«Устаревшие слова в романе вахита имамова «огненная степь»»

Чор, төбәк, шундагы даирәләрнең сулышын, колоритын төсмерләү, тарихта сурәтләнгән каһарманнарның асыл йөзен сурәтләү өчен әдипләр үзләренең әсәрләрендә милли тел байлыгын мөмкин кадәр тулырак файдаланырга, бар җегәрен, моңын эшкә җигәргә тырышалар һәм шушы максатка ирешү өчен әледән-әле әдәби телдә кулланылыш дәрәҗәсе ягыннан беркадәр аерылып торган, пассив кулланылышта йөри торган искергән сүзләр катламын да кулланалар.

Искерүе аркасында хәзерге татар телендә сөйләшүчеләргә бөтенләй таныш булмаган сүзләрне очратасың. Аерым сүзләр, халкыбыз тарихына, мәдәниятенә, язма мирасына бәйле булганча, үткән чор язучылары әсәрләрендә, халыкның үткән гасырлардагы тормышыннан тарихи сәхифәләрне тасвирлаган әсәрләрдә, халык авыз иҗаты җәүһәрләрендә, фразеологик берәмлекләрдә һәм дә географик атамаларда сакланып калганнар.

Билгеле булганча, Вахит Имамов тарихи әсәрләр язуга бик җитди әзерлек белән керешә. Ерак бабаларыбыз хәятын ул эстетик җәһәттән генә түгел, гыйльми яктан да үзләштерә, оригиналь концепцияле фәнни эчтәлеккә ия хезмәтләр язып чыга, борынгы телне җентекләп өйрәнә. Искергән сүзләрнең бер өлешен, әлбәттә, бик чикле күләмдә, язучы XVIII гасыр тарихында аерым урын алып торган Пугачев явы тасвирланган “Сәет батыр”, “Татар яугирләре”, “Татарлар Пугачев явында” әсәрләрендә, совет хакимияте урнашу тарихын җентекләп күзәтүгә нигезләнеп язылган “Тозлы яра” романында, Казан каласына нигез салынган чорлардагы вакыйгалар зур осталык белән сурәтләнгән “Казан дастаны” романында, халкыбыз тарихының тагын да тирәнрәк катламнарына үтеп кереп, Рус һәм Болгар дәүләтләре, татар, монгол һәм кыпчак халыкларының XII-XIII гасырлардагы тормышыннан тарихи сәхифәләрне ачып салган “Утлы дала” дип исемләнгән романында куллана. Алар әлеге әсәрләрдә тасвирланган ерак үткәннең колоритын, рухын тоярга, борынгы бабаларыбызның сөйләм үзенчәлекләрен чагылдырырга ярдәм итәләр. Шуларны укып, без үзебезне дә шул дәвер кешеләре арасында итеп тоябыз. Борынгы төшенчәләр безнең бүгенге сүз запасын ишәйтә төшәләр. Шушы сүзләрдән башка әдип чынлык иллюзиясен тудыра алмас иде.

Димәк, В. Имамов әсәрләрендәге искергән сүзләрне өйрәнергә алыну билгеле бер әһәмиятле нәтиҗәләр ясау мөмкинлеген бирә.

Шуны ассызыклап үтәргә кирәк, Вахит Имамов тарафыннан иҗат ителгән “Утлы дала” тарихи романында кулланылган искергән сүзләр тел белгечләре тарафыннан монографик планда өйрәнелмәгән, гәрчә искергән лексик берәмлекләр, хәзерге татар әдәби теленең бер катламы буларак Р.Г. Әхмәтҗанов, Л.К. Бәйрәмова, Х.Р. Курбатов, Ф.С. Сафиуллина, А.К. Тимергалин, В.Х. Хаков, М.Б. Хәйруллин, Ф.С. Хәкимҗанов, Ф.М. Хисамова, Р.А. Юсупов h.б. кебек галимнәрнең хезмәтләрендә теоретик яктан өйрәнелгән булса да. Телчеләр искергән сүзләрне архаизм һәм тарихи сүзләргә бүлеп, һәр төренә дә аңлатмалар бирәләр, аларның хәзерге татар әдәби теленең төрле стильләрендә кулланылыш мөмкинлекләре һәм характерлары белән бер-берсеннән аерылуларын билгелиләр, лексик-семантик төрләрен күрсәтәләр.

Шуларны истә тотып, без курс эше темасы итеп, Вахит Имамов тарафыннан иҗат ителгән “Утлы дала” тарихи әсәрендәге искергән сүзләрне һәм аларны куллану алымнарын анализлауны алдык.

Фәнни яңалык. Хезмәттә Вахит Имамовның “Утлы дала” тарихи әсәрендә кулланылган искергән сүзләрне студентның курс эше дәрәҗәсендә системалы рәвештә беренче тапкыр буларак тикшерүгә омтылышы ясала. Аерым язучыларның әсәрләрен поэтик лингвистика яссылыгында тикшерү татар теле сүзлек составының үзенчәлекләрен тарихи яссылыкта күзалларга мөмкинлек бирә.

Максат һәм бурычлар. Фәнни эшнең максаты – Вахит Имамовның “Утлы дала” тарихи әсәрендәге искергән сүзләрне этимологик һәм семантик яктан комплекслы анализлау, стилистик яктан куллану үзенчәлекләрен билгеләү. Куелган максатыбызга ирешү өчен түбәндәге бурычларны чишү зарури:

1) Искергән сүзләр турында гомуми теоретик мәгълүмат туплау;

2) Вахит Имамовның “Утлы дала” романында урын алган искергән сүзләрне әсәр текстыннан рәттән сайлап алу методы белән җыю;

3) Вахит Имамовның “Утлы дала” романыннан тупланган искергән сүзләрне катамнаргабүлеп, этимологик һәм семантик яктан комплекслы анализлау;

4) Вахит Имамовның “Утлы дала” романында урын алган искергән сүзләрнең стилистик яктан куллану үзенчәлекләрен билгеләү.

Метод һәм алымнар. Гамәли материал Вахит Имамовның “Утлы дала” романында урын алган искергән сүзләрне әсәр текстыннан рәттән сайлап алу методы белән тупланды. Тупланган материалны фәнни-лингвистик анализлауда чагыштырма-тарихи, лингвистик аспектта эзләнү, тасвирлау, чагыштыру методлары һәм функциональ-стилистик һәм лингвостилистик кебек метод һәм алымнар ярдәмендә башкарылды. Гамәли материалга шул рәвешле комплекслы лингвистик якын килү, югарыда куелганмаксатка ирешергә, билгеләнгәнбурычларны үтәргә һәм нәтиҗәдә Вахит Имамов әсәрләренең лексик-стилистик үзенчәлекләрен ачарга мөмкинлек бирделәр.

Теоретик һәм гамәли әһәмият. Вахит Имамовның “Утлы дала” романындагы искергән сүзләрне тикшерү нәтиҗәләре әдип әсәрләренең, шулай ук гомүмән аерым язучыларның әсәрләренеңтел-стиль үзенчәлекләрентикшерү татар теле сүзлек составының тарихи яссылыкта, берникадәр поэтик лингвистика яссылыгында күзалларга мөмкинлек бирә.Тупланган материал татар телен төрле дәрәҗәдә өйрәнүдә гамәли яктан куллану өчен файдаланыла ала. Ул шулай ук башка язучыларның әсәрләре телен тикшереп анализлау өчен нигез була ала.

Эшнең структурасы. Курс эше кереш, ике бүлектән торган төп өлештән, йомгак һәм кулланылган әдәбият һәм чыганаклар исемлегеннән гыйбарәт.

Сүзләрнең искерүе, кулланылыштан төшеп калулары – катлаулы күренеш. Башта сүз актив сүзлек составыннан пассив сүзлек составына күчә, аның контекстта кулланылышы чикләнә, әкренләп мәгънәсе онытыла, нәтиҗәдә әлеге лексема телдә сөйләшүчеләрнең күбесенә бөтенләй аңлашылмый башлый. Әлбәттә, бу күренеш бер яклы гына түгел: кайбер очракларда искергән сүзләр кабат актив сүзлек составына кайтырга мөмкиннәр.

“Искергән сүз” төшенчәсе, традицион кулланылышына карамастан, тел гыйлемендә шактый гына бәхәсле терминнардан санала: беренчедән, искергән тел берәмлеген атау өчен гомум кабул ителгән термин юк; икенчедән, тарихи сүз һәм архаизм төшенчәләре арасындагы аерманы билгеләүдә һәм аларның төрләренә кагылышлы мәсьәләләрдә рус тел гыйлемендә дә, татар тел гыйлемендә дә фикер каршылыклары, төрле карашлар күзәтелә.

Рус тел белгече Ю.С. Маслов искергән сүзләрнең барысын да архаизм дип атау яклы .Р.А. Будагов исә, архаизмнарны ике типка бүлеп карарга кирәк дип саный. Аның фикеренчә, беренче тип архаизмнар – искергән предмет һәм төшенчәләрне белдергән лексик берәмлекләр; икенче тип архаизмнар – актив сүзлек составында шул ук предмет һәм төшенчәне белдергән сүзләр белән параллель кулланылган лексик берәмлекләр .Кайбер тел белгечләре “искергән тел берәмлекләре” дигән терминны гына файдаланып, “архаизм” һәм “тарихи сүз” төшенчәләрен бөтенләй телгә дә алмыйлар .

Тел белгече В.В. Замкова предмет һәм күренешнең юкка чыгуы сәбәпле пассив сүзлек составына күчкән хәзерге рус телендәге теләсә нинди искергән лексик берәмлекне тарихи сүз термины белән исемли. Галимә фикеренчә, тарихи сүзләр һәрвакыт, терминнар кебек, җәмгыять эшчәнлегенең һәм тормышның теге яки бу махсус өлкәсенә карыйлар, шуңа күрә бу лексиканы бер үк вакытта тарихи терминология дип тә санарга мөмкин .

З.Ф. Белянская искергән сүзләрне архаизм һәм тарихи сүзләргә бүлеп, лексик-семантик төрләрен билгели, аларның һәр төренә дә нигезле төгәл аңлатмалар бирә .

Татар тел гыйлемендә дә галимнәр искергән сүзләрне теоретик яктан өйрәнүгә игътибар итәләр һәм төрле елларда төрле дәрәҗәдә үзләренең өлешләрен кертәләр:

Искергән сүзләргә беренче тапкыр XX гасыр башында Г. Ибраһимов фәнни аңлатма бирә .Шуннан соң, татар лексикасы өлкәсендә эзләнүләр бераз тукталып тора.

Алга таба, узган гасырның утызынчы еллар ахыры һәм кырыгынчы еллар башында Ш.А. Рамазанов татар теленең сүзлек составын өйрәнә башлый. Галим искергән сүзләр буенча шактый гына күп материал туплап, беренче тапкыр аларны төркемләп бирүгә ирешә. Ул үзенең “Тукай һәм хәзерге татар әдәби теле” мәкаләсендә Тукай шигъриятен лингвистик яктан тикшереп, шигъри теленең лексик үзенчәлекләрен билгели һәм шагыйрь телендә искергән сүзләрнең үтә дә еш очравын күрсәтеп үтә. “Хәзерге татар әдәби тел нормалары күзлегеннән караганда, Тукай лексикасында архаизмнар, фонетик һәм морфологик чуарлыклар яки архаик формалар байтак очрый” .

Этимологик, тарихи-чагыштырма һәм лексик-семантик эзләнүләр барышында Вахит Имамовның тарихи әсәреннән тел материалы сыйфатында алынган искергән сүзләрне системага салу һәм гомумиләштерү генетик яктан өч төркемгә бүлеп карарга мөмкинлек бирде: 1) гомумалтай, 2) борынгы төрки, 3) гомумтөрки. Тематик яктан классификацияләү искергән сүзләрнең барлык тарихи-генетик төркемнәрендә дә сугыш, гаскәр, хәрби тормышка караган лексик берәмлекләрнең күбрәк булуын иллюстрацияли. Морфологик принциптан чыгып тикшерү татар-монгол параллельләренең, гомумтөрки сүзләрнең исем сүз төркеменә генә караганлыгын күрсәтте, калган бер төркемдә исә, исемнәрдән тыш башка сүз төркеме дә очрады: алмашлык (ошбу).

Шулай, итеп, Вахит Имамовның “Утлы дала” романындагы искергән сүзләрнең тарихи-генетик катламнарын тикшерү иҗтимагый тормыш үзгәргән, камилләшкән саен, телнең сүзлек составы да үсүен, үзгәрүен, камилләшүен, яңара торуын күрсәтте. Чыннан да, сүзләрнең барлыкка килүе, телдә аларның төрле фонетик, грамматик, семантик үзгәрешләргә дучар ителүе, гасырлар дәвамында сакланып калуы, кулланылыштан төшеп калуы яисә башка сүзләр белән алыштырылуы, беренчедән, тел тарихы белән бәйле. Шунысы үзенчәлекле: бу үзгәрешләр барысы да гомумтел эволюциясе җирлегендә бара, тел системасындагы кануннарга нигезләнә. Ә гомумән алганда, бу күренеш телнең эчке мөмкинлекләре нигезендә сүзлек хәзинәсенең баюына һәм әдәби телдә функциональ стильләргә хас лексик үзенчәлекләрнең үсүенә китерә.