«Ойконимика Федоровского района Республики Башкортостан»

Телнең лексик системасында топонимнарны төрле аспектта гыйльми өйрәнү мәсьәләсе гомум тел белеме өчен актуаль санала. Ул яңа һәм мөһим юнәлешләрнең берсенә әйләнде. Топонимнарга бәйле мәсьәләләрне тикшерү теоретик һәм практик яктан зур әһәмияткә ия.

Топонимнар халыкның мәдәнияте, йолалары, гореф-гадәтләре, менталитеты, традицияләре, көнкүреше, уй-карашлары белән тыгыз бәйле. Аларны өйрәнү халыкның тарихын, этнографиясен тикшерүчеләр өчен әһәмиятле.

Соңгы елларда төрки топонимияне һәм гидронимияне өйрәнү нык үсте. Төрки җөмһүриятләр арасында гидроним һәм топонимнарны төрле яклап фәнни эшкәртү Башкортстанда шактый алга киткән. Башкортстан топонимнарын өйрәнүдә беренче фәнни фикерләр Җ.Г. Киекбаев тарафыннан әйтелә. Аның хезмәтләрендә топонимнар чагыштырма-тарихи метод кулланып анализлана. Башкортстан гидронимнарын А.А. Камалов өйрәнә. Дим елгасы бассейны топонимнары Р.3. Шәкүров тарафыннан тикшерелде. Башкортостан топонимиясендәге иран катламы Н.Д. Гарипова һәм Т.М. Гарипов хезмәтләрендә урын таба. Башкортстан топонимиясенең аерым аспектлары 3.Г. Ураксин, Ф.Г. Хисаметдинова, В.Ш. Псәнчин, У.Ф. Нәдергулов, Н.X. Ишбулатов һ.б. мәкаләләрендә карала.

Төрки-татар географик атамаларына Мәскәү топонимистлары А.В. Суперанская, Б.А. Серебренников, Э.М. Мурзаев, В.А. Никонов, Н.В. Подольская, Г.И. Донидзе, Н.А. Баскаков, И.Г. Добродомов һ.б. игътибар бирә.

Географик объектларның күбесенә бик борынгы заманнарда ук исемнәр бирелгән. Бу атамалар, буыннан буынга күчә барып, төзелеш-ясалышлары ягыннан әллә ни зур үзгәрешләр кичермичә, безгә килеп җиткәннәр. Менә шуңа алар теге яки бу төбәктә яшәгән халыкның борынгы теле, тарихы, тормыш-көнкүреше, гореф-гадәтләре турында байтак кына әһәмиятле мәгълүматларны хәбәр итә торган «тарих хәбәрчеләре» булып санала.

Топонимияне һәм антропонимияне тирән һәм күпьяклы итеп өйрәнү зарурлыгы һәм мөһимлеге хәзерге вакытта бөтендөнья күләмендә танылды.

Ономастик тикшеренүләрнең тел тарихы, аның иҗатчысы булган халык тарихы һәм этногенез өчен әһәмияте бар. Менә шуңа күрә бу фән мәсьәләләренә соңгы елларда игътибар һәм илтифат артканнан арта, үскәннән үсә бара. Аерым төбәк ономастикасын өйрәнү дә бик кызыклы һәм мөһим санала. Мондый эш яшь буында туган якка мөхәббәт тәрбияләүдә зур әһәмияткә ия. Һәр кеше өчен үз туган ягы ялгызлык атамалары кадерле, шуңа күрә ул һәрвакыт зур кызыксыну уята.

Тикшеренүнең объекты – Башкорстан Республикасы Федоровка районы ойконимикасы, предметы – районның авыл атамаларының үзенчәлекләре.

Федоровка районының ойконимикасын тикшерү һәм барлау безнең хезмәтебезнең яңалыгын тәшкил итә, чөнки бу төбәкнең географик атамалары бүгенге көнгә чаклы махсус фәнни тикшерелмәгән.

Төп максат булып Федоровка районы ойконимнарын тасвирлау тора.

Максатка ярашлы түбәндәгеләрне бурычларны хәл итү алынды:

1) ономастика фәненә кагылышлы гомуми проблемалар яктыртылган фәнни чыганакларны барлау һәм өйрәнү;

2) фәнни чыганаклар нигезендә ономастика фәненең теретик нигезләрен өйрәнү, “ономастика”, “ойконимика” төшенчәләренә аңлатма бирү;

3) төрле чыганакларга таянып Федоровка районы авыллары атамаларын аерып чыгару;

4) тупланган практик материалны фәнни-теоретик хезмәтләргә таянып анализлау;

5) Федоровка районы авыллары атамалары мисалында урта мәктәптә туган як ономастикасын өйрәнү методик нигезләрен барлау һәм тупланган материалны урта мәктәптә туган телне өйрәнүдә файдалану өчен күнегү үрнәкләре төзү.

Алынган бурычларны хәл итү өчен без Федоровка районы авыллары атамаларын төрле чыганаклардан әзмә-эзлекле сайлап алу юлы һәм кыр методы белән тупладык, аны анализлаганда эзләнү, тарихи-чагыштыру, тиңләштерү, санау метод һәм алымнарын кулландык. Бу яктан караганда, авторның туган ягы Федоровка районы булуы да зур әһәмияткә ия.

Тупланган материалның Федоровка районы авыллары атамалары үрнәгендә аерым бер төбәкнең ономастикасын югарырак фәнни дәрәҗәдә тикшерү өчен нигез булып тора алу, безнең тарафтан ирешелгән төп нәтиҗәләр урта мәктәптә һәм башка төрле уку йортларында татар телен уку-укыту процессында ирекле куллана алу диплом эшенең теоретик һәм практик әһәмиятен тәшкил итә.

Шулай ук хезмәтнең практик әһәмияте тупланган бай материалны татар теленең ономастик хазинәсен үзләшерүдә, сүзлекләр төзегәндә, чыгышлар әзерләүдә файдалана алу мөмкинлеге белән билгеләнә. Дәресләрдә җирле ойконимика материалын куллану укытуның эчтәлеген баета, аны кызыклы итә, туган якка карата сакчыл караш һәм мәхәббәт тәрбияли.

Материал туплау һәм куелган бурычларны хәл итү өчен өчен түбәндәге төп чыганаклар файдаланды: «Словарь топонимов Башкирской АССР» (Уфа, 1980), «Словарь топонимов Республики Башкортостан» (Уфа, 2002), «Русско-башкирский словарь-справочник названий населенных пунктов Республики Башкортостан» (Уфа, 2001), «Татар исемнәре сүзлеге» (Казан, 1981), «Исемнәр дөньясында. Башкорт исемнәре сүзләре» (Уфа, 1991). Шулай ук Э.М. Мурзаев, Л.Ш. Арсланов, Ф.Е. Гарипова, В.Д. Бондалетов, А.Г. Шәйхулов һ.б. галимнәрнең хезмәтләрендәге практик һәм теоретик материаллар да урын алды.

Тикшерү, югары педагогия уку йортлары студентларының чыгарылыш эше кыссаларында башкарылганлыктан, соңгы дәрәҗәдәге фәннилеккә дәгъвә итми. Эшнең төп нәтиҗәләре гамәли дәресләрдә, студентларның фәнни конференцияләрендә апробацияләнде.

Топонимика телдәге барлык төр географик атамаларны (топонимнарны) өйрәнә.

Томонимиканың үз аерым бүлекчәләре бар.

Макротопонимнар (грек. makros “зур”, topos – “урын” һәм onyma – “исем”) – зур географик объектларның (болын, көтүлек, кое, басу, сазлык һ.б.), илләрнең, тарихи өлкәләрнең исемнәрен тикшерә. Мәсәлән: Аргентина, Себер, Саксония, Аквитания.

Оронимнар (грек. oros – “тау”, onyma – “исем”) – тау, кыя һәм башка рельеф атамалары. Мәсәлән: Килиманджаро, Кордильеры, Уральские горы.

Гидронимнар (грек. hydros – “су”, onyma – “исем”) – диңгез, елга, чишмә , буа, сусаклагыч һ.б. атамалар. Мәсәлән: Тын океан, Обь, Байкал күле. Шулай ук кеченә өлшләргә бүленә, мәсәлән: лимнонимнар – күл атамалары.

Спелеонимнар (грек. spēlaion – “мәгарә”, onymа – “исем”) –.мәгарә, тау куышы исемнәре (Шүлгән-Таш мәгарәсе).

Дримонимнар (грек. drymos урман, onyma – “исем”) – урман (яки аның өлешләре) атамалары.

Ойконимнар (грек. oikos – “торак”, onyma – “исем”) – торак-пункт (шәһәр, авыл) исемнәре. Мәсәлән: Уфа, Акбулат, Өчбүләк.

Телдә кешегә эндәшү, мөрәҗәгать итү өчен хезмәт итә торган исем, отчество, фамилия, кушамат һәм псевдоним төшенчәләрен антропонимика өйрәнә. Патроним – атасы, бабасы ягыннан исемләү, ул антропоним төре. Матроним – әнисе, әбисе ягыннан исемләү, антропоним төре. Криптоним – яшерен исемнәр, антропоним төре. Кайбер псевдонимнар криптоним булалар.

Мөселман динендә балага атасының, яки бабасының исемен кушу күренеше юк. Дин кушмый.

Топонимика белән ономастиканы топономастика дип тә йөртәләр. Аның эчендә төрле яңа юнәлешләрне аерып чыгаралар:

Урбанонимнар (грек. urbanus – “шәһәрнеке”, onyma – “исем”) – шәһәр эчендәге объект исемнәре (урам, тыкрык, проспект, һәйкәл, театр, елга буе һ.б.). Мәсәлән: Октябрь проспекты, Эрмитаж. Урбанонимиканың да өлешләре бар:

Годонимнар (грек. hodos – “урам”, onyma – “исем”) – урам исемнәре. Мәсәлән: Ленин урамы, Тукай урамы.

Агоронимния (грек. agora – “кыр”, onyma – “исем”) – ялан, кыр, дала атамаларын өйрәнә.

Дромонимнар (грек. dromos – “хәрәкәт”, onyma – “исем”) – хәрәкәт итү юллары атамалары. Мәсәлән: Себер тимер юлы.

Зоонимика – ялгызлык исемнәр, хайван кушаматлары. Мәсәлән, Мишка, Мухтар, Акбай.

Хрононимнар – вакыт аралыгын белдерүче ялгызлык исемнәр. Мәсәлән, Яңа ел, Җиңү көне, 8 Март, Бөек Ватан Сугышы.

Теонимнар – мифологик образ, алла исемнәре. Мәсәлән, Шүрәле, Убыр, Газраил, Мөхәммәд пәйгамбәр.

Этнонимнар – ыру, кабилә, милләт атамалары.

Космонимика – йолдызнамәләрне, йолдызлыкларны, космос объектларын өйрәнә. Мәсәлән, Үлчәү, Чаян, Зөһрә йолдыз.

Астронимика – аерым күк җисемнәрен, планета атамкаларын өйрәнә. Мәсәлән, Юпитер, Марс, Ай, Венера.

Карабонимика – кораб, катер атамаларын өйрәнә (ялгызлык исемнәр).

Эпоним – сүз, тезелеп килгән сүзләрнең атасы, башы.

Агионимика – (грек. “изге” һәм “исем”, “атама”). Агиография – изгеләрнең яшәешен сурәтли. Изгеләрнең исемнәрен өйрәнә, аларның һәрберсе календарь көненә туры килә [Википедия, 2017; Гарипова, 1994; Никонов, 1974; Подольская, 1988, Суперанская, 1973].

Югарыда әйтелгән бу фәннәрнең казанышлары тел, мәдәният, җәмгыять тарихы өчен күп мәгълүмат бирәләр, туган якны, туган илне ярату хисе тәрбиялиләр.

Күренүенчә, ономастика фәне тармаклары, бүтән кайбер фәннәр (грамматика, лингвистика, математика, физика һ.б.) шикелле үк, – ик, – а кушымчалары ярдәмендә исемләнгәннәр. Топоним, гидроним һ.б. ономастик терминнардагы – ним кушымчасы грекча “исем”, “атама” мәгънәсендәге оним сүзеннән килә, ягъни гидроним – гидрос “сулык” исеме, ойконим – ойкос “тору урыны”, “торак пункт” исеме, ороним – орос “тау – чокыр” исеме, топоним – топос “урын” исеме.

Дөньядагы һәр нәрсәнең исеме бар кешеләр, җанварлар, шәһәр һәм авыллар, елгалар-күлләр, диңгезләр һәм океаннар, таулар һәм чокырлар, юллар һәм сукмаклар, тыкрык һәм урамнар, кинотеатр һәм завод-фабрикаларның, татлы конфетлардан алып океан пароходларынача, җыйнап әйткәндә, безне чолгап алган барлык нәрсәләрнең исемнәре бар.

Телдәге исемнәр исә гомумилекне яки аерымлыкны белдерүләре ягыннан бер-берсенә капма-каршы куела торган ике зур төркемгә аерылалар.

Бер төрдән булган әйберләрнең барсы өчен уртак, гомуми атамасы аларның күмәклек (уртаклык) исемен (мәсьәлән, кеше, шәһәр, елга, урам, таш, базар, урман һ.б.), бары тик берсен генә белдергәне шәхси, ялгызлык исем барлыкка китерә (мәсәслән, Айгөл, Азат, Идел, Казан, Арча, Киев, Бүздәк, Кабан, Балык һ.б.). Ялгызлык исемнәренә кеше, ыруг, кабилә, халык, мифологик образлар һәм аллалар; йорт хайваннары; төрле географик объектлар; күк җисемнәре; китап, газета-журналлар, предприятие һәм учреждение исемнәре; төрле әйбер, товар атамалары һ.б. керә.

Ялгызлык исемнәр үзләре күмәклек исемнәреннән килеп чыкканнар: Тимерша – тимер шаһ, Миңниса – миңле ниса (гарәпчә ниса – “ханым”, “хатын-кыз”) дигән сүзләрдән, Гүзәл – татар телендә “чибәр, күркәм, сылу” мәгънәсенә ия булган гүзәл сүзеннән һ.б. Киресенчә, ялгызлык исемнәреннән күмәклек исемнәре дә ясалырга мөмкин. Мәсәлән, шовинизм сүзе. Наполеонның Шовин исемле бер солдаты исеменнән барлыкка килгән (ул башка милләт вәкилләрен өнәмәгән).

Бер төрдәге ялгызлык исемнәреннән икенче төр ялгызлык исемнәре барлыкка килергә дә мөмкин. Мәсәлән, аерым шәхесләрнең исем-фамилияләре белән аталган континент, ил-дәүләт, елгалар, шәһәрләр, авыллар һ.б. бар. Билгеле булганча, атаклы испан диңгез сәяхәтчесе Христофор Калумб Американы ача. Шушы вакыйгадан соң берникадәр вакыт үткәч Италия сәяхәтчесе Америго Веспуччи Көнъяк Американың ярлары буйлап сәяхәт итә. Яңа континент аның исеме белән Америка дип аталган. Колумб исеме белән Көнъяк Америкадагы дәүләт атала – Колумбия дәүләте. Безнең илдә дә күп кенә авыл, шәһәр исемнәре шул урынга беренче булып урнашкан кеше исеме белән аталган. Мәсәлән, Федоровка районы Акбулат авылы тарихы. Кушымтадан кара.

Ялгызлык исемнәренең этимологиясен, этнолингвистик катламнарын, структур-семантик һәм ясалыш үзенчәлекләрен, үсеш-үзгәреш, таралыш-кулланыш хасиятләрен өйрәнүнең тел һәм халык тарихы, этнография һәм этногенез өчен гаять зур әһәмияте бар. Чөнки кеше исемнәре, җирле географик атамалар үзләрендә телебезнең борынгы сүзләрен, грамматик күренешләрен мул саклаганнар. Боларда халыкның борынгы теле, тарихы, тормыш-көнкүреше, гореф-гадәтләре, материаль һәм рухи культурасы эзлекле чагыла. Димәк, ономастик берәмлекләр тел чаралары белән, сүз белән баян ителгән тарихны, исем-атамаларда саклану һәм гәүдәләү тапкан тарихны тәшкил итәләр [Гарипова, 1994; Саттаров, 1975; 1975; 1992].

Бүгенге көндә ономастика фәне кызу темплар белән үсә, киңәя. Шунысы да бар, ономастика күзлегеннән караганда, безнең республикабыз Башкортостан бик үзенчәлекле, гаҗәеп тарихлы төбәк. Ул кимендә биш этник дөньяның борынгы иран кабиләләренең (сармат аланнарның һ.б.), фин – угыр, төрки, монгол һәм славян халыкларының “аралашу” зонасы. Шул кабилә һәм халыкларның тел стихиясе чал тарих давамында Башкортостан топонимиясе, антропонимиясе, антропотопонимиясе һәм этнотопонимиясенең этнолингвистик катламнарын тудырган, аларның бер- берсенә ясаган йогынтысын чыгарган.

Татар исемнәрен өйрәнүнең тел тарихын, башка ономастик берәмлекләрнең килеп чыгышын, Урта Идел һәм Урал җирлегендә яшәүче фин – угыр халыклары һәм, аерата татар һәм башка төрки халыкларның этногенезын ачыклау, татар һәм рус телләренең антропонимия тармагында багланышларын, үзара йогынтысын һ.б. аныклау өчен гаять зур әһәмияте бар.

Тел белемендә ономастика күп белгечләрне кызыксындыра. Күп югары уку йортларында һәм академияләрдә ономастик үзәкләр барлыкка килә: Мәскәүдә, Киевта, Томскта. Төрки ономастикасы Татарстанда, Башкортстанда, Әзербайжанда, Кыргызстанда, Төркмәнстанда, Үзбәкстанда өйрәнелә.

Туган як топонимикасын өйрәнү буенча Ю.А. Карпенко (“Топонимия Буковины”), И.А. Воробьёва (“Русская топонимия средней части бассейна Оби”), О.Т. Молчанова (“Стуктурные типы тюркских топонимов Горного Алтая”), С.М. Молла-Заде (“Топонимия северных районов Азербайдана”) тикшеренү эшләре алып баралар.

Башкортстанның топонимнары турында беренче чыганаклар Х гасыр язмаларында очрый. Әхмәт Ибн Фадлан (921-922) Башкортстан җирләреннән үткәндә берничә исемне язып алган, анда кергән гидроним Җаек (әлеге вакытта Урал һ.б.ХVII гасыр азагында һәм ХVIII башында географ С.У. Ремезов сызымнарында Башкортстанның төнъяк һәм төнъяк-көнчыгыш районнарның географик исемнәре беркетелгән. Соңыннан В.Н. Татищев, П.И. Рычков, П.С. Паллас, В.М. Черемтанский, Р.Г. Игнатьев, А.Г. Бессонов һ.б. эшләрендә бик күп топонимнар теркәлгән.

Башкортстан топонимнарын өйрәнүдә П.И. Рычковның “Лексикон или словарь топографический Оренбургской губернии” мөһим урын алып тора. Бу сүзлектә бирелгән күп мәгълүмәт тарихи һәм географик әдәбиятта очрамаган. Кызганычка каршы, сүзлек үз вакытында басылмаган һәм кулъязма булып бүгенге көнгә тиклем саклана.

1881 елда Р.Г. Игнатьев “Название вод, урочищ и проч., как памятники югоров в Уфимской провинции” дигән мәкаләсен бастыра. Бу хезмәттә төрле географик объектларның исемлеге бирелә һәм ул беренче тапкыр топонимнарны аңлата.

Төпле итеп Башкортостанның топонимнарын тикшерү 1950 елда башлана. Бу эшкә зур өлеш Җ. Киекбаев кертә. Аның хезмәтләрендә Башкортостан топонимикасын төпле анализлау принциплары күрсәтелә.

1980 елда А.А. Камалов, Р.З. Шәкүров, З.Г. Ураксин, М.Ф. Хисматов беренчеләрдән булып “Словарь топонимов Башкирской АССР” дигән сүзлек бастырып чыгаралар. Ф.Г. Хисаметдинованың да башкарган эшләре байтак. Ләкин башкорт ономастларының хезмәтләренә татар материалын бирүдә тәнкыйди күзлектән карага кирәк [Камалов, 1994; Камалов, Камалова, 2007; Кусимова, 1991; Сөләймәнова, 2006; Хисамитдинова, 1991; 2006; Шакуров, 1986; Шәкүр, 1993].

Кеше исемнәре, фамилияләре, отчестволары, кеше һәм хайван кушаматларын өйрәнүдә Ф.Г. Гарипованың һәм Г.Ф. Саттаровның эшләре зур роль уйный. Галим-ономаст Гомәр Саттаров Мулилленең “Татар исемнәре ни сөйли?” дип аталган бу китабында милли исемнәребез хазинәсе мөмкин кадәр бай-мул булсын дигән максатны тормышка ашыруны күздә тотып, төрле чыганаклардан 35 ел дәвамында җыйналган 15 меңгә якын татар ир-ат һәм хатын-кыз исемен туплап бирелгән. Аларның татарча һәм русча дөрес язылышлары, кайсы тел сүзе булулары күрсәтелгән, лексик мәгънәләре һәм этимологияләре аңлатылган [Арсланов, 2005; Гарипова, 1994; Мазитова, 1985, 27-28 б., 1986; Саттаров1973, 1975].

Димәк, ономастиканың топонимия һәм антропонимия бүлекләрен тирән һәм күпяклы итеп өйрәнү зарурлыгы һәм мөһимлеге хәзерге вакытта бөтендөнья күләмендә танылды.

Мәҗүси чорда һәм ислам дине таралганннан соң да кулланылган һәм бер өлеше бүген дә кулланылышта булган төрки нигезле татар антропонимнарын А.Г. Шәйхулов тикшерә һәм аларны лексик-тематик яктан классификацияли [Шайхулов, 1976; 1978].

1998 елда профессор Г.Ф. Саттаровның “Татар топонимиясе” исемле китабы дөнья күрде (Казан, 1998). Анда татар теленең җирле географик терминнары һәм топонимиясе, шулай ук башка төр күмәклек сүзләрдән ясалган топонимиясе күпъяклы һәм комплекслы якын килеп, тарихи-лингвистик яссылыкта анализлап бирелгән [Саттаров1998].

Ф.Р. Гарипова татар ономастикасын, аерым алганда авыл атамларын тикшерүгә зур көч салды [Гарипова, 1994].

Татар топонимикасын өйрәнүдә Л.Ш. Арслановның хезмәтләре аерым игътибарга лаек [Арсланов, 2005]. Татар антропонимнарын тикшерүдә А.Г. Шәйхуловның кыйммәтле тикшеренүләре зур фәнни әһәмияткә ия [Шайхулов, 1976; 1978; Шайхулов, Раемгужина, 2006].

Соңгы елларда татар ономастикасы үсешен яшь галимнәр билгели. Аның яңадан-яңа тармаклары барлыкка килә. Татар топонимикасында төрле катламнар, ялгызлык атамаларының этимологик нигезе, этник тамырлары, бүгенге яшәеше, аларның хәзерге шартларда шәһәр һәм авылларның милли йөзен билгеләүдә әһәмияте һ.б. проблемалары көнүзәк мәсьәлә буларак яктыртыла. Бу яктан З.Ф. Әхәтова, Р.Ш. Шагеев, Ф.С. Сәлимҗанова, Г.Х. Исмагилова һ.б. фәнни тикшеренүләрен атап үтү дә җитә. Татар ономастикасының киләчәге ышанычлы кулларда.