«Патриотическое воспитание учащихся на основе башкирских пословиц и поговорок»

Теманың өйрәнелеү кимәле. Халыҡ ижадында мәҡәл һәм әйтем жанрҙарының барлыҡҡа килеү проблемаһы фольклористикала өйрәнелә. Мәсьәләне ҡуйыу, фараз итеү планында фәндә байтаҡ ҡына ҡына ҡыҙыҡлы фекерҙәр әйтелгән, шулай ҙа ҡайһы бер аспекттары тулыраҡ тикшеренеүҙе талап итә. Марксистик диалектика методы менән ҡоралланған совет фольклористикаһы мәҡәл жанрының генезисы мәсьәләһен боронғо йәмғиәттең социаль-экономик шарттары, кешеләрҙең хеҙмәт эшсәнлеге менән тығыҙ бәйләнештә ҡарауға йүнәлеш алды. А. М. Горький үҙенең бер мәҡәләһендә: «Һүҙ оҫталығы боронғо замандарҙа хеҙмәт процесында тыуған. Был оҫталыҡтың барлыҡҡа килеүенә кешеләрҙең хәтерҙә еңел һәм ныҡ һаҡланып ҡалырлыҡ шиғри юлдар, “әйтемдәр”, “мәҡәлдәр”, өндәүҙәр кеүек тел сараларында хеҙмәттә тупланған тәжрибәне нығытырға ынтылыуы сәбәп булған», – тип яҙғайны.

Әлбиттә, теге йәки был жанрҙың барлыҡҡа килеүе, формалашыуы, камиллашыуы – үтә ҡатмарлы процесс, уны, ниндәйҙер бер осорға, бер генә сығанаҡҡа ҡайтарып ҡалдырыу дөрөҫ булмаҫ ине. Кеше аңының артабанғы үҫеше менән мәҡәлдәрҙең дә дөйөмләштереү көсө арта, формалары камиллаша барған. Мәҡәлдең халыҡ ижадының бер тармағы булып формалашыуы, ихтимал, тәүтормош община ҡоролошоноң һуңғыраҡ баҫҡыстарында, кешеләрҙең абстракт фекерләү һәләте шаҡтай юғары кимәлгә күтәрелгән дәүеренә тура киләлер. Мәҡәлдәргә хас булған тапҡырлыҡ, фекер тығыҙлығы, һығылмалылыҡ һәм дөйөмләштереү ҡеүәһенең юғарылығы ижтимағи тормоштоң тәүге аҙымдарынан уҡ барлыҡҡа килә торған сифаттар түгел.

Төрки халыҡтарының мәҡәлдәрен тикшереүсе ғалимдар бөтәһе лә жанрҙың боронғолоғон билдәләп, уның генезисын ырыу ҡоролошо осоро менән бәйләй. Латыш халҡының афористик ижадын өйрәнгән Э. Я. Кокаре мәҡәл жанрының барлыҡҡа килеүен шулай уҡ тәү тормош община ҡоролошо осоронда кешеләрҙең абстракт фекерләүгә эйә булған дәүеренә ҡайтарып ҡалдыра.

Мәҡәлдәрҙең донъяға килеүе һәм йәшәп китеүе фольклорға хас булған дөйөм законсылыҡ яҫылығында бара: мәҡәл – ул коллектив ижад емеше, әммә был ижадтың нигеҙендә индивидуаль башланғыс ята. Тотош бер коллективтың күмәкләшеп ултырып ҡобайыр йәки әкиәт, йыр йә бәйет сығарыуы мөмкин булмаған кеүек, мәҡәлде лә бергәләшеп тыуҙырып булмай. Ниндәйҙер бер типик ситуацияға оҡшаш күренеш һәм хәл-ваҡиға ҡарата һүҙгә оҫта бер кеше тарафынан аңғармаҫтан тапҡыр итеп дөйөмләштерелгән бер фекер – мәҡәл әйтелә. Йыйнаҡ һәм һәм үткер булғаны өсөн был тапҡыр һүҙ икенсе әңгәмәсәнең, тыңлаусының күңеленә һеңеп ҡала һәм шул рәүешле артабан йәшәүгә юл ала. Мәҡәлдең ошо сифатын күренекле ғалим, йәмәғәт эшмәкәре Рассел бик дөрөҫ тотоп алған һәм уның үткер күҙәтеүен һәр халыҡтың мәҡәленә ҡарата әйтергә мөмкин.

Үкенескә ҡаршы, мәҡәл һәм әйтемдәрҙе өйрәнеү методикаһы беҙҙә әлегәсә тейешле кимәлдә эшләнмәгән. Баҫылып сыҡҡан хеҙмәттәрҙә афористик жанрҙарҙың төрҙәре һәм әһәмиәте тураһында һүҙ бара. Шулай ҙа афористик жанрҙар бөтөнләй тикшерелмәгән тип әйтеп булмай. К. Мәргән, С.Ә. Галин, Ә.М. Сөләймәнов, Р.Ә. Солтангәрәева, Ф. А. Нәҙершиналарҙың әйтем-мәҡәлдәргә арналған хеҙмәттәрендә был жанрҙың төрлө үҙенсәлектәре төплө тикшерелә.

Күренеүенсә, афористик жанрҙар хаҡында хеҙмәттәр етәһе, әммә айырым патриотик тәрбиәгә арналған мәҡәл һәм әйтемдәр әлегәсә махсус тикшергәндәре юҡ. Сығарылыш квалификация эшебеҙ шуларҙы иҫәпкә алып яҙылды ла инде.

Сығарылыш квалификация эшенең маҡсаты итеп афористик жанрҙарҙы өйрәнеү, мәҡәл һәм әйтемдәр аша балаларға патриотик тәрбиә биреү юлдарын тикшереү билдәләнде. Был маҡсатҡа ирешеү өсөн түбәндәге бурыстар ҡуйылды:

-башҡорт халыҡ ижадында афористик жанрҙарҙың әһәмиәтен өйрәнеү;

-патриотик тәрбиә биреү үҙенсәлектәрен тикшереү;

-уҡыусыларға патриотик тәрбиә биреүҙә афористик жанрҙарҙың ролен асыҡлау.

Тикшеренеүҙең объекты итеп башҡорт халҡының әйтем- мәҡәлдәре алынды, предметын ошо жанрҙар арҡылы уҡыусыларҙа патриотик тәрбиә биреү проблемаларын тикшереү тәшкил итте.

Эштең теоретик һәм практик әһәмиәте.

Эш барышында афористик жанрҙар буйынса байтаҡ мәғлүмәттәр өйрәнелде, системаға һалынды. Сығарылыш квалификация эшенең һөҙөмтәләрен мәктәптә тәрбиә эштәре алып барғанда ҡулланырға мөмкин.

Тикшеренеү эшенең методик һәм методологик нигеҙҙәре.

Тикшеренеү барышында юғарыла күрһәтелгән авторҙарының методик алымдары файҙаланылды һәм уларҙың хеҙмәттәре эшебеҙҙең методологик нигеҙен билдәләне. Фактик материалдар башҡорт халыҡ йыйынтыҡтарынан, ваҡытлы матбуғаттан алынды. Сығарылыш квалификация эшен яҙғанда анализ, синтез һәм сағыштырыу алымдары ҡулланылды.

Эшебеҙ инеш өлөштән, ике бүлектән, йомғаҡлауҙан, ҡулланылған әҙәбиәт исемлегенән тора. Инеш өлөшөндә сығарылыш квалификация эшенең актуаллеге, ғилми күҙлектән өйрәнелеүе, эшебеҙҙең маҡсаты һәм бурыстары, тикшеренеү методтары яҡтыртыла. Тәүге бүлектә башҡорт халҡының әйтем-мәҡәлдәренә дөйөм күҙәтеү, ә икенсе бүлектә башҡорт мәҡәлдәре һәм әйтемдәре аша балаларға патриотик тәрбиә биреү үҙенсәлектәре тикшерелә.

Мәҡәлгә ата-баба мираҫы итеп ҡарау башҡа халыҡтарҙа ла киң таралған. Мәҫәлән, әзербайжан халҡында мәҡәл − «аталар сөзү», сыуашта – «ваттисем калани» (ҡарттар һүҙе), мариҙәрҙә – «тошто ен мут» (ҡарттар һүҙе), якут халҡында – «өс хоһооно» (ата-бабалар һүҙе) тип йөрөтөлә [Ибатов, 1960: 224].

Халыҡ ижадының башҡа жанрҙарынан айырмалы рәүештә, мәҡәлдәр теге йәки был фекерҙе көсәйтеү, раҫлау йә булмаһа кире ҡағыу өсөн телмәр ағышына индерелә. Уларҙы ҡулланыу фекергә ҡеүәт, телмәргә йәм өҫтәй. Шуға ла боронғолар, мәҡәлде ололап, уның тормоштағы әһәмиәтен билдәләп, «Йөҙ күрке − һаҡал, һүҙ күрке − мәҡәл», «Мәҡәлле һүҙ − аҡыллы һүҙ», тип әйтеп ҡалдырған. Мәҡәл тик һөйләү ағышында ғына үҙенең бөтөн тәрәнлеген асып, яҡтылығын сәсеп ебәрә.

Ҡулланыштары, йәшәү формалары яғынан мәҡәлдәргә әйтемдәр бик яҡын тора. Дөйөмләштерелгән фекергә ҡоролған, күпселектә өгөт-нәсихәт итеүсе мәҡәлдәрҙән айырмалы рәүештә, әйтемдәр теге йәки был конкрет күренеште образлы һәм ситләтеп атау менән генә сикләнәләр [Әхмәтйәнов, 1965: 241].

Сағыштырығыҙ:

«Өйөң тар булһа ла − күңелең киң булһын» − был мәҡәл. Ул дөйөмләштерелгән бер фекер әйтә, күңел киңлегенә, ҡунаҡсылыҡҡа өндәй, йәғни өгөт-нәсихәт итә, өйрәтә. Ә бына «Өйө ҡыҫыҡ булһа ла, күңеле киң» тигән әйтем, сөнки бында дөйөм төшөнсә, өгөт-нәсихәт юҡ, ул ниндәйҙер бер кешенең айырым осраҡтағы ҡунаҡсыллығын ғына күрһәтеп тора.

Башҡорт халыҡ ижадында әйтем исеме менән йөрөгән тағы ла бер жанр билдәле. Уның хаҡындағы тәүге төҫмаллауҙы беҙ Ғ.Амантай хеҙмәттәрендә үк күрә алабыҙ [Амантай, 1960: 144]. Әммә жанр тәбиғәтен асығыраҡ күҙ алдына баҫтырыуҙа проф. Кирәй Мәргәндең тикшеренеүҙәре айырыуса һөҙөмтәле булды. Авторҙың раҫлауынса, әйтемдең был формаһы мәҡәлдәргә ҡарағанда ҡатмарлыраҡ, күләмлерәк жанр. Ул мәғәнәләре үҙ-ара яҡын булған мәҡәлдәрҙе берләштереү нигеҙендә ойоша һәм дидактик функция башҡара: формаһы яғынан ҡобайырҙы бик ныҡ хәтерләтә, ләкин функцияһы менән ул ҡобайыр түгел. Ҡобайыр, билдәле булыуынса, илде маҡтау, батырҙырҙы данлауға арналған эпик жанр, ә әйтем тормош тәжрибәһен нығытыу, өгөт-нәсихәт итеү, әхлаҡ нормаларын өйрәтеүгә йүнәлдерелгән лирик, дидактик жанр [Мәргән, 1960: 17]. Функцияһы яғынан ул тулыһынса мәҡәлгә тап килә, ләкин мәҡәлдән үҙенең төҙөлөшө һәм йәшәү рәүеше (башҡарылыуы) менән айырыла.

Мәҡәлдәрҙең тыуыуы − өҙлөкһөҙ процесс. Хәҙерге көндә лә киң ҡулланылып, телебеҙгә йәм, фекеребеҙгә ҡеүәт биреүсе йөҙәрләгән, меңәрләгән мәҡәлдәребеҙ төрлө быуын, төрлө осор кешеләренең поэтик ижад емеше ул. Тәрән һәм киң мәғәнә, юғары образлылыҡ, дидактик йөкмәтке уларҙың оҙон ғүмерлегенә сәбәпсе булған.

Башҡорт халҡының мәҡәлдәрен байҡап сыҡҡанда, уларҙың бер нисә төрлө сығанаҡтан барлыҡҡа килгәне күҙгә ташлана.

Мәҡәлдәрҙең күпселеге халыҡтың тәбиғәтте һәм ижтимағи тормошто күҙәтеүе, тәжрибә нигеҙендә тыуа. Көнкүреш тәжрибәһе, кешеләр араһындағы мөнөсөбәттәр, әхлаҡ нормалары, ҡайһы бер тарихи ваҡиғалар, тәбиғәттәге төрлө күренештәр, йәғни халыҡтың бай, күп яҡлы һәм ҡатмарлы тормошо тәрән йөкмәткеле, образлы мәҡәлдәр рәүешендә формалашҡан. «Ағас һүң япраҡ ярһа, йыл ауыр килер», «Утыҙ тештән сыҡҡан һүҙ утыҙ ырыуға етер», «Алтау ала булһа − ауыҙҙағы китер, дүртәү теүәл булһа − түбәләге килер» һ.б. ошондай йөҙәрләгән, меңәрләгән мәҡәлдәр тик хәл-ваҡиғаларҙы оҙаҡ йылдар күҙәтеү, уларҙы өйрәнеү һәм белеү һөҙөмтәһендә генә барлыҡҡа килә алған.

“Бала баҡмаҡ – йән сыҡмаҡ” тиҙәр. Иҫ киткес ауыр бурыс, ауыр хеҙмәт ул – йәш быуынға тәрбиә биреү.

“Тай ат булғансы эйәһе ат була”.

Быуаттар буйына һынау ңтеү, халыҡ аңында һаҡланып ҡалған рухи ҡиммәттәр туранан-тура ҡулланыла алмаһа ла, аҡыллыға – ишара, сетерекле осраҡтарҙа һәйбәт кәңәшсе булыр, хаталарҙы иҫкәртер өсөн көскә эйә.

Байтаҡ һәйбәт йолаларыбыҙ онотолған, йә иһә улар артыҡ ҡәтғи, үтәй алмаҫлыҡ ауыр кеүек күренә. Ә тормошҡа еңел-елпе ҡараш бер ваҡытта ла хәйерлегә булмай. Бәлки шуғалыр ҙа күп кенә ғаиләләр, ҡоштар ҙа ҡорған оя көҙ етеү менән бушаған кеүек, тиҙ тарҡала хәҙер.

“Оло һүҙен тыңламаған, оролған да бәрелгән” тигән ҡан бабалар. Быуаттар аша өндәшә улар һеҙгә, йәштәр, һеҙгә ырыҫ-бәхет теләгәндән ошондай алтынға бәрәбәр кәңәштәрен мәҡәл-әйтем рәүешендә мираҫ итеп ҡалдырғандар. “Алйот тыңлар ҙа онотор, аҡыллы тыңлар ҙа ишетер”. Йәне-йөрәге менән. Берәү бар – һүҙҙе күңеленә йыя, берәү бар – һүҙҙе ҡарынына йыя. Хикмәтле һүҙҙе күңеленә йыя белгәндер әйткәндәр ошо һүҙҙе:

Үҙ телем – үҙ ҡылысым,

Атайҙан ҡалған ҡоросом,

Илдә-көндә тынысым.

Мәҡәлдәр элек-электән кешеләрҙә иң яҡшы әхлаҡи сифаттар тәрбиәләү функцияһын үтәп килгән. Әлбиттә, әхлаҡ-әҙәп нормаларын кешеләрҙең йәмғиәттә үҙ-үҙҙәрен тота һәм йәшәй белеү ҡағиҙәләрен теге йәки был күләмдә сағылдырмаған бер генә жанр ҙа юҡ. Шулай ҙа йәмғиәттең әхлаҡи-этик ҡанундары халыҡ ижадының башҡа жанрҙарына ҡарағанда лә мәҡәлдәрҙә айырыуса ныҡ кәүҙәләнеш тапҡан, сөнки быға жанрҙың фәлсәфәүи-дидактик тәбиғәте үҙе ярашлы. Әйткәнебеҙсә, мәҡәл жанры үҙе тормоштағы айырым ҡағиҙә һәм нормаларҙы билдәле бер ҡалыпҡа һалыу, тәжрибә нығытыу ихтияжынан тыуған. Мәҡәлдәрҙәге мораль ҡатмарлы теоретик фекерләүҙәр, этик трактаттар рәүешендә түгел, әлбиттә. Ләкин уларҙағы фекер үткерлеге, тапҡырлыҡ, ябайлыҡ һәм күп яҡлылыҡ (мәҡәл кеше ҡылығының ҡайһы ғына яғына ҡағылмай!) жанрҙы практик әһәмиәте буйынса иң юғары кимәлдә яҙылған трактаттарға торорлоҡ дәрәжәгә күтәрә.

Һәр төрлө тормош күренештәренә, хәл-ваҡиғаларға баһа биреү һәм уларҙы дөйөмләштереү рәүешендә донъяға килгән мәҡәл жанры томоштоң бөтә тармаҡтарына ла үтеп инә. Шуға күрә лә мәҡәлдәрҙе халыҡ тормошоноң эциклопедияһы, халыҡтың практик философияһы тип йөрөтәләр.

Мәҡәлдәрҙә ысынбарлыҡ сағылышы хаҡында фекер йөрөткәндә, шуны иҫтә тоторға кәрәк: халыҡ ижады жанрҙарына хас булғанса, афористик ижад төрҙәрендә лә тарихты туранан-тура документаль һүрәтләү юҡ. Хронология, йәғни теге йәки был мәҡәлдең ҡайһы дәүергә ҡарағанлығын билдәләү, бында айырыуса ҡыйын һәм шартлы мәсьәлә. Сөнки мәҡәлдәр быуаттан-быуатҡа, быуындан-быуынға күсә баралар һәм яңы социаль-экономик шарттарға ярашлы рәүештә үҙгәрә киләләр. Шулай ҙа тарихи-этнографик сағыштырыуҙар нигеҙендә ҡайһы бер мәҡәлдәрҙең ҡасаныраҡ барлыҡҡа килгәндәрен яҡынса ғына булһа ла билдәләргә мөмкин. Ентекләп тикшергәндә, афористик ижадта тарихи-ижтимағи үҫештең бик боронғо дәүерҙәренә ҡараған, халыҡ алымының исламға тиклем осорон сағылдырған байтаҡ ҡына мәҡәл һәм юрауҙарҙың булғанлығы билдәләнә.

Йөкмәткеләре буйынса, йәғни идея-тематик яҡтан, башҡорт халыҡ мәҡәлдәрен түбәндәге ҙур төркөмдәргә бүлеп ҡарарға мөмкин булыр ине:

I. Кешеләрҙең хеҙмәт эшмәкәрлеген сағылдырған мәҡәлдәр;

II. Халыҡтың ижтимағи тормошо хаҡындағы мәҡәлдәр;

III. Көнкүреш, йолалар. Ғаилә, туғанлыҡ мөнәсәбәттәре тураһындағы мәҡәлдәр;

IV. Шәхси сифаттар, әхлаҡ-әҙәп нормалары һәм кешеләр араһындағы мөнәсәбәттәрҙе һүрәтләгән мәҡәлдәр;

V. Донъя, ғүмер, яҙмыш тураһында уйланыуҙарҙы сағылдырған мәҡәлдәр.

Билдәле булыуынса, хеҙмәт – кешенең үҙен кеше иткән факторҙарҙың береһе. Халыҡ тормошонда уның әһәмиәте әйтеп бөтөргөһөҙ ҙур. Шуға ла ауыҙ-тел ижадында, айырым алғанда мәҡәлдәрҙә, хеҙмәт темаһы ифрат киң урын алып тора. Күпселек мәҡәлдәрҙең асылын йәшәүҙең нигеҙе лә, кешенең кешелеге лә хеҙмәт менән билдәләнә тигән идея тәшкил итә. Халыҡта «тормош» тигән һүҙҙең мәғәнәһе эш тураһындағы төшөнсәнән айырылмай. «Бүренең көсө − тешендә, кешенең көсө − эшендә», «Көсөң барҙа эшеңде ҡара, көсөң бөткәс, эшең һине ҡарар», «Ағас-емеше менән, кеше- эше менән» тигән мәҡәлдәр ана шул турала һөйләй. Халыҡ ҡарашында хеҙмәт иткән кеше генә хөрмәткә. Данға, ил һөйөүенә лайыҡ: «Хеҙмәт төбө − хөрмәт», «Хөрмәт һөйһәң, хеҙмәт һөй», «Эш һөйгәнде ил һөйгән» һ.б.

Мәҡәлдәр хеҙмәтте хеҙмәт булараҡ ҡына данлап ҡалмай. Уларҙың күпселеге эш тәжрибәһенән, төрлө хеҙмәт процестарын образлы рәүештә нығытыусы ҡағиҙә ролен үтәй. Теге йәки был эште ваҡытында башлау һәм үтәп сығыу, уйлап, ҡабаланмай, сифатлы итеп эшләй белеү кеүек эштең уңышын тәьмин итә торған сараларҙы билдәләүсе мәҡәлдәр күп: «Иртәгә ҡалған эшең – һынып төшкән тешең», «Ҡалған эшкә ҡар яуа», «Башлаған эш − бөткән эш», «Биш эш эшләгәнсе, бер эште еренә еткереп эшлә»һ.б.

Кешеләрҙең тырышлыҡ, түҙемлек кеүек һәйбәт сифаттар эште ваҡытында һәм уңышлы тамамлауға ярҙам итһә, ялҡаулыҡ, вайымһыҙлыҡ шикелле кире һыҙаттар быға ҡамасаулай. Шуға күрә мәҡәлдәрҙә ялҡау, вайымһыҙ, булдыҡһыҙ,бушҡа шапырыныусы кешеләр ҡаты тәнҡитләнә: «Ашағанда, йән фарман, эшкә тиһәң, мин бармам», «Эше төймәләй, шау-шыуы дөйәләй», «Ялҡау ултырып йоҡлай, ятып эшләй».

Күп кенә мәҡәлдәр ялҡау, эшлекһеҙ кешегә уңған, егәрле кешене өлгө итеп һүрәтләүгә ҡоролған: «Ялҡау кеше − ярты кеше, уңған кеше − ун кеше». Ялҡаулыҡ мәҡәлдәрҙә хурлыҡҡа иҫәпләнә. «Тырышлыҡ – ҙурлыҡ , ялҡаулыҡ – хурлыҡ», «Ялҡауға ҡәбер хәрәм». Был мәҡәлдәр хылҡыбыҙҙың элек-электән хеҙмәт һөйөүсән, уңған, тырыш булыуын раҫлаусы дәлил булып тора. Дөйөм алғанда, хеҙмәткә ода булып яңғыраған, халыҡтың быуаттар буйына туплана килгән хеҙмәт тәжрибәһен үҙҙәрендә туплаған йөҙәрләгән мәҡәлдәр араһында, һирәкләп булһа ла, зәғиф идеялы, вайымһыҙлыҡ хисе менән һуғарылған мәҡәл үрнәктәре лә осрап ҡуя. «Эшләп, кем байыған?», «Эшләп ас булмаҫһың, бай ҙа булмаҫһың» тигән мәҡәлдәр, мәҫәлән, шундайҙарҙан. Ләкин, төптән уйлап ҡараһаң, синфи йәмғиәт шарттарында тыуған бындай мәҡәлдәр ҙә халыҡтың хеҙмәткә кире мөнәсәбәтен сағылдырмай. «Берәүҙәр эшләп, икенселәр тешләп» йәшәгән заманда ундай мәҡәлдең тыуыуы − үҙе тәбиғи нәмә.

Халыҡ ҡарашында һөнәр, белем, оҫталыҡ кешенең иң гүзәл сифаттарынан береһе булып һанала. Быуаттар буйынса тормошта һөнәр һәр белемдең кәрәклеген үҙ тәжрибәһендә татыған халыҡ «һөнәрле үлмәҫ, һөнәрһеҙ көнкүрмәҫ» тигән һығымтаға килгән.

Бер үк ваҡытта хеҙмәт процесы мәҡәлдәрҙә ниндәйҙер дөйөм, аморф хәлендә түгел, ә халыҡтың кәсебенә, тормош-көнкүрешенә бәйле бирелә.

Һунарсылыҡ, малсылыҡ, игенселек эштәренә ҡараған мәҡәлдәр, мәҫәлән, мәғәнәүи, логик яҡтан, һис шикһеҙ, кешенең хеҙмәт эшмәкәрлеген сағылдырған әҫәрҙәр төркөмөнә инә. Борон-борондан мал аҫыраусылыҡ менән көн иткән башҡорт халҡының афористик ижадында хеҙмәттең был тармағын сағылдырған мәҡәлдәрҙең күп булыуы тәбиғи. «Малһыҙ – донъя һанһыҙ», «Мал аҙығы- йән аҙығы, мал асыуы – йән асыуы», тигән мәҡәлдәр аша халыҡ тормошонда малсылыҡ хеҙмәтенең роле ни тиклем ҙур булғанлығы күҙ алдына баҫа.

Мәҡәлдәр буйынса башҡорт халҡының элек ниндәй мал аҫырағаны, ҡайһы малға ниндәй мөнәсәбәттә булғанлығы ла бик асыҡ сағыла: «Йылҡы – малдың батшаһы», «Аты-туны бар кешелә Алпамыша көсө бар», «Аты бар – арыҫлан », «Аты барҙың ҡанаты бар, һыйыры барҙың һыйы бар», «Кәзәне маҡта, һыйырҙы һау», «Арыҡ булһа ла һарыҡ аҫыра».

Ер йөҙөндәге бик күп халыҡтарҙың хеҙмәт эшмәкәрлеге, билдәле булыуынса, һунарсылыҡ кәсебенән башлана. Шуға күрә хеҙмәткә бәйле мәҡәлдәрҙе тарихи күҙлектән тикшереүҙе һунарсылыҡ тураһындағы мәҡәлдәрҙән башлау дөрөҫ булыр ине. Башҡорт халыҡ ижады ерлегендә лә улар күп кенә. Ләкин шуны әйтергә кәрәк, тарихи ерлеге менән был мәҡәлдәр иң боронғо һаналһалар ҙа, бөгөнгө көнгәсә һаҡланып ҡалған торошонда улар, күрәһең, сағыштырмаса һуңғы заман емеше. Был мәҡәлдәрҙә һунарсылыҡ кәсебенең үҙе сағылыуҙан бигерәк, халыҡтың уға булған ҡарашы, һығымта яһауы өҫтөнлөк алған. «Ауға сыҡҡанда эт ашатмайҙар», «Буран булһа, һунар юҡ, ямғыр булһа, туҙан юҡ», «Ауға барһаң,зирәк бул, иптәшеңә терәк бул» тигән мәҡәлдәр тап бына шул турала һөйләй.

Балыҡсылыҡ менән беҙҙең ата-бабаларыбыҙ, күрәһең, артыҡ мауыҡмаған. Мәҡәлдәрәҙән күренеүенсә, хеҙмәттең был тармағына халыҡтың мөнәсәбәте бик үк ыңғай түгел: «Балыҡ аулаған байымаҫ», «Балыҡты тотҡан уңмаҫ, ашаған туймаҫ», «Балыҡ тотҡан туҡ булыр, аяҡ-быуыны юҡ булыр», «Балыҡсының ҡулы аҡ, малсының йөҙө аҡ».

Игенселек хеҙмәтенә ҡағылған күп кенә мәҡәлдәр сағыштырмаса һуңғараҡ осорҙа тыуған. Уларҙың практик әһәмиәте әле лә юғалмаған: «Көҙгө ашлыҡты көлгә сәс, яҙғы ашлыҡты боҙға сәс», «Еренә ҡарап иген ик», «Ашлаған ер аш бирер».

Халыҡтың социаль-ижтимағи тормошон сағылдырған мәҡәлдәр шулай уҡ ҙур бер тематик төркөм тәшкил итә. Бында йәмғиәттә синыфтар, уларҙың үҙ-ара мөнәсәбәт-бәйләнештәре, хеҙмәт халҡының социаль хәле, уй-тойғолары хаҡында ифрат тәрән йөкмәткеле демократик йүнәлештәге мәҡәлдәр инә, ләкин ундай әҫәрҙәрҙе алда хронологик планда тикшеренгәнлектән, был урында мәсьәләгә ҡабатлап туҡталып тормайбыҙ.

Көнкүреш, йолалар, ғаилә мөнәсәбәттәренә ҡараған мәҡәлдәрҙә башҡорт халҡының көнкүреше, ата-әсә, бала-саға, өйләнеү, килен, кейәү булыу, ҡәрҙәшлек, нәҫел-ырыу һ.б. томошта тотҡан урыны, уларға ҡараштары сағыла. Бында халыҡтың борондан килгән ғөрөф-ғәҙәте, йолаларын бик аныҡ төҫмөрләргә мөмкин. Ҡалын биреп ҡыҙ алыу, ҡәйнә йортонда килен хәле, ҡәйнеш менән еңгәләр араһындағы мөнәсәбәттәрҙе һүрәтләгән мәҡәлдәр тарихи-этнографик әһәмиәтле мөһим сығанаҡ булырлыҡ. «Килен кеше ким кеше, алабай менән тиң кеше», «Килендең һалмаһы китек» кеүек мәҡәлдәргә аңлатма биреп тороуҙың кәрәге юҡ. «Ҡыҙ кемгә бармаҫ ине, егет кемде алмаҫ ине, ҡалын малы булмаһа?» тигән мәҡәлдән сығып, ҡыҙ өсөн түләнгән хаҡ − ҡалындың күләмен самалау ауыр түгел.

Билдәле булыуынса борон ауыр күсмә тормош шарттарында малсылыҡ менән көн күргән башҡорт йәмғиәтендә ҡатын-ҡыҙҙың да хужалыҡта тотҡан роле ҙур булған. Бейә бәйләү, ҡымыҙ яһау, тире иләү, балаҫ, киндер һуғыу, тора-бара ураҡ урыу, көлтә бәйләү − ҡыҫҡаһы, йорт-хужалыҡ эштәренең барыһы ла улар ҡулынан үткән. «Яҡшы ҡатын − донъя тотҡаһы», «Донъяның төҙөклөгө лә, боҙоҡлоғо ла ҡатындарҙан» тигән мәҡәлдәрҙә ҡатын-ҡыҙҙарҙың хужалыҡ эштәрендә тотҡан роленә ҙур баһа бирелгән.

Ғаиләлә ата-әсә һәм бабалар мөнәсәбәте, бала үҫтереү һәм тәрбиәләүгә ҡараған мәҡәлдәр халыҡтың быуаттар буйына һуҙылған тормош тәжрибәһе нигеҙендә тыуған. Мәҡәлдәрҙән ата-әсәнең бабаларға үҙ ырыуҙарын дауам иттереүсе итеп ҡарағанлыҡтары күренә: «Яман булһа ла, нәҫелең ҡалһын, үҙ урыныңда утың янһын», «Үҙеңдән һуң балаң ҡалһын», «Әҙәмдең емеше − бала».

Нәҫел ебен туранан-тура дауам иттереүсе булараҡ, ғаиләлә ир баланың тыуыуы айырыуса ҙур шатлыҡ килтергән. «Ул тыуҙы − илгә тыу тыуҙы» тиелә халыҡ мәҡәлендә. Хужалыҡта ярҙамсы булыу яғынан да ир бала ышаныслыраҡ, сөнки, мәҡәлдәр буйынса, «Ҡыҙ бала − күрше тауығы» икән, икенсе яҡтан, «Улы барҙың − ҡулы бар, улы юҡтың − ҡулы юҡ». Ләкин шуны ла әйтергә кәрәк: мәҡәлдәр һис ҡасан да теге йәки был әйберҙең, хәл-күренештең бер генә яғын айырып алып ҡарамай. Төрлө хәлгә, төрлө осраҡтарға ҡарата уларҙа һығымта, баһа һәм мәнәсәбәт бар. Бер яҡтан, «Ҡыҙ бала − күрше тауығы» икән, икенсе яҡтан, «Ҡыҙ бала − өй биҙәге», «Ҡыҙлы йорт-нурлы йорт», «Ҡыҙы барҙың наҙы бар».

Мәҡәлдәрҙә халыҡың тәрбиәүи ҡараштары ифрат киң сағылған. «Таба белһәң, баға ла бел», «Тыуҙырған инә түгел, үҫтергән инә», «Ояһында ни − осҡанында шул», «Баланың ғәйебе − ата-инәнеке» тигән мәҡәлдәр бала тәрбиәләүҙә ата-әсәнең ни тиклем яуаплы булыуы хаҡында иҫкәртә. Бала үҫтереү, бала тәрбиәләүҙең ауырлығын халыҡ «Баланы табыуынан бағыуы ҡыйын» тигән мәҡәл аша белдергән. Ләкин тәрбиә эше нисек кенә ауыр булмаһын, ата-әсә өсөн бала барыбер шатлыҡ, ҡыуаныс һәм ләззәт сығанағы: «Бала күрмәгән − балдан ауыҙ итмәгән», «Күлдең йәме ҡама менән, өйҙөң йәме бала менән».

Ата-әсәнең балаға оло терәк, таяныс булыуы «Инәң үлһә − йылғаң ҡороно, атаң үлһә − таянған тауың ауҙы» тигән мәҡәл рәүешендә ғәжәйеп бер тапҡырылыҡ менән әйтеп бирелгән. Шул уҡ ваҡытта балаларың ата-әсә һөйөүен һәр саҡ тейешенсә баһалап еткерә белмәүҙәренә ҡарата ла үкенес белдереп ҡуйырға онотмай мәҡәл: «Ана күңеле − балала, бала күңеле − далала».

Ғаилә төҙөклөгө йәшәү өсөн ни тиклем мөһим һәм кәрәкле булһа, туған-ырыулы, нәҫел-нәсепле булып ғүмер итеү ҙә халыҡҡа берҙәй кәрәкле һәм мөһим, сөнки тормоштоң иң ауыр, аяныслы мәлдәрендә ят түгел, үҙеңдеке килә: «Ашап-эскәндә дуҫ яҡшы, ҡанлы көндә ҡарындаш яҡшы», «Илашыуға үҙ яҡшы, һыйлашыуға сит яҡшы», «Башыңа бәлә төшкәндә, туғаныңды танырһың», «Йәйләүгә туғай яҡшы, кәңәшкә ағай яҡшы», «Үҙеңдеке үлтермәҫ ят ярлыҡамаҫ», «Ағаһы барҙың ырыҫы бар, энеһе барҙың тынысы бар».

Өй-йорт тотоу, күрше-күлән менән йәшәү, аш-һыу әҙерләү, байрам, ҡунаҡ-һый ғөмүмән, көнкүреш темаһы мәҡәлдәрҙә бик киң урын тота. Бында ла халыҡтың ғөрөф-ғәҙәте, тормош үҙенсәлеге, уның рухи йөҙө ифрат ҙур тулылыҡ менән асыла. «Ҡунаҡ – атаңдан оло», «Күрше хаҡы – тәңре хаҡы» ти мәҡәл.

Мәҡәлдәрҙән күренеүенсә, мораль сифаттарҙың юғарыһы итеп халыҡ гражданлыҡ, Тыуған илде һөйөү тойғоһон иҫәпләй. «Алтын-көмөш яуған ерҙән тыуған-үҫкән ил яҡшы» тигәндәр боронғолар. Яҙмыш ҡайҙа ғына алып барып ташламаһын,ниндәй генә ауыр көндәр килмәһен, кешене ғәзиз ере, тыуған тупрағы тарта, шуға ла ул «Сит илдә солтан булғансы, үҙ илеңдә олтан булыу»ҙы өҫтөнөрәк күрә. Халыҡтың иленә хыянат иткән, илен һатҡан кешеләргә ҡарата нәфрәт тойғоһо «Илен һатып ашаған − ике генә көн йәшәгән», «Иле юҡтың – көнө юҡ» тигән мәҡәлдәрҙә сағылыш тапҡан.

Һәр халыҡ йәшәү осоронда тарихта билдәле бер эҙ ҡалдыра. Бөгөн кешелек ҡасандыр шаулап-гөрләп торған Шумер дәүләтенең ауыҙ-тел ҡомартҡыһы «Ғилгәмеш» эпосына һоҡлана, антик Греция ғалимдары хеҙмәттәренең әһәмиәте бөгөн дә баһалап бөткөһөҙ. Был халыҡтар менән сағыштырғанда, башҡорт халҡы әле йәш һымаҡ. Шулай булыуға ҡарамаҫтан, ул донъяға «Урал батыр» эпосын бүләк итте. Ул тәрән йөкмәткеле, бай сюжетлы әҙәби әҫәр генә түгел, ә башҡорт халҡының донъяға булған ҡарашын сағылдыра, унда халҡыбыҙҙың тәрбиә алымдары бөтә байлығы, күркәмлеге менән сағыла. Эпосты педагогик күҙлектән ентекле өйрәнеү уның әһәмиәтенең бөгөн дә иҫ киткес ҙур икәнлеге күрһәтелә.

Һәр кешенең йәшәү бурысы – был донъяла лайыҡлы урынын табып, кешелекте дауам итеү, уның үлемһеҙлеген тәьмин итеүгә өлөш индереү. Был тәғлимәт Урал батырҙың ғүмер юлында асыла.

Эшебеҙҙең беренсе бүлегендә әйтем-мәҡәлдәргә дөйөм күҙәтеү яһаныҡ, уларҙың ҡайҙан килеп сығышын ҡарап үттек. Мәҡәлдәрҙең күпселеге халыҡтың тәбиғәтте һәм ижтимағи тормошто туранан-тура күҙәтеүе йәғни тәжрибә нигеҙендә тыуған. Көнкүреш тәжрибәһе, кешеләр араһындағы мөнөсәбәттәр, әхлаҡ нормалары, ҡайһы бер тарихи ваҡиғалар, тәбиғәттәге төрлө күренештәр, йәғни халыҡтың бай, күп яҡлы һәм ҡатмарлы тормошо, тәрән йөкмәкеле, образлы мәҡәлдәр рәүешендә формалашҡан.

Шулай уҡ беренсе бүлектә әйтем-мәҡәлдәрҙең тарихи ерлеге, йөкмәткеләре буйынса, йәғни идея-тематик яҡтан, төркөмдәргә бүленештәре асыҡланды.

Сығарылыш квалификация эшебеҙҙең икенсе бүлегендә уҡыусыларға патриотик тәрбиә биреүҙә афористик жанрҙарҙың роле тикшерелде, төрлө эш алымдары ҡулланыу юлдары ҡаралды.

Мәҡәл һәм әйтемдәрҙә халыҡ үҙенең быуаттан-быуатҡа һуҙылған тормош тәжрибәһен, тапҡыр аҡылын, яҡшылыҡҡа булған ынтылышын сағылдырған. Улар тормошта осрай торған күренештәрҙе күҙәтеү нигеҙендә барлыҡҡа килгәндәр. Афористик жанрҙар үҙҙәренең тәбиғәте менән күп яҡлы, улар халыҡтың һөйләү телмәрен биҙәү, матурлау өсөн уның тыңлаусыға тәьҫир көсөн, образлылығын арттырыу сараһы булараҡ ҡулланылалар.

Мәҡәлдәрҙән күренеүенсә, мораль сифаттарҙың юғарыһы итеп халыҡ гражданлыҡ, Тыуған илде һөйөү тойғоһон иҫәпләй. «Алтын-көмөш яуған ерҙән тыуған-үҫкән ил яҡшы» тигәндәр боронғолар. Яҙмыш ҡайҙа ғына алып барып ташламаһын,ниндәй генә ауыр көндәр килмәһен, кешене ғәзиз ере, тыуған тупрағы тарта, шуға ла ул «Сит илдә солтан булғансы, үҙ илеңдә олтан булыу»ҙы өҫтөнөрәк күрә. Халыҡтың иленә хыянат иткән, илен һатҡан кешеләргә ҡарата нәфрәт тойғоһо «Илен һатып ашаған- ике генә көн йәшәгән», «Иле юҡтың – көнө юҡ» тигән мәҡәлдәрҙә сағылыш тапҡан.

Тәрбиәле кеше, тәрбиәле быуын – тәрбиәле йәмғиәт, ышаныслы бөгөнөбөҙ өмөтлө киләсәгебеҙ ул. Шуның өсөн мәктәптәрҙә, гимназияларҙа һәм лицейҙарҙа, шулай уҡ башҡа уҡыу йортарында ла төплө белем биреү менән бер рәттән уҡыусыла кешелеклек һыҙаттары, әҙәплелек, ватанды һөйөү, тәрбиәләү мөҡәддәс бурыс һанала. Ә кеше үҙ халҡының быуындан быуынға күсә килгән рухи байлығына эйә булғанда, шул нигеҙҙә тәрбиә алғанда, физик камиллыҡҡа өлгәшкәндә һәм әхлаҡи сафлыҡҡа ынтылғанда ғына үҙен тәрбиәле, әҙәпле, мәҙәниәтле, йәмғиәттең тулы ҡанлы ағзаһы итеп иҫәпләй ала.

Шулай итеп, уҡыусыларҙа патриотизм тойғоһо тәрбиәләү – рухи тәрбиәнең бер бурысы булып тора. Ул үҙ эсенә уҡыусының яҡындарына, тыуған йортона, тыуған иленә һөйөүҙе тәшкил итә.

Башҡорт халҡының мәҡәлдәре башҡа бик күп халыҡтарҙың мәҡәлдәре шикелле, бик боронғо замандарҙа барлыҡҡа килгән. Уларҙың шиғри формаһы, образдары тиҫтәләгән быуын кешеләренең быуаттар буйына һуҙылған ижад эшмәкәрлеге һөҙөмтәһендә тыуған, үҫкән һәм камиллыҡ алған. Һүҙ сәнғәтенең аҫыл үрнәктәре булған мәҡәл һәм әйтемдәр быуаттан быуатҡа, быуындан быуынға күсеп, халҡыбыҙҙың үткән тормошо, ижад ҡеүәһе тураһында хәбәр алып килеүсе йәнле шаһиттар ул. Башҡорт халҡының милли культураһын уның тәрән мәғәнәле, үҙенән-үҙе хәтергә һеңеп бара торған юғары образлы мәҡәлдәренән башҡа күҙ алдына килтереү мөмкин түгел.

6. Башҡорт халыҡ ижады. Йомаҡтар. / Тәҙ., инеш мәҡәлә һәм аңлатмалар авторы Фәнүзә Нәҙершина – Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1979. – 352 б.

7. Башҡорт халыҡ ижады. Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр. – Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте,1980. – 72 б.

8. Башҡорт халыҡ ижады. Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр. / Тәҙ., инеш мәҡәлә һәм аңлатмалар авторы Фәнүзә Нәҙершина. – Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1980. – 472 б.

9. Башҡорт халыҡ ижады. Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр. 10-сы том. 1-се китап. / Тәҙ., инеш мәҡәлә һәм аңлатмалар авторы Фәнүзә Нәҙершина. –Өфө: Китап, 2006. – 544 б.

10. Башҡорт халыҡ ижады. Риүәйәттәр, легендалар. / Тәҙ., инеш мәҡәлә һәм аңлатмалар авторы Фәнүзә Нәҙершина. – Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1980. – 416 б.

11. Башҡорт халыҡ ижады. Риүәйәттәр, легендалар. / Тәҙ., инеш мәҡәлә һәм аңлатмалар авторы Фәнүзә Нәҙершина - Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1987. – 440 б.

12. Башҡорттарҙың ғаилә тормошо – мәҡәлдәрҙә һәм әйтемдәрҙә. – Өфө: “Виртуал”, 2002.

13. Вәлиев Д. Этика/Д. Ж. Вәлиев. – Өфө: Китап, 2004. – 192 б.

14. Галин С. Башҡорт фольклоры. Юғары уҡыу йорттары, педучилище студенттары һәм урта мәктәп уҡыусылары өсөн ҡулланма. – Пермь, 1975. – 235 б.

15. Галин С. Тел асҡысы халыҡта. Башҡорт фольклоры: аңлатмалы һүҙлек. Уҡыу ҡулланмаһы. – Өфө: Китап, 1993. – 244 б.

16. Әкиәт – хыял асҡысы, йомаҡ – зиһен асҡысы /Төҙ. һәм инеш мәҡәлә авторы Фәнүзә Нәҙершина. – Өфө, Китап, 2007. – 128 б.

17. Кейекбаев Ж.Ғ. Хәҙерге башҡорт теленең лексикаһы һәм фразелогияһы (уҡыу ҡулланмаһы) – Өфө, 1966. – 227 б.

18. Мәргән К. Башҡорт халыҡ мәҡәлдәре. – Өфө, 1960. – 17 б.

19. Надршина Ф. Жанры башкирской несказочной прозы // Всесоюзная сессия по итогам полевых этнографических и антропологических исследований 1978-1979 гг.: Тез. – Уфа, 1980. – С. 191-192.

20. Надршина Ф.А. Русско-башкирский словарь адекватных пословиц и поговорок. – Уфа. Китап, 2007.

21. Нәҙершина Ф. А. Халыҡ һүҙе. – Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте,1983. – 160 б.

22. Нәҙершина Ф. Рухи хазиналар (Төҙ. Ф. Нәҙершина. – Өфө, 1992. – 76 б. Башҡортостан Республикаһы Мәҙәниәт министерствоһы. Халыҡ ижады үҙәге).

23. Нәҙершина Ф. Халыҡ һүҙе. – Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1983. – 160 б.

24. Нәҙершина Ф. Халыҡ хәтере. Монография. – Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1986. – 192 б.

25. Нәҙершина Ф. Халыҡ хәтере. Тултырылған икенсе баҫма. – Өфө: Ғилем,2006. – 320 б.

26. Нәҙершина Ф. Хөрәфәти хикәйәләр // Башҡорт фольклоры: Тикшернеүҙәр, материалдар. – Өфө, 1993. – 100-173-сә бб.

27. Нәҙершина Ф. Хөрәфәти хикәйәләр. Башкирский фольклор: исследования и материалы: Сб. статей/ УНЦ РАН. – Уфа, 1993. – С. 100-173.

28. Нәҙершина Ф.А. Халыҡ хәтере. Монография. – Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1968. – 192 б.

29. Песни моего народа [Ноты]: башк. нар. песни в исполн. Ф. Кильдияровой / сост., исп. Ф. А. Кильдиярова ; науч. ред., вступит. ст., коммент. Ф. А. Надршиной ; пер. с башк. на рус. яз. Г. Шафикова, Ю. Андрианова; пер. с башк. на англ. З. А. Рахимовой. – Уфа : Песня, 1995. – 184 с.

30. Салават в башкирском фольклоре. / Авт.сост.-ль Ф.А.Надршина. в 2-х томах. Т. I: Предания и легенды; т. II: Эпос, песни и баиты. – Уфа: Информреклама, 2008 (на баш., русс, англ.яз)

31. Ситдиҡова Г. Күсле ил – көслө ил. – Өфө: Инеш, 2013. – 104 б.

32. Снегирев И. Русские в своих пословицах. – М.,1931.

33. Урал батыр. Башкирский народный эпос / авт.сост. Ф.А.Надршина. – Уфа: Информреклама, 2003. 2-е изд., 2005 (на баш., русс, англ.яз).

34. Шакүр Р. В посиках духовных сокровищ. В кн.: Истоки духовности. Исследования. Публицистика. – Уфа: Гилем, 2009. – С. 465-470.

II. Һүҙлектәр

1. Башкирско-русский фразеологический словарь (в соавторстве). – Уфа, 1973.

2. Башҡорт теленең һүҙлеге. I том / Авт. Агишев И.М. һ.б. / Ред.

Биишев Ə.Ғ һ.б. – М.: Рус.яз., 1993. – 372-се б.

3. Надршина Ф.А. Русско-башкирский словарь адекватных пословиц и поговорок. – Уфа. Китап, 2007

4. Әхмәтйәнов К. Әҙәбиәт ғилеме һүҙлеге. – Өфө, 1965. – 241 б.

5. Әхтәмов М.Х. Әсә. Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр. Һүҙлек. Башҡортостан «Китап» нәшриәте, 2002. – 104 б.