоциатив мөнәсәбәтләр, синтагматик мөнәсәбәтләр) ачыклау;

6. «Моң» концептының моделен төзү (схема ярдәмендә күрсәтү).

Квалификацион чыгарылыш эшенең тикшеренү материалы һәм нәтиҗәләре хәзерге лингвистиканың кайбер теоретик мәсьәләләрен чишәргә ярдәм итә, лингвокультурология тармагы өчен фактик материал булып тора, идеографик яссылыктагы сүзлекләр өчен нигез була ала.

Тәкъдим ителгән хезмәт Кереш, Төп өлеш, Йомгак, Әдәбият исемлегеннән тора. Төп өлеш өч бүлекне үз эченә ала, шулай ук татар телендә «Моң» концептын сурәтләгән схема китерелә.

Галимнәр дөнья тел һәм концептуаль күренешен аерып өйрәнәләр һәм аларны фәнни яктан төрлечә аңлаталар. Дөньяның концептуаль күренеше дигәндә универсум турындагы глобаль, өзлексез хәбәр ителеп, расланып (констатацияләнеп) торучы мәгълүматләр системасы аңлашыла һәм индивид әлеге системадан хәбәрдар була. Бу кешенең дөнья турындагы бербөтен итеп тупланган барлык күзаллаулары һәм белемнәре, алар кешегә әйләнә-тирә дөньяны бертөрле аңларга һәм танып белергә мөмкинлек бирә. Е.С.Кубрякова фикеренчә, дөньяның концептуаль күренеше кеше психикасында яки интеллектында менталь яки фикерләү дәрәҗәсенең функциональ үзенчәлеген күрсәтә. Эчке лексикон бөтен корылышы, күптөрле вазифалары, эчтәлеге, тамырлары белән үзара бәйләнгән вербаль челтәрләргә таяна. Алар бер-берсе белән бәйләнгән хәлдә, эчке лексиконны бербөтен итеп туплыйлар, аны күпкырлы, катлаулы, иерархик система итеп тасвирлыйлар. “Нәкъ менә лексиконда әйләнә-тирә чынбарлыкның бүлгәләнүе күренә һәм шәхеснең тышкы һәм эчке дөньясындагы аерым әһәмиятле яклары чагыла. Телдә теркәлгәннәр кешелек белемнәре фондын тәшкил итә” [Кубрякова, 1996].

Катлаулы структурага ия булып, тел тамгасының семантикасы бу структураның барлык компонентларын өйрәнүне, аларны идентификацияләүне һәм тасвирлауны таләп итә. Монда лексик системаның лингвистик һәм экстралингвистик бәйләнешләренең, мәгънә структурасының билгеле бер мәдәни гомумилек вәкиле булган кеше аңына бәйле рәвештә семантик яктан тулылануы ачык чагылыш таба. Әлеге мәгънә аңлатмалы сүзлекләрдә тулы күләмдә тәкъдим ителмәгән.

Концепт структурасы буенча катлаулы, күп баскычлы (иерархияле) къпкырлы төзелмә. Концепт төзелешенең төрле баскычларында аның килеп чыгышы, этимологиясе, барлык мәгънә төсмерләре, деривацион мөнәсәбәтләре, төрле заманча ассоциацияләр, бәяләмәләр чагылыш таба. Икенче төрле әйткәндә, ул кеше аңында төшенчәләр рәвешендә түгел, ә сүз белән бергә булган күзаллаулар, төшенчәләр, белемнәр, ассоциацияләр, кичерешләр “йомгагы” кебек яши.

Концепт үзе күрсәткән сүзне барлык бәйләнешләрендә һәм мөнәсәбәтләрендә күрсәтә. Алар төрле күренешләрне бер рубрикага туплыйлар, дөнья турындагы белемнәрне сакларга ярдәм итәләр, концептуль системаны төзүче берәмлекләр булып торалар.

Татар телендә сөйләшүчеләр аңында моң концепты сагыш, моңсулык, тирән кичереш, сагыну, эчкерсезлек, лиризм, көй, гармония кебек хисләр төсмерләрен берләштерә. Моң тамырыннан ясалган сүзләр кайгыру, хәсрәтләнү, күңелгә моң салу, сагыш төшүне белдерәләр.

Концептны тулы семантик сурәтләү дигәндә аны ачыклаучы төп сүзне парадигматик һәм синтагматик мөнәсәбәтләрдә тикшерү, ул сүзне мәгънәви яктан билгеләүче синонимнар, антонимнар рәтенә куеп карау күз уңында тотыла. Концептологик яктан әһәмиятле бәяләмә буларак ачкыч сүзнең “семиотик тыгызлыгын”, ягъни мәгънәдәш сүзләрнең күпсанлы булуын күрсәтергә кирәк.

Татар телендә “Моң” концептын тикшерү нигезендә түбәндәге нәтиҗәләр ясалды.

• Гомумтөрки моң лексемасының мәгънәсе, беренче чиратта, михнәт, кайгы, сагыш, уй, хәсрәт, акыл мәгънәләрен аңлата, ягъни кешенең хис-кичерешләр, фикер дөньясын ачыклый, синкретик характерда була. Икенче яктан, моң – тавыш ярылары ярдәмендә башкарылган көй, хисләр җыелмасы, җырның бер сыйфаты буларак аңлашыла. Бу очракта моң – күңелдән чыккан хисләр нәтиҗәсе. Татар халкының дөньяви картинасында җыр, моңлы тавышка ия булу хис-кичерешләр, тирән тойгы, сагыну, сагыш нәтиҗәсе буларак кабул ителә.

• Моң тамыры белән алдагы сүзләр деривацион мөнәсәбәттә торалар: моңлы – кайгылы, хәсрәтле, ямансулата, уйга сала торган, тирән хисле (җыр турында), моңлану – кайгыру, хәсрәтләнү, борчылу, күңелсезләнү, уйлану, юксыну == моңаю, моңлылык – ямансулык; моң, сагыш булу, моң-зар – кайгы-хәсрәт, моңсыз – гамьсез, игътибарсыз, моңсу > моңсулык – күңелсезлек, ямансулык, моңлылык һ.б.

• “Моң” концептын түбәндәге парадигматик мөнәсәбәттә (синонимик, антонимик) булган тел берәмлекләре ачыклый:

моң == кайгы ↔ шатлык == сагыш == хәсрәт == борчу == боегу == көй1. (көю ф.) > көенеч > көяләнү;

көй 2. (исем) > көйле > көйләү;

җыр > җырчы > җырлау.

• “Моң” концептының перифериясен ассоциатив һәм синтагматик мөнәсәбәттә булган тел берәмлекләре тәшкил итә:

- моң – тарала, агыла, сузыла, түгелә, тула ала, аны салып була;

- моң субстанция буларак субъект, ниндидер башка бер субъектның билгесе һәм объект мөнәсәбәтендә кулланыла ала;

- моң, моңаю, моңлану – сагыну, борчылу, кайгыру, юксыну, ярату, өзгәләнү, үрсәләнү, уйлану, күңелсезләнү нәтиҗәсендә туа;

- моңның атрибутлары – сары, кара, авыр, әкрен, тыныч һ.б.;

- моң тупланган урын – күңел, йөрәк;

- моң җансыз һәм җанлы табигать күренешләре, конкрет предметлар белән бәйләнештә була, алар аны алыштыра ала: каен, миләш, аккош, кәккүк, ай, йолдыз, буран, гармун, скрипка һ.б.

Теге яки бу телнең сүзлек байлыгы бөтен корылышы, күптөрле вазифалары, эчтәлеге, тамырлары белән үзара бәйләнгән вербаль челтәрләргә таяна. Алар бер-берсе белән бәйләнгән хәлдә, эчке лексиконны бербөтен итеп туплыйлар, аны күпкырлы, катлаулы, иерархик система итеп тасвирлыйлар.

Димәк, концептларны тикшерүдә тел һәм кешенең фикерләү процессының тыгыз бәйләнеше ачык чагылыш таба. Ул тел берәмлекләре арасында логик, семантик, ассоциатив бәйләнешләр урнашуында, үзәкләре (төп концептлар) һәм шушы үзәкне ачыклаучы, киңәйтүче, тулылындыручы төшенчәләр, аларны белдерүче сүзләр, тотрыклы сүзтезмәләр булуы белән исбатлана.