«Стилистическое использование концепта “слова” в татарской паремии»

Тел байлыгы халкыбызның авыз иҗатында тупланып, урнашып калган. Н. Исәнбәтнең “Татар халык мәкальләре”ндә генә дә никадәр хәзинә! Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм тарих институты чыгарган халык авыз иҗаты үрнәкләрендә дә халкыбыз теленең җәүһәрләре ялтырый. Халыкның тел байлыгын махсус өйрәнүче, бер сүз табар өчен йөзләрчә чакрымнарга чыгып китәргә әзер торган диалектологларыбызның хезмәте һәртөрле мактауга лаек. Әйе, телебез үсә, камилләшә генә түгел, киләчәк буыннар өчен аның тарихы да язылып кала.

Сүзлек составы сүзләрнең мәгънә күчешләре исәбенә дә үзгәреп, чөнки мәгънә киңәя, яңа мәгънәләр туа, бер үк сүз күп мәгънәләрдә кулланыла башлаганын беләбез.

Сүз үз урынында, дөрес, ягъни халыкта ничек йөри – шулай кулланылырга тиеш. Аның үз урынында булмавы шундук күзгә ташлана: Имештер, бер дә бер көнне авылда сөрән куба (Ф. Хөсни). Чана артыннан килүче кеше хатын-кыз булып чыкты. Аның башында ак калфак. (М. Хәбибуллин). Түбә чүпрәге уңып-агарып беткән газик калкулыкка күтәрелүгә Чәчәнганак тавы күренде (М. Хәбибуллин). Балачактан таныш өй эче болганчыкланган (М. Галиев). Куанычка каршы, безнең көлдертеп эчне катыра, мәзәк геройларны шаулатып уйный торган талантлы башкаручыларыбыз да бар (Г. Бәширов). Беренче тапкыр аның. тыгызланып ябышынкыраган күрекләрен сак кына яза-яза, тыгыз телләрен тирбәлдереп, беренче тапкыр уйнап җибәргән кеше нинди бәхетле булгандыр! (М. Рәфиков). – Одессаны белмәгән кешегә шундый чытырлы юл өйрәтәләрмени? (М. Юныс) һ. б.

Нәрсә соң ул сүз? дигән сорауга җавап бирүе бик җиңел кебек тоела. Шулай да бу сорау ничәмә-ничә еллар буена галимнәрне борчып килгән һәм әле хәзер дә моңа канәгатьләнерлек җавап бирелгәне юк. Ә ни өчен шулай? Чөнки сүзнең табигате үзе гаять катлаулы.

Сүз, җөмләдән аермалы буларак, таркала алмый, җөмләгә сүзләр өстәргә мөмкин, ә сүзнең эченә үтеп кереп булмый.

Сүз грамматик яктан да бербөтен тәшкил итә, нинди дә булса сүз төркеменә карый, ниндидер мәгънәгә ия була, күренешләрне, предметларны атый, ләкин бу үзенчәлеккә тиң исемнәр, фигыльләр, сыйфатлар, рәвешләр генә ия. Алмашлыкларга да атау үзенчәлеге хас: алар һәрвакыт билгеле бер хәлгә бәйле рәвештә атыйлар.

Халкыбызның культура дәрәҗәсе елдан-ел үсә, аның рухи яктан формалашуында әдәбиятның, сүзнең роле арта бара, халкыбызның эстетик зәвыгы камилләшә, әдәби тел нормалары тагын да ныграк тарала. Тел турында яңадан-яңа китаплар чыгып тора, радиодан, телевидениедән тел турында кызыклы тапшырулар алып барыла.Болар барысы да кешеләрдә телнең тарихы, үсеше, яшәеше, төзелеше һ.б. турында күп санлы сораулар тууга сәбәп булып тора.

“Сөйдергән дә тел, биздергән дә тел” ди халык. Җирдә сүздән дә кодрәтлерәк нәрсә юктыр, чөнки һәр сүз халыкның меңәр еллык тарихын, уй-фикерләрен, өмет-ышанычларын, дөньяны танып белү үзенчәлекләрен чагылдыра. Шуңа күрә телдәге сүз энҗедәй кадерле булсын!

Әлеге квалификацион чыгарылыш эше татар мәкаль-әйтемнәрендә “сүз” образ-концептының стилистик кулланылышын тикшерүгә багышланды.

Бу эшнең актуальлеге булып лингвистикада телнең кеше, аның аңы, мәдәнияты, тел үзенчәлекләре белән тыгыз бәйләнеше тора. Безнең игътибар үзәгендә телнең тиешле дәрәҗәдә өйрәнелеп бетмәгән кайбер үзенчәлекләре тора. Гомумән, татар мәкаль-әйтемнәре тирән тикшерүләргә дучар булмаганнар. Әлеге хезмәттә мәкаль-әйтемнәр тикшерелде, куелган бурычлар үтәлде, максатка ирешелде.

1. Теоретик базаны билгеләнде; “сүз” терминының мәгънәсен ачылды;

2. Тикшереләчәк берәмлекләр сайланылды, билгеләнде;

3. “Сүз” образы булган мәкаль-әйтемнәрне системалаштырылды, алар анализланды.

Шулай итеп, чит тел белемендә лингвокультурологиянең өйрәнелү дәрәҗәсе шактый югары. Гомумән, лингвокультурология өлкәсендә В. Гумбольт, А. А. Потебня, Э. Сепир, Б. Л. Уорф хезмәтләре күрсәтелә. Рус телендә милләтнең үткән мәдәни яшәешен К. С. Аксаков, Н. П. Некрасов, Ф. Ф. Фортунотов, А. А. Шахматов, Н. И. Кареев, В. Н. Телия, Ю. С. Степанов, А. Д. Артюнова, В. В. Воробьев, В. Шаклеин, Н. И. Толстой һ. б. тикшергән.

Соңгы берничә ел дәвамында русларга гына хас булган милли-мәдәни үзенчәлекләрне чагылдырган, бу телнең этномәдәният лексикасын өйрәнүгә багышланган бик күп фәнни-гамәли хезмәтләр дөнья күргән. Мәсәлән, Т. В. Булыгина, Н. Д. Артюнова, О. А. Корнилов, Д. С. Лихачев, Ю. С. Степанов, А. Д. Шмелев һ.б., шулай ук башкорт, татар телләре материалында эшләүче лингвистлар Р. Х. Хәйруллина, Р. Р. Җәмалетдинов хезмәтләре аерым игътибарга лаек.

Гомумән алганда, галимнәр исәпләвенчә, татар телендә йөз меңләп сүз бар. Бу байлык сүзлек төзүчеләр тарафыннан бик өйрәнелә, халыкның үзенә кайтарыла. Телебезнең байлыгы, төгәллелеге, чисталыгы сагында дистәләгән әдипләребез тора. Үзләренең әсәрләре, чыгышлары белән телне һәрвакыт халыкка хезмәт иттерәләр алар. Турыдан-туры тел белән эш итүчеләр рәтенә йөзләгән матбугат эшчеләрен – журналистларны, редакторлар, корректорлар, радио һәм телевидение хезмәткәрләрен кертергә кирәк. Менә кайда тел меңләгән аудитория белән идарә итә!

Тел байлыгы халкыбызның авыз иҗатында тупланып, урнашып калган Н. Исәнбәтнең “Татар халык мәкальләре”ндә генә никадәр хәзинә! Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм тарих институты чыгарган халык авыз иҗаты үрнәкләрендә (кыска җырлар, бәетләр, әкиятләр, табышмаклар) дә халкыбыз теленең җәүһәрләре ялтырый. Халыкның тел байлыгын махсус өйрәнүче, бер сүз табар өчен йөзләрчә чакрымнарга чыгып китәргә әзер торган диалектологларыбызның хезмәте һәртөрле мактауга лаек. Әйе, телебез үсә, камилләшә генә түгел, киләчәк буыннар өчен аның тарихы да язылып кала.

Шулай итеп, мәкальләрнең күпчелеге кешенең әхлаклылыгына – яхшылык, яманлык, ялган, ачу, хәлгә керә белү, сабырлык, түземлек һәм башкалар кебек төшенчәләрнең эчтәлеген этник дөньяга караштан чыгып эзләү һәм билгеләүгә юнәлдерелә. Мәкальләрдә халык аңының төп стереотиплары, милли мәдәниятка хас булган әдәп-әхлак кагыйдәләре һәм идеаллар чагылыш таба. Актуаль лингвистик тикшеренүләрнең когнитив юнәлдерелеше телнең паремиологик фондын халык менталитеты һәм аның үзенчәлекләре турындагы мәгълүмат чыганагы буларак тикшерүгә этәргеч ясый.

Татар халык мәкальләре куп төрле бүлекләр тәшкил итәләр. “Тел һәм сүз” бүлегендәге “сүз” концепты берничә төрле карала. Монда сүзнең татлы, ачы, начар, яхшы, яман яклары күрсәтелеп, халкыбызның үткен теле белән әйтелгән мәкальләр тупланган.