«Отчет о прохождении диалектологической практики»

8 июль беҙ Яҡшимбәт ауылының мәктәбенә барҙыҡ. Беҙгә Зиля Дамировна Яҡшимбәт ауылының тарихын, шәжәрәһен ентекләп һөйләп бирҙе. Шулай уҡ укыусыларҙа беҙгә үҙенең бай шәжәрәһен һөйләнеләр.Һуңынан беҙ бүленешеп апай, инәйләргә юлландыҡ. Мин Асия инәйҙа булдым.

9 июль без Кинйәабыҙ ауылының Кинйә Арыҫланов музейында булдыҡ. Бик матур һәм бай музей булып сыҡты. Беҙгә Харас абзый күп кенә мәғлүмәттәр һөйләне. Шулай үҡ беҙ Абдул, Яҡуп ауылында булдыҡ.

10 июль беҙ Ҡотлоюл ауылына юлландыҡ. Күп кенә йырҙар, шиғырҙар ишетеп ҡайттыҡ беҙ.

11 июль беҙ Ырынбур ҡалаһына барҙыҡ. Тәрәнәйтеү, киңәйтеү маҡсатында беҙ Көйөргәҙе районы шәхестәре, уларҙың ижадттары менән бәйле төрлө урындарына сәйәхәт ҡылдыҡ. Аҡбуҙат эпосын һөйләүсе , шахес Ғәбйәтулла Биҡҡужин тоҡомдары менән осраштыҡ: Рәис һәм Марат. Кинйә Арҫлановтың яуҙашы , Салауат Юлаев эҙҙәре буйлап барҙыҡ.

12 июль беҙ Урге һәм Түбәнге бабалар ауылнда булдыҡ. Бик күп мәғлүмәттәр булды ул ауылдарҙан. Мин үҙемә яңы асыштар ҙа эшләнем.

Шулайтып практиканың аҙағы ла килеп етте, һиҙелмәй ҙа ҡалды. Мин бик шатным Көйөргәҙе районына диалектологик практикаһына барғаныма. Ҙүр рәхмәт!

Башҡортостандың көньяғында урынлашҡан, Ырымбур өлкәһе менән сикләшә. Көйөргәҙе районының майҙаны 2 370 км² тәшкил итә. Район биләмәһе Дөйөм һырттың Төньяҡ тармағы сиктәрендә 400 метрға хәтле бейеклектә тора. Климаты йылы, ҡоро. Ағиҙел ҡушылдығы Мәләүез, Оло Юшатыр ҡушылдыҡтары Оло Көйөргәҙе һәм Кесе Юшатыр менән гидрографик селтәр барлыҡҡа килтерә. Һелтеләнгән ҡара ер өҫтөлөк итә. Имән, йүкә, ҡайын һәм башҡа төр япраҡлы ағастар урманы райондың 7% территорияһын биләй. Газ, нефть, һоро күмер һәм башҡа төр файҙалы ҡаҙылмалар киң таралған. Күмерҙең эйәрсәндәре — янған тоҡом (тәбиғи шарттарҙа үҙенән-үҙе янған балсыҡ) һәм кварц ҡомдары - бик ҙур ҡиммәткә эйә. Шулай уҡ гипс, ҡом, балсыҡ, суглинок, агроном рудалары ятҡылыҡтары бар. Был районда сәнәғәт һәм ауыл хужалығы үҫешкән. Ауыл хужалығы менән мәшғүл ерҙәр 190,8 мең. га (район биләмәһенең 80,5%-ты), шул иҫәптән һөрөнтө ерҙәр— 124,7 мең. га, көтөүлектәр — 57,9 мең. га, сабынлыҡтар — 8,3 мең. га. Игенселек хужалығы бик үҫешкән. Сөгөлдөрсөлөк, көнбағыш игеү ит- һөт малсылығы һәм һарыҡсылыҡ.

Район территорияһы аша Өфө-Ырымбур һәм Яңы Мораптал - Түлгән тимер юлы, Өфө-Ырымбур һәм Ира- Мораҡ - Сибай - Магнитогорск, Ермолаево-Федоровка автомобиль юлдары үтә. Район 1935 йылдың 31 ғинуарында төҙөлгән, үҙәге Ермолаево ауылы .Эреләтеү сәйәсәте нигеҙендә 1962 йылда Мәләүез районы составына күсерелә. 1965 йылда район Күмертау районы составына индерелгән.Үҙәге Күмертау ҡалаһы. 1990 йылдан алып был район үҙәге киренән Ермолаево ауылына күсерелә. Башҡортостан Республикаһы Юғары Советының 1992 йылдың 17 ноябрендәге Указы менән Көйөргәҙе районы итеп үҙгәртелә.

Билдәле кешеләре: Аҙнабаев Марат Тәлғәт улы — Яҡшымбәт ауылынан табип-офтальмолог. Әлибаев Сәғит Рәхмәт улы — Яманһары ауылынан, БАССР-ҙың беренсе мәғариф халыҡ комиссариаты рәйесе. Әлмөхәмәтов Ғәзиз Сәлих улы — Иҫке Мораптал ауылынан,беренсе профессиональ йырсы, композитор. Баязит Бикбай — Ҡалта ауылынан, шағир, С. Юлаев исемендәге премия лауреаты. Шәмсетдин Зәки — Иҙәк - Ишмәт ауылынан, суфый-шағир. Солтангәрәев Рәшит Ғимран улы — Таймаҫ ауылынан, яҙыусы,С. Юлаев исемендәге премия лауреаты. Йомағолов Илшат Хәлил улы — Тимербай ауылынан, актёр, драматург. Кинйә Арыҫланов — Беренсе Кинйәабыҙ ауылынан 1773-1775 йылғы Крәҫтиәндәр һуғышы полковнигы, башҡорт дворяны, абыҙ, философ, дин белгесе, старшина. Мәнди Ҡотош - Ҡыпсаҡи — Бесәнсе ауылынан, 18 быуат шағиры. Мөхәммәт Исҡужин- Урта Мотал ауылынан, мәғрифәтсе. Тамара Ғәниева-Кинйәбай ауылынан, шағирә. Алмира Бикҡолова- Ҡалта ауылынан, химия фәндәре профессоры, академик. Айрат Ҡобағошов- Таймаҫ ауылынан, копозитор, сәнғәт фәндәре кандидаты. Өлфәт Ҡобағошов- Таймаҫ ауылы, рассәм- скульптор, Кинйә Арыҫланов һәйкәле авторы. Раил Байбулатов- Яманғол ауылы, яҙыусы. Диҡҡәт Бураҡаев- Үрге Мотал ауылы, геолог. Сабир Кинйәкәй- Түбәнге Мотал ауылынан, шағир, Бөйөк Ватан һуғышында батырҙарса һәләк була. Арыҫланов Ғәфиәтулла Шаһимәрҙән улы (1915—1945), Икенсе Кинйәбыҙ ауылынан, башҡорттар араһынан беренсе Советтар Союзы геройы, 1939 йылғы Фин һәм Бөйөк Ватан һығыштары ҡаһарманы. Биктимеров Сәлмән Ғәлиәхмәт улы (1913—1970) — Икенсе Кинйәбыҙ ауылынан, Советтар Союзы геройы. Ғайсин Хәсән Назар улы — Икенсе Кинйәбыҙ ауылынан, Советтар Союзы геройы.

Иҫтәлекле урындар: Кинйә мәмерйәһе Урта Мотал ауылындағы ҡыҙыл еректәр. Улар \"Ҡыҙыл китап\"ҡа индерелгән. Бик һирәк ерҙәрҙә үҫә. Туғай Кинйәһе(Беренсе Кинйәабыҙ) ауылы тарихи- мәҙәни ҡурсаулығы. Ермолаевка ауылындағы 18 быуат ҡарағайҙары. Улар ауылға нигеҙ һалыусы Шотт баяры тарафынан ултыртылған. Бағырлы Усман (әүлиә) ҡәберлеге. Яманһары ауылы. Татырлы (тоҙло)шифалы батҡаҡлыҡ. Яҡут ауылынан 2 саҡырым алыҫлыҡта ята. Ҡуяныш йылғаһы һыуһаҡлағысы. Юшатыр йылғаһы һыуһаҡлағысы.

Башҡорт телендә өс диалект бар.

• Көньяҡ диалект

• Көнсығыш диалект

• Төньяҡ-көнбайыш диалект

Һәр бер диалект һөйләштәрҙән тора. Диалекттағы һүҙҙәрҙең күбеһен дөйөм башҡорт теленә хас һүҙҙәр тәшкил итә. Бер диалект вәкиле икенсе диалект вәкиле менән иркен аралаша ала. Шулай ҙа айырым диалектарҙа.

Көньяҡ диалектҡа ҡараған территория көнсығыш диалектынан өс мәртәбәгә ҙур. Көньяҡ диалектҡа Эйек-Һаҡмар һөйләше (Ейәнсура, Мәләүез, Баймаҡ районының көньяғы, Күгәрсен, Хәйбулла, Көйөргәҙе райондарында йәшәгән үҫәргән, ҡыпсаҡ, тамъян, түңгәүер ырыуы башҡорттары инә), бөрйән һөйләше (бөрйән ырыуы башҡорттары — Бөрйән районы), урта һөйләш (Архангел, Ҡырмыҫҡалы, Белорет, Ишембай, Ғафури, Нуриман райондарына ҡараған табын, ҡатай, юрматы, тәлтем ырыуы башҡорттары инә), Дим һөйләше (Ауырғазы, Дәүләкән, Миәкә, Әлшәй, Бишбүләк, Нуриман райондарының көнбайышы, Федоровка, Стәрлебаш, Шишмә, Иглин райондарындағы меңле, илкәй меңе, субы меңе, ҡырҡөйлө меңе һ. б. ырыу башҡорттары инә). Был диалектҡа Башҡортостандан ситтә Ырымбур өлкәһендә Александр, Гай, Красногвардейский, Ҡыуандыҡ, Новосергиевский, Октябрь, Переволоцк, Һарыҡташ, Төйлөгән райондарында, Һамар өлкәһенән Большечерниговский, Большеглушицкий, Һарытау өлкәһенән Перелюб һәм Пугачев райондарындағы Һайылмыш, Һаҡмар, Туҡ, Соран, Ырғыҙ, Кәрәлек һәм Кәмәлек йылғалары буйында йәшәгән башҡорттарҙың һөйләштәре инә. Көньяҡ диалекттың төп билдәләренән күплек һәм яһаусы ялғауҙар, һүҙҙең ниндәй өнгә бөтәүенә ҡарап, нигеҙҙә, ике төрлө килә. Шулай ҙа күп осраҡта ла һаҡлана. Мәҫәлән:

• маллар — әҙәби телдә малдар

• атлар — » — аттар

• ҡаҙлар — >> — ҡаҙҙар

• эшләу — >> — эшләу

• урманныҡ— » — урманлыҡ

• иңне иңле һ. б.

Көньяҡ диалект үҙенең өндәре, грамматик үҙенсәлектәре, һүҙлек составы яғынан хәҙерге башҡорт әҙәби теленә бик яҡын тора.

Тырыҫ - ағастан эшләнгән күнәккә оҡшаған.

Күлдәк – уҡып йөрөгән ваҡытта кейелә.

Күлмәк – уҡып бөткәс кейелә.

Апай – олораҡ кешегә әйтелә.

Бысаҡтар – ножи.

Мылтыҡ көбәге – ствол от охотнечьего оружия.

Кинжал – кинжал.

Суҡмар – кистень.

Ҡыңғырау – колокольчик.

Ҡаҙаҡ – гвоздь.

Тәпән – посуда для хлеба.

Күнек – ведро.

Көбө – посуда для сбивания кумыса.

Ағас ҡалаҡ – деревянная ложка.

Төрән – лемех от плуга.

Балта – топорище.

Бүре ҡапҡаны – капкан на волка.

Циркуль – циркуль .

Ҡыҫҡыс – клещи.

Балсыҡ көршәк – глиненая посуда.

Тирмән – мельница.

Ағас көрәк – лопата для хлеба.

Ураҡ – серп.

Һелкеүес – посуда для проветривания зерна.

Һәнәк – вилы.

Багор – багор.

Тораҡ – чесалка.

Эйәр – седло.

Сыбыртҡы – кнут.

Ауыҙлыҡ – удила.

Өҙәнге – стремена.

Ыңғырсаҡ- седелка.

Тышау – путы.

Ҡайсы – ножницы.

Ҡыңғырау- колокольчик для скота.

Йоҙаҡ – замок.

Хурман – арба.

Малаҡай – башҡа кейәләр.

Буырһаҡ – эре итеп бешерәләр , майҙа.

Сәк – сәк – вак, шәкәрләйҙәр.

Вәғдә – вәғәҙә.

Ведро-күнәк;

Самовар-самауыр;

Чай-шай.