«Стилистическая роль имен числительных»

Академик В.В. Виноградов әйткәнсә, стилистика – тел менән әҙәбиәт араһындараҡ торған фән. Уның менән телселәр ҙә, әҙәбиәтселәр ҙә шөғөлләнә. Әммә лингвист күберәк тел факттарын йыйып, барлап сығыу менән мәшғүл. Ә инде телдең эстетик функцияһына, эске матурлығына, мәғәнә тәрәнлегенә аҙ иғтибар ителә. Әҙәбиәтсене иһә, киреһенсә, образ тыуҙырыусы саралар ғына ҡыҙыҡһындыра. Ул ошо сараларҙы барлыҡҡа килтереүсе тел гәүһәрҙәренең эске мөмкинлегенә, бай ҡатламына үтеп инергә бик ашҡынып тормай.

Нисек кенә булмаһын, әҙәби әҫәрҙәр телен, яҙыусылар телен, тел сараларын тикшереү менән хәҙер телселәр шөғөлләнә. Был өлкәлә эш итеүсенең тел һәм әҙәбиәт фәне диңгеҙендә иркен йөҙә алыуы мотлаҡ.

Тел сараларын беҙҙең телселәребеҙ: Ж. Кейекбаев, В. Псәнчин, К. Әхмәтйәнов, С. Поварисов үҙҙәренең хеҙмәттәрендә тикшергәндәр.

Мәҫәлән, шуларҙың береһе С. Поварисов үҙенең «Сүз һәм сәнғатьле сөйләм» тигән китабында һүҙҙәге ынйыларҙы йыйыу һәм халыҡҡа бүләк итеп биреү маҡсатын ҡуйған [Поварисов, 1997, 224]. С. Поварисов – филология фәндәре докторы, профессор, атҡаҙанған фән эшмәкәре, яҙыусы – утыҙға яҡын китап авторы. Уның роман, хикәйә, повестары, драма әҫәрҙәре образлы һәм халыҡсан тел менән ижад ителә. Уның фән менән шөғөлләнеүе яҙыусылыҡ эше менән үрелеп барыла. Стилистика өлкәһендә нәтижәле эшләүе шуға бәйләнгәндер.

Телсе булараҡ, ул һәр фәнни хеҙмәтендә ниндәй ҙә булһа бер яңылыҡ асмай ҡалмай. «Мәктәптә әҙәби әҫәрҙәр өйрәнеү» исемле уҡыу-уҡытыу әсбәбе, үҙе бер ҙур асыш булып иҫәпләнә. Сөнки был йүнәлештә теоретик һәм практик әһәмиәтте иҫәпкә алып яҙылған хеҙмәт башҡа төрки телдәрҙә лә, рус филологияһында ла һаман күренмәй әле. Тимәк, был өлкәлә уны беренсе ҡарлуғас тип атарға мөмкин. «Тел – күңелең көҙгөһө» тигән шаҡтай ҡалын китабы мәктәп һәм вуз уҡытыусылары, студент һәм аспиранттар, журналист һәм яҙыусылар өсөн бик файҙалы әсбап була алды. «Ғ. Ибраһимов прозаһы поэтикаһы», «Әҙәби әҫәрҙәр теле», «Образ тыуҙырыусы саралар системаһы» һ.б. бик күп фәнни хеҙмәттәре тураһында ла шул уҡ фекерҙе әйтергә мөмкин.

С. Поварисов телдәрҙе сағыштырып өйрәнергә ярата, һүҙлек хазинаһына, мәғәнәләш һүҙҙәргә /синонимдарға/, мәҡәл-әйтем, фразеологик әйтемдәргә, һүрәтләү-тасуирлау сараларына бай булған башҡорт теленә уның мөхәббәте айырыуса ҙур. Шуға күрәлер, бәлки, башҡорт яҙыусылары, шағирҙары, драматургтары тел стиле тураһындағы фәнни хеҙмәттәрҙе баҫтырҙы.

Ким Әхмәтйәновтың «Әҙәбиәт теорияһы» тигән китабында һүрәтләү сараларына ҙур бүлек бағышланған[Әхмәтйәнов, 1985, 344].

Вәли Псәнчин да ошо проблема өҫтөндә күп эшләгән. Уның «Күркәм тел саралары» тигән китабы ошо йәһәттән бик ҡулайлы [Псәнчин, 1984, 128]. «Һүҙ тылсымы» китабында ла халыҡ ауыҙ-тел ижады әҫәрҙәренән эпос-ҡобайырҙарҙың, йырҙарҙың, мәҡәлдәрҙең, йомаҡтарҙың, айырым яҙыусыларҙың сәсмә, драма әҫәрҙәренең тел-стиль сараларына байҡау яһала.

Ғөмүмән, башҡорт тел ғилемендә был проблема тикшерелмәгән тип әйтеп булмай. Тик һандарҙың стилистик функцияһы айырым яҙыусыларҙың әҫәрҙәре нигеҙендә өйрәнелмәгән. Был теманың актуаль булыуы тураһында фекер йөрөтөргә мөмкинлек бирә.

Эштең маҡсаты. Ноғман Мусин әҫәрҙәрендә һандарҙың ҡулланылышын асыҡлау.

Тикшеренеүҙә ҡулланылған методтар һәм алымдар. Эште яҙыу процесында хәҙерге көндә киң ҡулланылған методтар һәм алымдар файҙаланылды. һандар күҙәтеү методы нигеҙендә классификацияланды. Уларҙы семантик, структур, стилистик һәм грамматик йәһәттән өйрәнеү тасуирлау методы ярҙамында алып барылды.

Хеҙмәттең ғилми яңылығы. Һандарҙы стилистик планда системалы өйрәнеү башҡорт тел ғилемендә тәүге махсус тикшеренеү булып тора. Икенсенән, бары тик Ноғман Мусин әҫәрҙәрендәге һандарҙың ғына семантик, структур, грамматик һәм стилистик тәбиғәте асыҡлана.

Тикшерелгән материал. Хеҙмәттә Ноғман Мусин әҫәрҙәренән алынған миҫалдар файҙаланылды.

Эштең структураһы. Эш инеш өлөштән, өс бүлектән һәм һығымтанан тора.

Башҡорт теленең стилистикаһы ике ҙур бүлектән – лингвистик стилистика менән функциональ стилистиканан тора. Лингвистик стилистикала лексиканың, морфологияның һәм синтаксистың стилистик үҙенсәлектәре ҡарала, ә функциональ стилистикала халыҡтың йәнле һөйләү теле стиле, халыҡ ижады стиле, әҙәби-художестволы стиль, ғилми стиль, дини стиль, эпистоляр стиль, публицистик стиль һәм рәсми йәки эш ҡағыҙҙары стиле һәм реклама стиле өйрәнелә.

Әҙәби-художестволы стиль иң бай һәм иң ҡатмарлы стиль булып һанала. Бында, бер яҡтан, поэзия, драма әҫәрҙәренең стилдәрен тикшерһәк, икенсе яҡтан, һәр бер яҙыусының индивидуаль стилен өйрәнергә тейеш булабыҙ.

Халыҡтың йәнле һөйләү теле стиле башҡорт теленең төп һүҙлек фонды менән грамматик төҙөлөшөнә таяна, был стилдә билдәле бер һөйләштең, диалекттың үҙенсәлеге асыҡ сағыла, теркәүестәр бик һирәк ҡулланыла, кәм һөйләмдәр менән бер составлы һөйләмдәр өҫтөнлөк итә, һүҙҙәрҙең ҡәҙимлеге эҙмә-эҙ һаҡланмай. Был стиль бүтән стилдәрҙән үҙенең «тәртипһеҙ» булыуы менән айырылып тора, сөнки кеше үҙ туған телендә һөйләгәндә йәки һөйләшкәндә телмәренә талапсан булмай, уға артыҡ контроль дә яһамай. Һәр бер кешенең һөйләү теле уның белем, дөйөм культура кимәленә лә тығыҙ бәйләнгән.

Был стиль ғәжәп киң һәм ғәҙәттән тыш ҡатмарлы булыуы менән бүтән стилдәрҙән айырылып тора. Уға әҙәбиәтселәр бер күҙлектән, ә лингвистар икенсе күҙлектән ҡарай. Әгәр әҙиптәр стилде яҙыусының ижад методына, донъяға ҡарашына тығыҙ бәйләп тикшерһәләр, телселәр теге йәки был һүҙ оҫтаһының тел менән нисек итеп өйрәнеүҙе беренсе планға ҡуялар. Икенсе төрлө әйткәндә, әҙәбиәтселәр йөкмәтке яғына, ә лингвистар форма яғына баҫым яһайҙар. Мәшһүр лингвист профессор Ж.Ғ.Кейекбаев художестволы әҫәрҙең тел менән стилен тикшереүҙең фәнни-теоретик һәм практик әһәмиәтен билдәләү менән бергә, был мәсьәләләр менән шөғөлләнеүселәргә ҙур талаптар ҡуйҙы. «Яҙыусының тел-стиль оҫталығын, теленең байлығын күрһәтә белеү, - тигәйне ул, - телсенең, әҙәбиәтсенең йәки тел һәм әҙәбиәт уҡытыусыһының тел культураһы һәм, ғөмүмән, эрудицияһының киңлеге менән бәйләнгән». Тағы ла телселәребеҙҙән Әкрәм Бейешев башҡорт яҙыусыларының художестволы әҫәрҙәрен, бигерәк тә хикәйә, повесть, романдарын тел яғынан тикшереүгә күп көс һала. Уның бер мәҡәләһендә ул былай тип яҙғайны: «Яҙыусылыҡ эшенең асылы, тау-тау ҡом араһынан бөртөк-бөртөк алтын сүпләгән кеүек, халыҡ теленең аҫыл заттарын йыйып, иретеп нәфис бер һүрәт ҡойоуҙан тора». Был хеҙмәттең авторы ла башҡорт әҙәиптәре әҫәрҙәренең теле менән стиленә арнап газета, журналдарҙа тиҫтәнән ашыу мәҡәлә баҫтырып сығарҙы.

Әҙәби-художестволы стилдә, бер яҡтан, әҙәби жанрҙар стиле булһа, икенсе яҡтан, һәр бер яҙыусының индивидуаль ижад стилен айырып йөрөтәбеҙ.

Художестволы ижад процесында яҙыусы, теге йәки был жанрға ярашлы рәүештә, айырым бер стиль һайлап ала. Проза әҫәрҙәрендә, йәғни повесть менән романдарҙа, авторҙың индивидуаль стиле айырыуса асыҡ күренә, бында ул үҙенең потенциаль ижади мөмкинселектәрен тулыһынса сағылдыра ала. Повесть, романдарҙа персонаждар күп була, шул арҡала яҙыусы төп герой менән ҡайһы бер персонаждарҙың телен индивидуалләштерергә тырыша, уларҙан үҙенсәлекле һүҙҙәр менән фразалар әйттерә. Был тел берәмектәре образдың характерына ярашлы була. Бында яҙыусы дөйөм халыҡтың һүҙ байлығы менән теләгәнсә эш итә ала. Повесть, романдарҙа беҙ айырым һөйләш, диалект һүҙҙәрен дә осратабыҙ, әммә улар персонаждар тарафынан әйтелгән саҡта ғына маҡсатҡа ярашлы була. Һөйләш, диалект һүҙҙәре төп герой, ҡайһы бер персонаждар телен индивидуалләштереүҙә бер мөһим сара иҫәпләнә.

Үҙе тасуирлаған замандың һулышын, үҙенсәлеген күрһәтеү өсөн яҙыусы ғәрәп, фарсы телдәренән ингән һүҙҙәрҙе ҡуллана. Ғөмүмән алғанда, проза әҫәрҙәрендә телдең бөтә һүҙ байлығы үҙенең тулы сағылышын таба, уларҙа телгә хас булған синтаксик конструкцияларҙың бик күп төрҙәрен табырға мөмкин. Хикәйә, повесть, романдарҙың теле ни тиклем бай, стиле төрлө һәм шыма булһа, был әҫәрҙәрҙең идея-йөкмәткеләре лә шул тиклем асығыраҡ һәм тулыраҡ аңлатыла.

Драма, комедия, трагедияларҙа диалогтар ҙур урын биләй, өндәш һүҙҙәр бик йыш осрай, кәм һөйләмдәр, бер составлы ябай һөйләмдәр, теркәүесһеҙ теҙмә ҡушма синтаксик конструкциялар, синтетик, асыҡ стуктуралы ҡатмарлы һөйләмдәр ҡулланыла. Драматургтарҙың тел байлығы пьесаларҙа фәҡәт персонаждар теле аша ғына сағыла ала, сөнки бында авторға предмет, күренеш, хәл-ваҡиға, кешеләр тураһында кинәнеп һөйләргә, тасуирларға мөмкинлек сикләнгән.

Шиғыр, поэмаларҙа стиль айырыуса үҙенсәлекле: бында стиль тулыһынса поэтик закондарға буйһоноп йөрөй. Поэзия әҫәрҙәрендә бөтәһенән элек инверсия күренеше күҙгә сағыла, ул шиғыр, поэмаларҙың стиль үҙенсәлеген билдәләй. Шағир, үҙенең әйтергә теләгән уй-фекеренә, коммуникатив маҡсатына ярашлы рәүештә, дөйөм халыҡ теленән һүҙҙәрҙе оҫта һайлай белергә тейеш, ә уларҙы һүҙҙәр запасына бай булған шартта ғына кинәнеп һайларға мөмкин. Әгәр проза һәм драма әҫәрҙәрендә синонимикаға ҙур урын биреп булһа, поэзияла иһә синонимдарҙы артыҡ киң ҡуллана алмайбыҙ, сөнки поэтик закондар быға мөмкинлек бирмәй.

Шиғыр, поэмаларҙа инверсия күренеше йыш осрай, уларҙа синонимдар сикләнгән була, уларҙың иң ҡыҫҡа варианттары ҡулланыла, теркәүесһеҙ ябай һөйләмдәр менән ҡушма синтаксик конструкциялар өҫтөнлөк итә, художестволы алым сифатында ҡайһы бер һүҙҙәр, һүҙбәйләнеш һәм һөйләмдәр ҡабатланып ҡулланыла.

Әҙәби-художестволы стиль телдең экспрессив функцияһы, йәғни телдең уй-фекерҙе сағылдырыуы менән туранан-тура бәйләнгән, шул арҡала был стиль алдан билдәләнгән схемаларға һыймай, тимәк, уны сикләүе бик ҡыйын. Ваҡыты һәм урыны менән художестволы стиль үҙ эсенә ғилми стиль менән публицистик стилдең элементтарын да алырға мөмкин.

Һәр халыҡтың үҙ теле үҙ иле, үҙ әҙәбиәте, үҙ мәҙәниәте бар. Ләкин халыҡ өсөн иң мөһиме – тел. Халыҡта «Теле барҙың ғына иле бар», - тиҙәр. Ысындан да, телһеҙ халыҡ, телһеҙ милләт – үле халыҡ, үле милләт. Тел булмаһа, халыҡтың мәҙәниәте үҫешендә ҙур ҡаршылыҡтар барлыҡҡа килә: сәнғәт, әҙәбиәт үҫеше туҡтала. Ә был бөтә халыҡты, милләттте һәләкәткә алып килә. һәр кеше Кеше булыр өсөн туған телен, Тыуған илен яратырға һәм был мөхәббәт өсөн көрәшергә тейеш.

Борон-борондан мәшһүр аҡыл эйәләре, әҙиптәр кешелек донъяһында тылсымлы көскә эйә булған телдең бөйөклөгөнә, нәфислегенә һоҡланғандар һәм уның йәмғиәттә тотҡан урынын билдәләгәндәр. Кеше үҙенең ысын йөрәктән сыҡҡан матур хистәрен, күңел түрендә ятҡан тәрән кисерештәрен бары тик тел аша белдерә. Тел ярҙамында кешеләр бер-береһе менән аралаша һәм фекер алышалар. Тел аралашыу, аңлашыу ҡоралы ғына түгел, ул халыҡтың рухын да, тәбиғәтен дә, тормош-көнкүрешен дә сағылдыра. Тел – ул тарихи күренеш.

Боронғо яҙма иҫтәлектәрҙәге тел үҙенсәлектәре аша беҙ элек йәшәгән ата-бабаларыбыҙҙың тормошон, көнкүрешен, улар араһындағы мөнәсәбәттәрҙе күҙ алдына килтерәбеҙ, үҙебеҙҙең туған тамырҙарыбыҙҙы күрәбеҙ.

Телдең тылсымлы тәьҫир итеү көсө – уның, барынан да бигерәк, кешеләрҙең аңына, хис-тойғоларына тәрбиәүи йоғонто яһауында. Бына ни өсөн тел кешелектең бөтә тормошо менән айырылғыһыҙ бәйләнгән. Әгәр кешеләр һөйләшеүҙән туҡтаһа, ул сағында кешелек йәмғиәтенең бөтә барышы һәм уның үҫеше тотҡарланыр ине. Шуның өсөн һәр кеше үҙенең туған телендә иркен һөйләшергә, уны көндән-көн үҫтерергә, байытырға һәм үҙенән һуң килгән быуынға мираҫ итеп ҡалдырырға тейеш.

Телдең иң төп үҙенсәлеге – ул уның милләт үҫешенә йоғонтоһо. Әгәр тел ниндәйҙер сәбәп арҡаһында үҫеүҙән, ҡуланылыуҙан туҡтай икән, ул сағында милләт тә юҡҡа сығасаҡ.

Ысынлап та, туған телде яратыу – Тыуған илде, ата-әсәне яратыу менән бер. Юҡҡа ғына туған телде әсә теле тип йөрөтмәйҙәр шул!

Туған тел төшөнсәһенә ҙур мәғәнә һалынған. Ул – Ватан, тыуған ер, ата-әсә һүҙҙәре менән бергә торған бөйөк, изге һәм ҡәҙерле һүҙ. Туған телде тыуғас та ишетә һәм өйрәнә башлайһың, шуға күрә уны туған тел тип атайҙар ҙа. Ул телгә баланы, башлап уның иң ғәзиз кешеһе – әсәһе өйрәтә, шул телдә уға бишек йырҙары йырлай, иркәләй, йыуата. Туған телен һөйөргә, хөрмәт итергә, ғорурланып йәшәргә лә әсә өйрәтә.

Туған тел! Ниндәй гүзәл, матур, йомшаҡ, бөйөк һүҙ! Һәр милләттең үҙ туған теле була: мариҙарҙың – мари, сыуаштарҙың – сыуаш, башҡорттарҙың - башҡорт теле.

Туған тел тураһында береһенән-береһе матур шиғырҙар, йырҙар, мәҡәлдәр бар. Бала донъяға килгәс тә, әйтерһең, бөтә донъя ишетһен тип, ҡысҡырып илай. Ул үҙенең беренсе «әсәй», «икмәк» һүҙҙәрен әсә телендә әйтә. Бәлки, шуның өсөн дә кеше үҙенең туған телен йәнен аямай өҙөлөп яраталыр. Ниндәй илдәрҙә булһа ла, ниндәй кешеләр менән аралашһа ла, ул туған телен онотмаясаҡ. Тел – кешенең ғүмерлек юлдашы. Тел нормаларын дөрөҫ ҡулланыу һәм матур әҙәби телдә һөйләшеү – юғары культуралыҡ билгеһе.

Матур һәм күркәм телдә һөйләшеүсене кем генә яратмай! Беҙ ундай кешеләрҙе йотлоғоп тыңлайбыҙ, нәфис һүҙ оҫталарын ихтирам итәбеҙ, йөрәк йылыһы менән ҡаршылайбыҙ.

Телде таҙа белеү, телмәрҙә башҡа тел үҙенсәлектәрен ҡатнаштырмау – тел культураһының иң төп шарты ул. Телмәрҙә стихиялы рәүештә йөрөй торған, әҙәби тел нормалары булып етмәгән һүҙҙәр уны һис тә матурламайҙар, шуға күрә йәмһеҙ, вульгар тел күренештәренә ҡаршы көрәш алып барырға кәрәк.

Культуралы тел өсөн көрәш беҙгә ҙур бурыстар йөкләй. һәр кеше, йәшенән алып ҡартына ҡәҙәр, телгә ҡарата үҙендә эстетик зауыҡ һәм мөхәббәт тәрбиәләргә тейеш. Тел – кешенең рухи донъяһының көҙгөһө.

Һәр сәнғәтте ижад итеүҙә уның материалы ҙур роль уйнай. Ул материалдың үҙенсәлеге ижадсының ижади процесына ла, ул процестың һөҙөмтәһе булған күркәм әҫәргә лә йоғонто яһай.

Тел художестволы әҫәрҙең материалы вазифаһын үтәй. Тел – үҙенең сикһеҙ байлығы һәм ғәжәп киң мөмкинлеге менән ысынбарлыҡты сағылдырыусы сара. Телдең был тиклем бай мөмкинлеге кешенең үтә ҡатмарлы һәм быуаттар төпкөлөнән килгән эшмәкәрлеге дауамында үҫә барған, тел шул ерлектә үткерләнгән, шымарған, эшкәртелгән.

Тел – кешеләрҙең аралашыу сараһы. Шуға күрә ул, бер яҡтан, кешенең күп төрлө һәм сикһеҙ ҡатмарлы эшмәкәрлеген ойоштороу, икенсе яҡтан, кешелектең культура һәм хеҙмәт тәжрибәһен туплау һәм һаҡлау, шул тәжрибәне быуындан быуынға тапшырыу ҡоралы ла иҫәпләнә.

Күркәм тел төшөнсәһе билдәле дәрәжәлә шартлы. һәр халыҡтың бер генә теле була, ул тормоштоң һәм эшмәкәрлектең төрлө өлкәләрендә һүҙҙе ҡулланыу алымдары менән дә, фонетика һәм һөйләм төҙөлөштәре яғынан да үҙенсәлекле сағылыш ала. Шул нигеҙҙә тел стилдәре барлыҡҡа килә. Хәҙерге башҡорт телендә йәнле һөйләү стиле, фәнни, публицистик, күркәм әҙәби, профессиональ, эш ҡағыҙҙары һ.б. стилдәре бар. Ижтимағи тормошта телдең бөтә төр стилдәре лә үҙ-ара тығыҙ бәйләнештә була, улар әҙәби телде камиллаштырыуға, шымартыуға һәм үҫтереүгә алып килә.

Стиль һүҙе хәҙерге башҡорт теленә Көнбайыш Европа телдәренән рус әҙәби теле аша килеп ингән. Ул латин телендәге stylus, гректарҙағы stylos һүҙенән алынған һәм яҙыу өсөн тәғәйенләнгән таяҡты белдергән. Стиль бик киң мәғәнәлә ҡулланыла. Стилдәрҙең үҙенсәлектәрен тикшереүсе фән стилистика тип атала. Стилистика шулай уҡ телдең һүрәтләү саралары һәм уларҙы телмәрҙә файҙаланыу тураһындағы тәғлимәт итеп тә ҡарала.

Матур әҙәбиәт тел саралары менән ижад ителә. Әҙәбиәт үҙ сифатында, ысынбарлыҡты танып белеү, уны үҙгәртеп ҡороу маҡсаттарында образлы һүрәтләүҙең үҙенсәлекле бер формаһы. Әҙәбиәттең төп предметы сифатында кеше, уның тормошо, күп яҡлы шәхесе һәм йәмғиәттәге урыны, активлығы, ҡылығы сығыш яһай. Сәнғәттең йөкмәткеһе менән билдәләнгән үҙенсәлек сағылыштың да айырым формаһын – һынлы һүрәтләүҙе тыуҙырған.

Ысынбарлыҡты образлы һүрәтләү телгә айырым талаптар ҡуя. Тормоштағы күренештәрҙе баҙыҡ та, һынлы ла итеп төрлө буяуҙар менән тасуир итә алырлыҡ тел сараларына әҙәбиәттә ҙур урын бирелә. Ул саралар һүрәтләү йәки тасуирлау саралары тип атала. Телдең ундай үҙенсәлеген бирә алыусы берәмек булып һүҙ һәм уның төрлө бәйләнеш формалары һанала. Аралашыуҙың шартына, йөкмәткеһенә һәм формаһына ҡарап, бер үк һүҙ төрлө мәғәнәлә ҡулланыла. Әйтәйек, эш ҡағыҙҙарында йәки фәнни мәҡәләлә һүҙ теге йәки был объекттағы төшөнсәне асыҡ, логик нигеҙле итеп бирергә тейеш. Әммә ғалимдарҙың телендә һынлы телмәр алымдары булмаҫҡа тейеш тигән һүҙ түгел.

Художестволы телдә һүҙ кешенең ҡатмарлы күңел донъяһын һәм күренештәрҙе беҙҙең хыялыбыҙға тере итеп баҫтырырлыҡ булырға тейеш. Тик һүҙ үҙе генә ундай күренештәрҙе бирә алмай. Телдең күркәмлеге, уның тасуирлау мөмкинлектәре уны конкрет шарттарға тап килтереп ҡулланғанда ғына тулы асыла. Яҙыусының тел үҙенсәлеген белеүе иң элек уның һүҙгә булған һиҙгерлегенән күренә. Һүрәтләнә торған күренештең төрлө биҙәктәрен тулы итеп сағылдырыусы һүҙ табыу яҙыусының оҫталығына бәйләнгән.

Шулай итеп, матур әҙәбиәт – күркәм һүҙ сәнғәте, тел ярҙамында образдар тыуҙырыусы сәнғәт. М. Горький һүҙҙәре менән әйткәндә, һүҙ – күркәм әҙәбиәттең иң беренсе элементы. Һүҙ ярҙамында яҙыусы тормош хәлдәрен кәүҙәләндерә. Ысынбарлыҡтағы әйбер һәм күренештәр ҡатмарлы булған кеүек, уларҙы сағылдырыусы һүҙҙәр араһындағы мәғәнәүи бәйләнештәр ҙә ябай ғына була алмай. Мәҫәлән, ике күренеш араһындағы оҡшашлыҡҡа нигеҙләнеп, сағыштырыу, метафора, йәнәшәлек, аллегория кеүек һүрәтләү саралары барлыҡҡа килгән. Антитеза, контраст алымдары әйберҙәр араһындағы ҡырҡа айырмаға яраҡлашып тыуған.

Тормош күренештәренең образлы һәм аныҡ кәүҙәләнеше генә кешелә эстетик зауыҡ уята. Тимәк, һүрәтләү саралары әҫәрҙең идея йөкмәткеһен асыуға хеҙмәт итә. һәр һүҙ, һәр һүҙбәйләнеш әҫәрҙең айырылғыһыҙ өлөшө булып тора.

«Ҡоро тел», «һалҡын тел»… Быларҙың бөтәһе лә кешене ныҡ уйландыра. Күңелендә ҡайнаған уй-хистәреңде башҡаларға нисек еткерергә? «Ҡоро тел – ҡоро ҡашыҡ», - тиҙәр бит. Ҡоро ҡашыҡ тамаҡ туйҙырмай. Тимәк, ҡоро тел дә йән аҙығы була алмай. «Яҡшы һүҙ – йән аҙығы, яман һүҙ – баш ҡаҙығы», - тип шуға әйтәлер халыҡ. Аҡыллы кеше һәр һүҙен үлсәп һөйләргә тырыша. Ҡоро телдең япраҡһыҙ ағас икәнлеген һиҙһә, ул телмәрен биҙәкләй башлай. Бының өсөн уға «йылы», «матур», күркәм һүҙҙәр, уларҙың мәғәнәләрен алыштырыусы мәргән фразеологик әйтелмәләр, йәнле тасуирлау-һүрәтләү саралары ярҙамға килә. Быны белеү һәр кем өсөн бик кәрәкле.

Мәғлүм булыуынса, фразеологик әйтелмә, һүрәтләү саралары, төрлө поэтик биҙәктәр һүҙҙәр ярҙамында яһала.

Һүҙ! Һүҙ! Ул – әсә тарафынан бала йөрәгенә иң беренсе һалынған йәшәү орлоғо. Ул – ауырыуҙар өсөн алыштырғыһыҙ иң ҡиммәтле шифа. Ул – кешеләрҙе бәлә-ҡазанан ҡотҡарыусы иң көслө сара. Ул – яҙыусының иң үткер ҡоралы.

Һүҙ! Һүҙ! Күпме мәҡәл, әйтем бар уның хаҡында: «Матурлыҡ йөҙҙә түгел – һүҙҙә», «Табып әйтелгән һүҙ гәүһәрҙән кәм булмаҫ», «Һүҙ эсендә ынйы бар» һ.б. Тимәк, һүҙ гәүһәр, ынйы-мәрйен, алтын кеүек ҡәҙерле.

Алтын тапһа, кеше уның эсендә ни бар икән тип ҡыҙыҡһынып тормай. Ә яңы табылған һүҙ серле йомғаҡ кеүек. Халыҡ уны «һүтә лә һүтә», эсендә ни барын белергә ашыға. Һүтеп бөтөрөп, орлоғон, төшөн тапҡас та әле ул ни ерлектә яһалған һуң был орлоҡ! Ҡайһы бер һүҙҙең этимологияһын асыҡлау өсөн күпме генә ғалимдар бәхәскә кермәй. Һүҙҙең эске мәғәнәһен дә, тышҡы формаһын да асыҡлауы еңел түгел. Һәр нәмәнең эсе һәм тышы булған һымаҡ, һүҙҙең дә эсе һәм тышы бар. Һүҙҙең тышҡы формаһы ла, эске мәғәнәһе лә һөйләүсе һәм яҙыусы өсөн бик ҡиммәтле.

Бик затлы тауарҙар була. Матурлау өсөн уларҙы йәнә биҙәкләйҙәр. Халыҡ хәҙер шул биҙәктең ниндәй булыуын төпсөнә башлай. Уның эстетик зауыҡтарына тура киләме был биҙәк! Әлбиттә, бер төрлө биҙәк, нисек кенә матур булмаһын, теләһә кемдең күңеленә ятмаҫҡа мөмкин. Шулай ҙа күптәрҙең күңеленә хуш килерҙәй айырым биҙәктәр була. Улар артыҡ янып та тормай, нисектер, эске матурлыҡтары менән кешеләргә оҡшай. Телдең дә биҙәктәре бар. Уларҙы «һүрәтләү саралары», «тел биҙәктәре», «поэтик биҙәктәр» тип тә әйтәләр. «Болон сәскәһеҙ, тел биҙәкһеҙ булмаҫ», ти халыҡ. Тимәк, һүрәтләү саралары телде биҙәкләү, поэтик аһәң менән туйындырыу өсөн кәрәк. Ана шул биҙәкте әҫәр туҡымаһында хәҙерге уҡыусының эстетик зауыҡтарын ҡәнәғәтләндерерлек итеп ҡуллана белеү яҙыусынан ҙур оҫталыҡ һорай.

Телмәрҙе, әҙәби әҫәрҙе сәнғәтле итеүҙә ҙур роль уйнаусы поэтик биҙәктәрҙең һүрәт яһау, образ тыуҙырыу, эстетик сифатҡа ирешеүҙә ҡайһыһы отошлораҡ булыуы тураһында ла төрлө фекерҙәр бар. Был, билгеле, яҙыусының эстетик ҡараштарына, ысынбарлыҡты танып-белеү, тойоуына, әҫәрҙең жанр үҙенсәлегенә һ.б. бәйле. Шуның менән бергә, һәр һүрәтләү сараһының үҙенә хас эске мәғәнәһе булыуын да оноторға ярамай. Образлылыҡтың нигеҙе эске мәғәнәгә лә бәйләнгән. Теоретиктарҙың раҫлауынса, эпитет һүрәтләү сараһының ҡатлаулыраҡ төрө булып иҫәпләнә. Метафора төрлө күренештәрҙәге характерлы билгеләрҙе синтезлаштырып, йыйнап, ҡыҫҡа итеп сағылдыра, сөнки унда троптың бер компоненты ҡыҫырыҡланған булла [Тимофеев, 1963, 204-211]. Сағыштырыу һүрәтләү сараһының ғәҙәтирәк төрө булып иҫәпләнә. Ул төрлө объекттарҙы яҡынлаштырыуҙың сигенә сыға. Сағыштырыу предмет һәм күренештәрҙе тәңгәл үк ҡуймай, әммә эффектлыҡты арттырыу өсөн береһендәге характерлы билгене икенсеһендә сағылдыра ала [Гей, 1973, 144]. Сағыштырыуҙың аң-аҡыл, метафораның хис-тойғоға бәйле булыуы хаҡында ла әйтелгән фекерҙәр бар [Будагов, 1976, 299]. Бында ошо үҙенсәлекте лә иҫкә алырға кәрәктер: һүрәтләү саралары, төрлө поэтик биҙәктәр үҙҙәренсә нейтраль булып иҫәпләнәләр. Әйтелгәнсә, уларҙың эске мәғәнәһе, образлылыҡ нигеҙе, һүрәт яһау мөмкинлеге, эстетик функцияһы тулыһынса контекста асыҡлана. (Халыҡта, мәҫәлән, кеше юғалтҡан әйбере хаҡында бик ныҡ борсолһа, алтын юғалтҡандай ҡылана, тиҙәр). Сағыштырыу аң-аҡылға бәйле рәүештә тыуа. Ғөмүмән, сәнғәтле телмәрҙә һүрәтләү сараһының, нигеҙҙә өс төп вазифаһы бар: танып-белеү, индивидуалләштереү, субъектив бәйләү. Индивидуаль образ тыуҙырғанда яҙыусы өсөн һүрәтләү сараларының был үҙенсәлеген белеү бик кәрәк [Тимофеев, 1963, 204].

Ләкин, беҙҙеңсә, образлы фекер йөрөтөү ваҡытында сағыштырыуҙы аң-аҡыл, метафораны хис-тойғо менән генә сикләү ысынбарлыҡҡа бөтә тулылығы менән тура килмәй. Был мәсьәлә лә шулай уҡ әҫәрҙең идея-эстәлеге, контекст менән бәйле. Ҡайһы ваҡыт халыҡ телендә лә, әҙәби әҫәрҙә лә һис көтөлмәгән поэтик биҙәктәр осрай, тышҡы һәм эске формалары буйынса уларҙың сағыштырыумы, метафорамы икәнлектәрен аңлау ҙа ҡыйын. Был үҙе генә лә образ, йәнле картина тыуҙырыу, һүрәт яһау өсөн ҡулланылғанда һүрәтләү сараларының ғәйәт серле, йәшерен мәғәнә эстәлектәре булыу тураһында һөйләй. «Еләктәй ҡыҙ», «һөлөктәй егет», «мамыҡтай ҡар» кеүек сағыштырыуҙа, аң-аҡылдан тыш, хис-тойғо юҡмы ни! Метафораны төҙөү өсөн дә хис-тойғо, эмоционаллек кенә етмәй, аң-аҡыл да кәрәк.

Һүрәтләү сараларының мәғәнә эстәлегендәге үҙенсәлек, образлылыҡ компоненттар һаны һәм уларҙы бәйләүсе грамматик саралар булыу-булмау менән дә айырыла.

Һүрәтләү саралары халыҡ телендә лә, әҙәби әҫәрҙәрҙә лә мул ҡулланыла. Әйтелгәнсә, сәскәләр болондо биҙәгән кеүек, улар телде биҙәй. Сәскәләрҙе һайлай-һайлай өҙгән кеүек, халыҡ та, яҙыусы ла, сәнғәтле телмәр өсөн уларҙы һайлап-һайлап ала.

6. Артименко Е. П. О некоторых призмах изучения языка художественных произведений. – Воронеж, 1969. – 214 с.

7. Ахманова О. С. Словарь лингвистических терминов. – М., 1966. – 525 с.

8. Баймурзина В. И. Этнопедагогика башкирского народа: история и современность. – Уфа, 1996. – 89 с.

9. Баһауетдинова М. И., Йәғәфәрова Г. Н. Башҡорт теле һәм әҙәбиәтенән традицион булмаған дәрестәр. - Өфө, 2003. - 136 б.

10. Баскаков Н. А. Тюркские языки. Изд. 4. – Москва. 2010. – 248 С.

11. Башҡорт халыҡ ижады: Риүәйәттәр, легендалар / Төҙ., инеш мәҡәлә һәм аңлатмалар авторы - Фәнүзә Нәҙершина. - Өфө, 1980. – 416 б.

12. Башҡорт халыҡ мәҡәлдәре / Төҙ. Кирәй Мәргән. – Өфө, 1960.

13. Башҡортса-инглизсә-русса мәғәнәләш мәҡәлдәр һәм әйтемдәр һүҙлеге / Автор-төҙ. Фәнүзә Нәҙершина, Элла Зөбәйерова (Созинова). Өфө. 2003.

14. Башҡортса-русса мәҡәлдәр һүҙлеге / Төҙ. Илһам Ғарипов; яуаплы ред. һәм инеш һүҙ авторы Фәнүзә Нәҙершина. - Өфө, 1994.

15. Виноградов В.В. О теории художественной речи. Стилистика теория поэтической речи. Поэтика. – М.-Л, 1963. - 358 с.

16. Винокур Г.О. и Шмелев Д.Н. Развитие функциональных стилей современного русского языка //Сб.статей. – М., 1968. – 240 с.

17. Гвоздев А.Н. Очерки по стилистике русского языка. Пятое издание – М., 2009. – 408 с.

18. Гузеев В.В. Методы и организационные формы обучения. – М.: Народное образование, 2001. -128 с.

19. Даян Ҡ., Харис Ә. Стилистика. Урта мәктәптең 5-7-се кластары өсөн дәреслек. Өфө, 1938 (икенсе баҫмаһы). 124 б.

20. Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. М. : Наука, 2008. — 262 С.

21. Зәйнуллин И.В. Хәҙерге башҡорт әҙәби теле. Морфология. Өфө: 2002. – 388 б.

22. Ефимов А.И. Стилистика художественной речи. – М., 1961. –448 с.

23. Әхтәмов М. Х. Хәҙерге башҡорт теле: Лексикология. - Өфө: БашДУ, 2002. – 205 б.

24. Әхтәмов М.Х. Әсә, Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр. - Өфе: Китап, 2002.

25. Ишбердин Э.Ф. Историческое развитие лексики башкирского языка. - М.: Наука, 1985.

26. Ишбирҙин Э.Ф., Ғәләүетдинов И.Ғ., Халикова Р.Х. Башҡорт әҙәби теленең тарихы. -Өфө: Китап, 1993. -320 б.

27. Ишбулатов Н.Х. Историческое развитие лексики башкирского языка. -М.: Наука, 1986. -152 стр.

28. Йосопов Х. Башҡорт теленең фразеологияһы. - Өфө, 1966.

29. Кейекбаев Ж.Ғ. Хәҙерге башҡорт теленең лексикаһы һәм фразеологияһы. -Өфө: БКН, 2002. -260 б.

30. Ларин Б.А. Очерки по лексикологии, фразеологии и стилистике //Сб. статьи. – Л., 1956. – 280 с.

31. Нәҙершина Ф.А. Халыҡ хәтере. – Өфө, 1986. – 190 б.

32. Псянчин В. Ш. Телдең күркәмлек саралары. - Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1984. – 128 б.

33. Пузанова Н. А. Преподавание русского языка в VII классе. –М., 1972. - 220 с.

34. Сәйетабтталов Ғ. Ғ. һ.б. Башҡорт теле: Педагогия училищелары өсөн дәреслек. - Өфө, 1997.

35. Сәйетбатталов Ғ. Ғ. Башҡорт теленең стилистикаһы менән пунктуацияһы. – Өфө, 1978. – 152 б.

36. Сәйетбатталов Ғ. Ғ. Башҡорт теленең стилистикаһы: Өфө, 1985. – 144 б.

37. Тикеев Д. С., Йосопов Х. Ғ. Башҡорт теленең практик стилистикаһы. – Стәрлетамаҡ, 1995. - 251 б.

38. Ураксин 3. Г. Способы передачи значений фразеологических единиц башкирского языка в «Башкирско-русском фразеологическом словаре». - Уфа: БФАН СССР, 1973.

II. Нәфис әҙәбиәт:

39. Мусин Н. Йыртҡыс тиреһе. Повестар хикәйәләр. Өфө, 1996. -379!

III. Мәҡәләләр

40. Аҙнабаев Ә. М. Башҡорт телен өйрәтеү системаһы // Башҡортостан уҡытыусыһы. 1979. №3. 25-27-се б.

41. Вәлиева Г.Д. Башҡорт теле дәрестәрендә халыҡ ижады материалдарын файҙаланыу // Башкирский фольклор: исследования и материалы. Выпуск V. – Уфа, 2001. – 150-152-се б.

42. Галяутдинов И. Г. Язык фольклора как самостоятельная подсистема башкирского языка// Ядкар: Изд. АН РБ, 1997. №2.

43. Зайнуллин М. В. Употребление временных и модальных форм глагола в языке башкирских сказок //Фольклор народов РСФСР. Меж-й сб. – Уфа, 1974. – С. 93-97.

44. Зайнуллин М.В. Средства выражения эмоциональности и экспрессивности в башкирских сказках//Фольклор народов РСФСР. Межвуз-й сб. – Уфа, 1976. – С. 45-49.

45. Ишбирҙин Э.Ф. Башҡорт фольклоры лексикаһының ҡайһы бер үҙенсәлектәр// Башҡорт филологияһы. – Пермь-Стәрлетамаҡ, 1979.

46. Кейекбаев Ж. Ғ. Башҡорт теленең стилдәре һәм стилистикаһы мәсьәләһе // Башҡорт теленең лексикаһы һәм фразеологияһы. Өфө, 1966. 166-сы б.

47. Львова С. И. Осторожно: художественный текст. (Анализ минифрагментов худ. текстов на уроке русского языка). // Русская словесность. – 1997. №3. С. 51-54.

48. Нәҙершина Ф.А. Башҡорт халыҡ әйтемдәре һәм мәҡәлдәре тураһында // Башҡорт халыҡ ижады. 10-сы том. 1-се китап. Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр. Өфө, 2006.

49. Созинова Э.М. Пословицы и поговорки как историко-этнографический источник // Башкирский фольклор: исследования и материалы. Выпуск V. – Уфа, 2001. – 185-199 стр.

IV. Автореферат

50. Бинер Исмет Особенности языка и стиля пословиц и поговорок в башкирском и турецком языках : Автореф. . дис. . канд. филол. наук. Уфа, 2004.

51. Ильмухаметов А. Г. Формирование и развитие официально-делового стиля башкирского литературного языка : автореф. дис. . канд. филол. наук : Уфа, 2005.

52. Кулсарина Г.Г. Язык и стиль башкирских народных сказок : автореф. . дис. . канд. филол. Наук. – Уфа, 2004. – 24 c.

53. Охремова Е. А. Художественный текст как объект межъязыковой и межкультурной адаптации : Автореф. дис. . канд. филол. наук : Белгород, 2002.

54. Ураксин 3. Г. Фразеологические синонимы в современном башкир-ском языке: Автореферат кандидатской диссертации. — Уфа, 1966.