«Ономастика деревни Акбулат Федоровского района»

Телнең лексик системасында топонимнарны төрле аспектта гыйльми өйрәнү мәсьәләсе гомум тел белеме өчен актуаль санала. Ул яңа һәм мөһим юнәлешләрнең берсенә әйләнде. Топонимнарга бәйле мәсьәләләрне тикшерү теоретик һәм практик яктан зур әһәмияткә ия.

Топонимнар халыкның мәдәнияте, йолалары, гореф-гадәтләре, менталитеты, традицияләре, көнкүреше, уй-карашлары белән тыгыз бәйле. Аларны өйрәнү халыкның тарихын, этнографиясен тикшерүчеләр өчен әһәмиятле.

Соңгы елларда төрки топонимияне һәм гидронимияне өйрәнү нык үсте. Төрки җөмһүриятләр арасында гидроним һәм топонимнарны төрле яклап фәнни эшкәртү Башкортстанда шактый алга киткән. Башкортстан топонимнарын өйрәнүдә беренче фәнни фикерләр Җ.Г. Киекбаев тарафыннан әйтелә. Аның хезмәтләрендә топонимнар чагыштырма-тарихи метод кулланып анализлана. Башкортстан гидронимнарын А.А. Камалов өйрәнә. Дим елгасы бассейны топонимнары Р.3. Шәкүров тарафыннан тикшерелде. Башкортостан топонимиясендәге иран катламы Н.Д. Гарипова һәм Т.М. Гарипов хезмәтләрендә урын таба. Башкортстан топонимиясенең аерым аспектлары 3.Г. Ураксин, Ф.Г. Хисаметдинова, В.Ш. Псәнчин, У.Ф. Нәдергулов, Н.X. Ишбулатов һ.б. мәкаләләрендә карала.

Төрки-татар географик атамаларына Мәскәү топонимистлары А.В. Суперанская, Б.А. Серебренников, Э.М. Мурзаев, В.А. Никонов, Н.В. Подольская, Г.И. Донидзе, Н.А. Баскаков, И.Г. Добродомов һ.б. игътибар бирә.

Географик объектларның күбесенә бик борынгы заманнарда ук исемнәр бирелгән. Бу атамалар, буыннан буынга күчә барып, төзелеш-ясалышлары ягыннан әллә ни зур үзгәрешләр кичермичә, безгә килеп җиткәннәр. Менә шуңа алар теге яки бу төбәктә яшәгән халыкның борынгы теле, тарихы, тормыш-көнкүреше, гореф-гадәтләре турында байтак кына әһәмиятле мәгълүматларны хәбәр итә торган «тарих хәбәрчеләре» булып санала.

Топонимияне һәм антропонимияне тирән һәм күпьяклы итеп өйрәнү зарурлыгы һәм мөһимлеге хәзерге вакытта бөтендөнья күләмендә танылды.

Ономастик тикшеренүләрнең тел тарихы, аның иҗатчысы булган халык тарихы һәм этногенез өчен әһәмияте бар. Менә шуңа күрә бу фән мәсьәләләренә соңгы елларда игътибар һәм илтифат артканнан арта, үскәннән үсә бара. Аерым төбәк ономастикасын өйрәнү дә бик кызыклы һәм мөһим санала. Мондый эш яшь буында туган якка мөхәббәт тәрбияләүдә зур әһәмияткә ия. Һәр кеше өчен үз туган ягы ялгызлык атамалары кадерле, шуңа күрә ул һәрвакыт зур кызыксыну уята.

Федоровка районының Акбулат авылы ономастикасын тикшерү һәм барлау безнең хезмәтебезнең яңалыгын тәшкил итә, чөнки бу төбәкнең географик атамалары бүгенге көнгә чаклы махсус фәнни тикшерелмәгән.

Төп максат булып Федоровка районы Акбулат авылының топонимнарын, антропонимнарын лексик-семантик дәрәҗәдә тасвирлау тора.

Максатка ярашлы түбәндәгеләрне бурычларны хәл итү алынды:

1) ономастика фәненә кагылышлы гомуми проблемалар яктыртылган фәнни чыганакларны барлау һәм өйрәнү;

2) фәнни чыганаклар нигезендә ономастика фәненең теретик нигезләрен өйрәнү, “ономастика”, “топонимика”, “антропонимика”, “микротопонимия”, “ойкономия”, “гидрономика” төшенчәләренә аңлатма бирү;

3) төрле чыганакларга таянып Федоровка районы Акбулат авылына караган топонимнары, антропонимнары аерып чыгару;

4) тупланган практик материалны фәнни-теоретик хезмәтләргә таянып анализлау;

5) Акбулат авылы ономастикасы мисалында урта мәктәптә туган як ономастикасын өйрәнү методик нигезләрен барлау һәм тупланган материалны урта мәктәптә туган телне өйрәнүдә файдалану мөмкинлекләрен ачыклау.

Алынган бурычларны хәл итү өчен без лексик материалны төрле чыганаклардан әзмә-эзлекле сайлап алу юлы һәм кыр методы белән тупладык, аны анализлаганда эзләнү, тарихи-чагыштыру, тиңләштерү, санау метод һәм алымнарын кулландык.

Тупланган материалның Акбулат авылы һәм аның үрнәгендә аерым бер төбәкнең ономастикасын югарырак фәнни дәрәҗәдә тикшерү өчен нигез булып тора алу, безнең тарафтан ирешелгән төп нәтиҗәләр урта мәктәптә һәм башка төрле уку йортларында татар телен уку-укыту процессында ирекле куллана алу диплом эшенең теоретик һәм практик әһәмиятен тәшкил итә.

Шулай ук хезмәтнең практик әһәмияте тупланган бай материалны татар теленең лексик хазинәсен үзләшерүдә, сүзлекләр төзегәндә, сөйләм телен ныгыту өчен, чыгышлар ясаганда файдалана алу мөмкинлеге белән билгеләнә. Дәресләрдә ономастика материалын куллану укытуның эчтәлеген баета, аны кызыклы итә.

Материал туплау һәм куелган бурычларны хәл итү өчен өчен түбәндәге төп чыганаклар файдаланды: «Словарь топонимов Башкирской АССР» (Уфа, 1980), «Словарь топонимов республики Башкортостан» (Уфа, 2002), «Русско-башкирский словарь-справочник названий населенных пунктов Республики Башкортостан» (Уфа, 2001), «Татар теленең этимологик сүзлеге» (Бөре, 2005), «Татар исемнәре сүзлеге» (Казан, 1981), «Исемнәр дөньясында. Башкорт исемнәре сүзләре» (Уфа, 1991). Шулай ук Э.М. Мурзаев, Л.Ш. Арсланов, Ф.Е. Гарипова, В.Д. Бондалетов, А.Г. Шәйхулов һ.б. галимнәрнең хезмәтләрендәге практик һәм теоретик материаллар да урын алды.

Тикшерү, югары педагогия уку йортлары укучыларының чыгарылыш эше кыссаларында башкарылганлыктан, соңгы дәрәҗәдәге фәннилеккә дәгъвә итми. Эшнең төп нәтиҗәләре гамәли дәресләрдә, студентларның фәнни конференцияләрендә апробацияләнде.

Хәзер инде Федоровка районына кыскача характеристика биреп үтик.

Башкортстан Республикасының көньяк-көнбатышында Бәләбәй катламы сузылып китә, ул көньяк-көнчыгышта гомум сыртка терәлә, кыя-кулыкларга төньякта Кама-Агыйдел тигезлеге кушыла. Федоровка регионы гадәти үзенчәлекләре буенча калку урман-дала районына һәм Ашкадар буе дала районына карый. Күптән түгел үткән заманда монда урманнар күбрәк булган. Бүгенге көндә инде урманнар калку урыннарда күзәтелә, алар күбрәк имән, каен, юкә, чаган агачларыннан тора. Нарат урманнары, куаклыклар да очрый. Җире чирәм. Үсемлекләр дөньясы урман-яланнарда төрле-төрле үлән-чәчкәләргә, кырларда шаулап-гөрләп үскән техник культураларга бай.

Көнбатышта район Ырымбур өлкәсе Шарлык районы белән, көнчыгышта – Стәрлебаш, төньяктан – Көергәзе, көньякта – Мәләвез районнары белән чиктәш. Район үзәге Уфадан 230 км ераклыкта урнашкан.

Регион калкулык астыннан килеп чыгучы һава басымы астында һәм уртача явым-төшем 400 мм тәшкил итә. Абсолют югары температура уртача 41 градус, ә минималь минус 46 градус.

Менә шундый җирләрдә урнашкан ул Башкортстан Республикасының Федоровка районы.

Башкортстанның атаклы Дим (Дёма), Ашкадар, Сөхәйлә, Салмыш елгалары безнең район җирлегендә башлана. Кайчандыр бу елгалар балык белән мыжлап торса, хәзер инде балык бик аз калган. Федоровка районы территориясендә торф сазлыклары да бар, аларны табигый хәлдә саклау кирәк. Бу сазлыклар Түгәрәк, Мәсит-Саз, Ташлы Яр, Пролетарка, Олы-Саз исемнәрен йөртәләр.

Районыбызның үсемлекләр һәм хайваннар дөньясы саклауга һәм хәстәрлек, мәрхәмәтлеккә мохтаҗ.

Башкортстанның Кызыл Китабына кертелгән бик күп төр үсемлек-үләннәр, кошлар, хайваннар һ.б. әле дә Федоровка районында бар. Аю сиңерткәсе (дыбка степная), йөкле күбәләк (аскалаф пестрый), оста корт (пчела-плотник), зәңгәр ялан күбәләге (голубянка степная), кырмыска энәкарасы (муравьиный лев), ерчык елан (медяница), бакыр елан (медянка), таш еланы (степная пустельга), чипылдык төет (пеночка трещотка), кара сабан тургае (черный жаворонок), ялман (тушканчик), карсак (корсак), чәшке (норка), алйырдан (хомячок эверсиана), тугадак (дрофа), ышылдык аккош (лебедь-шиптун) һ.б.

Үзенә күрә матур, күркәм Федоровка районы табигате яшәүче халыкларының әйтеп бетергесез бай хазинәсе.

3) ономастика фәненә кагылышлы гомуми проблемалар яктыртылган фәнни чыганаклар барлап өйрәнелде;

4) тупланган практик материал фәнни-теоретик хезмәтләргә таянып анализланды;

5) Акбулат авылы мисалында урта мәктәптә туган як ономастикасын өйрәнү дәвам итә.

Хезмәттә басма чыганаклар, архив материаллары, аксакалларыбыз истәлекләре чыганак булды. Тарихы булмаган авыл, тамырсыз агач, ди һинд әйтеме. Минем һәм якташларым өчен Федоровка районы һәм Акбулат авылы тарихы бай хазинә булып тора.

Федоровка районы Акбулат авылы ономастикасы әлегә чаклы ныклы тикшерелмәгән иде. Тема шуңа күрә актуаль булды. Исемнәр мәдәният, психология, педагогика, тарих, җәмгыятьнең милли-мәдәни структурасы белән тыгыз бәйле. Топонимика географик атамаларны, антропонимика исемнәрне, фамилия, кушаматларны өйрәнә. Болар үз чиратында шушы якның тарихына бәйле атамалар дөньясын сурәтли. Тикшеренүләр вакытында Федоровка районының Акбулат авылы ойконимикасы, оронимнары, гидронимнары барлап тикшерелде һәм язып алынды. Бу эштә кыенлыклар булды, чөнки атамалар тарихы онытыла бара, аларның күпчелеге беркайда да, беркем тарафыннан да теркәлмәгәнлеге ачыкланды. Өлкән буын картая, күбесе инде гүр иясе, ә авылның топонимик атамаларын өйрәнүче юк. Эшебездә Акбулат авылы атамасы, аңа бәйле 10 гидроним, 5-6 ороним урын җентекле анализланды.

Антропонимикага караган мәгълүматлар да кызыклы һәм әһәмиятле. Авылның халкының исемнәре борынгы исемнәр, 1830-1900 еллардагы, Бөек Октябрь революциясе, Бөек Ватан Сугышы елларында, 1960-1965 елларда, 1980 елдан алып бүгенге көнгә чаклы кушылган гади һәм үзенчәлекле исемнәр төркемнәренә бүлеп өйрәнелде. Фамилияләрдән авылның тарихына бәйлеләр (Кашаевлар, Бакиевлар, Бикбаевлар, Насыровлар) һ.б. урын алды. Аларның һәрберсенең дә шәҗәрәсе мәктәп музеенда саклана. Кушаматлар тагу онытылып барамы, әллә аларның кирәге дә юкмы, билгеле түгел. Авылда бары тик берничә нәсел һәм кешенең тышкы кыяфәтенә бәйле булган кушаматлар гына сакланган.

Атамаларда ил тарихы диләр. Үз авылларының, туган якның тарихы һәр балага кызыклы. Урта мәктәптә туган як ономастиксын татар телен укытуда файдалану укучыларда тарихка, мәдәнияткә игътибар арттыра, туган якка, халыкка, аның тарихына, милли үзенчәлекләренә мәхәббәт уята. Бу максаттан, укытучы авыл-шәһәр мәктәпләрендә мондый бай җирле материалны оста кулланырга тиеш.

+ еще 21 источник