«Ойконимика Стерлибашевского района Республики Башкортостан»

Телнең лексик системасында топонимнарны төрле аспектта гыйльми өйрәнү мәсьәләсе гомум тел белеме өчен актуаль санала. Ул яңа һәм мөһим юнәлешләрнең берсенә әйләнде. Топонимнарга бәйле мәсьәләләрне тикшерү теоретик һәм практик яктан зур әһәмияткә ия.

Топонимнар халыкның мәдәнияте, йолалары, гореф-гадәтләре, менталитеты, традицияләре, көнкүреше, уй-карашлары белән тыгыз бәйле. Аларны өйрәнү халыкның тарихын, этнографиясен тикшерүчеләр өчен әһәмиятле.

Соңгы елларда төрки топонимияне һәм гидронимияне өйрәнү нык үсте. Төрки җөмһүриятләр арасында гидроним һәм топонимнарны төрле яклап фәнни эшкәртү шактый алга киткән. Башкортстан топонимнарын өйрәнүдә беренче фәнни фикерләр Җ.Г. Киекбаев тарафыннан әйтелә. Аның хезмәтләрендә топонимнар чагыштырма-тарихи метод кулланып анализлана. Башкортстан гидронимнарын А.А. Камалов өйрәнә. Дим елгасы бассейны топонимнары Р.3. Шәкүров тарафыннан тикшерелде. Башкортостан топонимиясендәге иран катламы Н.Д. Гарипова һәм Т.М. Гарипов хезмәтләрендә урын таба. Башкортстан топонимиясенең аерым аспектлары 3.Г. Ураксин, Ф.Г. Хисаметдинова, В.Ш. Псәнчин, У.Ф. Нәдергулов, Н.X. Ишбулатов һ.б. мәкаләләрендә карала.

Төрки-татар географик атамаларына Мәскәү топонимистлары А.В. Суперанская, Б.А. Серебренников, Э.М. Мурзаев, В.А. Никонов, Н.В. Подольская, Г.И. Донидзе, Н.А. Баскаков, И.Г. Добродомов һ.б. игътибар бирә.

Географик объектларның күбесенә бик борынгы заманнарда ук исемнәр бирелгән. Бу атамалар, буыннан буынга күчә барып, төзелеш-ясалышлары ягыннан әллә ни зур үзгәрешләр кичермичә, безгә килеп җиткәннәр. Менә шуңа алар теге яки бу төбәктә яшәгән халыкның борынгы теле, тарихы, тормыш-көнкүреше, гореф-гадәтләре турында байтак кына әһәмиятле мәгълүматларны хәбәр итә торган «тарих хәбәрчеләре» булып санала.

Топонимияне һәм антропонимияне тирән һәм күпьяклы итеп өйрәнү зарурлыгы һәм мөһимлеге хәзерге вакытта бөтендөнья күләмендә танылды.

Ономастик тикшеренүләрнең тел тарихы, аның иҗатчысы булган халык тарихы һәм этногенез өчен әһәмияте бар. Менә шуңа күрә бу фән мәсьәләләренә соңгы елларда игътибар һәм илтифат артканнан арта, үскәннән үсә бара. Аерым төбәк ономастикасын өйрәнү дә бик кызыклы һәм мөһим санала. Мондый эш яшь буында туган якка мөхәббәт тәрбияләүдә зур әһәмияткә ия. Һәр кеше өчен үз туган ягы ялгызлык атамалары кадерле, шуңа күрә ул һәрвакыт зур кызыксыну уята.

Соңгы елларда Башкорт дәүләт университетының Стәрлетамак филиалы студентлары төбәкнең топонимнарын, шул исәптән авыл атамларын өйрәнүгә зур игътибар бирә. Стәрлебаш районының ойконимикасын тикшерү һәм барлау безнең хезмәтебезнең яңалыгын тәшкил итә, чөнки бу төбәкнең географик атамалары бүгенге көнгә чаклы безнең уку йортында чыгарылыш квалификцион эш буларак махсус фәнни тикшерелмәгән.

Тикшерү объекты булып Башкортстан Республикасы Стәрлебаш районы ойконимикасы торса, тикшерү предметы буларак Стәрлебаш районы авыл атамалары үзенчәлекләре алынды.

Төп максат булып Башкортстан Республикасы Стәрлебаш районы ойконимикасын тасвирлау тора.

Максатка ярашлы түбәндәге бурычларны хәл итү алынды:

1) ономастика фәненә кагылышлы гомуми проблемалар яктыртылган фәнни чыганакларны барлау һәм өйрәнү;

2) фәнни чыганаклар нигезендә ономастика фәненең теоретик нигезләрен өйрәнү, ойконимик берәмлекләрне анализлау алымнарын үзләштерү;

3) Стәрлебаш районының социаль-икътисади һәм территориаль-географик халәте һәм тарихына кыскача күзәтү ясау;

4) Стәрлебаш районы авыллары тарихы һәм атамаларын төрле чыганакларга таянып өйрәнү;

5) Стәрлебаш районы авыллары атамалары мисалында урта мәктәптә туган як ономастикасын өйрәнү өчен күнегү үрнәкләре төзү.

Алынган бурычларны хәл итү өчен без Стәрлебаш районы авыллары атамаларын төрле чыганаклардан әзмә-эзлекле сайлап алу юлы һәм кыр методы белән тупладык, аны анализлаганда эзләнү, тарихи-чагыштыру, тиңләштерү, санау метод һәм алымнарын кулландык. Бу яктан караганда, авторның туган ягы Стәрлебаш районы булуы да зур әһәмияткә ия.

Тупланган материалның Стәрлебаш районы авыллары атамалары үрнәгендә аерым бер төбәкнең ономастикасын югарырак фәнни дәрәҗәдә тикшерү өчен нигез булып тора алу, безнең тарафтан ирешелгән төп нәтиҗәләр урта мәктәптә һәм башка төрле уку йортларында татар телен уку-укыту процессында ирекле куллана алу диплом эшенең теоретик һәм практик әһәмиятен тәшкил итә.

Шулай ук хезмәтнең практик әһәмияте тупланган бай материалны татар теленең ономастик хазинәсен үзләшерүдә, сүзлекләр төзегәндә, чыгышлар әзерләүдә файдалана алу мөмкинлеге белән билгеләнә. Дәресләрдә җирле ойконимика материалын куллану укытуның эчтәлеген баета, аны кызыклы итә, туган якка карата сакчыл караш һәм мәхәббәт тәрбияли.

Материал туплау һәм куелган бурычларны хәл итү өчен түбәндәге төп чыганаклар файдаланды: «Словарь топонимов Башкирской АССР» (Уфа, 1980), «Словарь топонимов Республики Башкортостан» (Уфа, 2002), «Русско-башкирский словарь-справочник названий населенных пунктов Республики Башкортостан» (Уфа, 2001), «Татар исемнәре сүзлеге» (Казан, 1981), «Исемнәр дөньясында. Башкорт исемнәре сүзләре» (Уфа, 1991). Шулай ук Э.М. Мурзаев, Л.Ш. Арсланов, Ф.Г. Гарипова, В.Д. Бондалетов, А.Г. Шәйхулов һ.б. галимнәрнең хезмәтләрендәге практик һәм теоретик материаллар да урын алды.

Тикшерү, югары педагогия уку йортлары студентларының чыгарылыш эше кыссаларында башкарылганлыктан, соңгы дәрәҗәдәге фәннилеккә дәгъвә итми. Эшнең төп нәтиҗәләре гамәли дәресләрдә, студентларның фәнни конференцияләрендә апробацияләнде.

Стәрлебаш районының көнбатыш өлеше Бөгелмә-Бәләбәй калкулыгында урнашкан, көнчыгыш өлеше – Агыйдел тигезлегенә карый. Климат уртача континенталь, дымлылык аз. Район территориясе буенча Стәрле, Өршәк, Тәтер (Дим елгасы кушылдыгы) һәм Күндерәк (Ашкадар елгасы кушылдыгы) елгалары ага. Туфрагы селтеләнгән, типик һәм гадәти кара җир, төньяк-көнбатыш өлешендә кара-соры көлле урман туфрагы күзәтелә.

Зональ үзенчәлекләре буенча бу төбәк гадәти урман-дала (Стәрлебаш урман-дала районы) һәм дала (Ашкадар буе дала районы) зонасына карый. Элегрәк заманнарда монда урманнар күп һәм куе булган. Хәзер алар нигездә тик калкулыкларда гына сакланган. Урыны-урыны белән урманлы урыннар бар. Каен, имән, усак агачларыннан урман районның 16,9 % мәйданын били. Районда файдалы казылмалардан мәте һәм ком, нефть бар.

Стәрлебаш районы 1930 елның 20 августында Карагош районы буларак оеша. Аның үзәге Карагыш авылында була. Бу чорда ВЦИК Президиумы карары нгезендә Башкорт АССРында кантон системасы бетерелеп, ул 48 районга бүленә. 1930 елның 4 сентябрендә район Башкарма комитеты төзелә.

1931 елның 6 мартында Башкорт АССРы Узәк Башкарма комитеты карары нигезендә Карагош районы Стәрлебаш районы итеп исемләнә. Район үзәге буларак Стәрлебаш авылы билгеләнә [https://ru.wikipedia.org/wiki].

Район халкы 2002 елда 22007 кеше була; 2008 елда – 20628 кеше, 2009 елда – 20583 кеше, 2010 елда – 20217 кеше, 2012 елда – 19926 кеше, 2013 елда – 19551 кеше, 2015 елда – 18610 кеше, 2016 елда – 18414 кеше. Шулай, халык саны 2010 елның 1 январена 20454 кеше санала. Иң зур авыллардан Стәрлебаш авылында 5775 кеше, Тәтер-Арслан авылында 1035 кеше яши. Халык яшәү тыгызлыгы – 1 кв.км 12,9 кеше. Күренә ки, 2002 елдан башлап халык саны акырынлап азая бара. Моның сәбәбе төрле. ХХ гасыр азагындагы элекке СССРдагы һәм Русиядәге социаль-икътисади хәлнең һәм демографик күрсәткечләрнең төшүе районда халык саны азаюга китерә. Моны районга читтән күпләп күченеп кайтучылар исәбенә дә яхшыртып булмый. Демография халәте районда бүген дә яхшылардан түгел. Яшәүчеләр саны елдан-ел акрын булса да түбәнгә төшә бара.

2010 елгы халык исәбен алу мәгълүматлары буенча, милли составы ягыннан районда татарлар – 54,3 %, башкортлар – 36,2 %, руслар – 5,9 %, чувашлар – 2,3 %%, башка милләт вәкилләре барлыгы – 1,3 % тәшкил итә.

Стәрлебаш районы нигездә авыл хуҗалыгы белән шөгыльләнә. Авыл хуҗалыгы җирләре 120,7 мең га били һәм районның 75 % җирен алып тора. Шулардан чәчүлекләр 82,2 мең га, печәнлекләр – 6,5 мең га, көтүлекләр – 31,9 мең га. Районда хуҗалыклар сабан бодае, уҗым арышы, шикәр чөгендере һәм көнбагыш үстерәләр. Тереклек-маллардан ит-сөт эре мөгезле маллар, дуңгыз, сарык һәм кош-корттан тавык, каз, үрдәк үрчетәләр. Махсус мамык кәҗәләре асрыйлар [Стерлибашевский район, 2017].

Стәрлебаш районы территориясеннән Стәрлетамак-Стәрлебаш-Тәтер-Арслан, Аксен-Стәрлебаш-Мәләвез, Стәрлетамак-Стәрлебаш-Федоровка автомобиль юллары уза. Иң якын тиемр юл станцияләре Стәрлетамак һәм Мәләвез шәһәрләрендә, Әлшәй районың Аксен станцияләрендә урнашкан.

Стәрлебаш районында 46 гомум белем бирү мәктәпләре, шул исәптән 19 урта гомум белем бирү мәктәбе, музыка мәктәбе, һөнәрчелек училищесы, 23 китапханә, 41 клуб учреждениесе, Үзәк район больницасы һәм 2 авыл участок больницасы бар. Рус телендә “Стерлибашевские родники”, башкорт телендә “Стәрлебаш шишмәләре” һәм татар телендә “Стәрлебаш чишмәләре” газеталары басыла. Бу газетларның татар һәм башкорт телләрендәгесе рус теленең дубляжы формасында булса да, аларда үзаллы материаллар да күп басыла [Отдел образования АМР Стерлибашевский район, 2017].

Стәрлебаш районы үзенең күренекле шәхесләре белән горулана һәм дан тота. Монда Антошкин Евгений Порфирьевич (1932 елда туган) – экскаваторщик, казып чыгару өлкәсе атказанган совет хезмәткәре, Социалистик Хезмәт Герое (1971); Бәдретдинова Раушания Мөсәвир кызы (1974 елның 28 сентябрендә туган) – русия рәссамы, Русия һәм Башкортстан дизайнерлар Союзы әгъзасы (2002), АИАП ЮНЕСКО – Халыкара рәсемле сәнгать ассоциациясе әгъзасы (2012), Русия һәм Башкортстан рәсамнар Союзы әгъзасы (2012); Бекчурин Мирсалих Мирсәлим улы (1819 ел 7 март 1903 ел) – Русия лингвист-галиме, тәрҗемәче, публицист, педагог, фольклорист; Габдулла Саиди (3 мая 1836 ел 1 сентябрь 1914 ел) – башкорт-татар дин әһеле, ишан, суфый, мәгърифәтче, язучы һәм шагыйрь; Ишмияров Марат Хафиз улы (13 сентябрь 1947 ел) «ГазпромНефтехимСалават» ААҖ генераль директоры (2002-2005); Рәхимов Халил Хәләф улы (2 мая 1961 ел) Башкортстан Республикасының сәнәгать, инвестиция һәм инновация сәясәте министры урынбасары (2007-2008), Салават шәһәре администрациясе башлыгы (2008-2009), Башкортстан Республикасының сәнәгать һәм инновация сәясәте министры беренче урынбасары (2010 елдан); Тукаев Мөхәмәдшакир Мөхәммәдхарис улы (1867-1932) ахун, Русия империясе II-III чакырылыш Дәүләт Думасына Уфа губерниясеннән депутат; Фәхреев Габделхәй Гыймади улы (4 сентября 1929 ел 31 августа 1991 ел) – М.Гафури исемендәге Башкорт дәүләт академия театры актеры, БАССР халык артисты (1974), РСФСР халык артисты (1991); Хәсәнов Сафа Хөҗән улы (16 июня 1916 ел 26 сентябрь 1973 ел) – миномет расчеты взводы командиры, гвардия кече лейтенанты, Советлар Союзы Герое (1944); Шәмсетдин Зәки (1825 ел ноябрь 1865 ел) – башкорт-татар шагыйре, суфый, татарча, төрекчә (иске госманлы төрекчә), гарәпчә һәм фарсыча язган; Зәки Зәйнуллин – күрнекле татар язучысы, татар милли хәрәкәт кәһарманы, полковник һ.б. Стәрлебаш районында тагын бик күп мәшһүр затлар туган [Стерлибашевский район, 2017; Голубченко, Курас, 2015].

Стәрлебаш районы табигать һәйкәлләренә бай район. Монда Табылды чиялеген генә дә искә алу да җитә. Бу табигый ботаника һәйкәле (1965) Башкортстан Республикасында иң зур табигать һәйкәле. Аның мәйданы 47 га тәшкил итә. Шулай ук бу мәйданда гөлҗимеш, язгы утчәчәк (горицвет весенний), дару үләннәреннән спаржа – лаләчәләр рәтеннән, эспечәләр семьялыгына караган үләнчел үсемлек, мәтрүшкә, сары мәтрушкә, җир җиләге һ.б. үсә.

Тархи һәйкәлләрдән Стәрлебаш районында Богородице-Табын храмы урнашкан. Ул Стәрлебаш авылында, Алла Анасы Табын иконасы (Табынская икона Божией Матери) истәлегенә аталган. Храм Рус православ чиркәвенең Башкортстан митрополиясенә карый. Николо-Бондарев (Васильевский) храмы Стәрлебаштан 10 урнашкан. Бүген анда төзекләндерү эшләре башкарыла. Ул туристларның табыну (паломнчество, хаҗ кылу) урыны буларак билгеле. Помещик Н.В. Бондарев тарафынан Васильевка авылында 1855-1873 елларда салынган. Рус готикасы һәйкәле буларак дан алган [Стерлибашевский район, 2017; Admsterlibash.ru, 2017].

Стәрлебаш районы турында район администрациясе рәсми сайтында түбәндәге мәгълүмат урнаштырылган:

Стәрлебаш авылы 1670-1680 елларда Казан ягыннан, соңрак – Ырынбур губерниясе Каргалы шәһәреннән күчеп килүчеләр нигез салган. Авыл халкының төп шөгыле авыл хуҗалыгы булган, шулай ук сәүдә белән дә шөгыльләнгәннәр. Җәй вакытларында авыл халкының бер төркеме дала якларына кәсепкә юнәлгәннәр, алар анда печән әзерләп һәм иген игеп, сезонына 10-15 сум акча юнәткәннәр. Авылда шулай ук һәнәрчеләр дә булган. Дистәләгән ташчылар һәм пиччеләр, шул ук кадәр кәвешле читек тегүчеләр, балта осталары, такта яручылар булган. Хатын-кызлар арасында паласлар туку, чигү, тегү һөнәрләре таралган булган.

1897 елгы халык исәбен алу буенча Стәрлебаш авылында яшәүче 1072 ир-ат һәм 1052 хатын-кыз теркәлгән. Авыл бигрәк тә үзенең атаклы мәдрәсәсе белән дан тоткан, аларда ике гасыр дәвамында унар меңләгән төрле милләт шәкертләре белем алган. Монда укырга Төркестаннан, башкорт халкы күпләп яшәгән Ырынбур һәм Дим елгасы буенда урынлашкан авыллардан гына түгел, ә казах далаларыннан, Түбән Нижгар, Урта Азия, Көнбатыш Себер якларыннан да яшьләр белем алырга җыелган. Стәрлебаш мәдәрәсәсе турында кешеләр Украина, Стамбул, Багдад, Тегеран һәм Мәккә якларында да белгәннәр. Стәрлебаш мәдрәсәсе башкорт, татар, казах һәм башка төрки халыкларның рухи һәм иҗтимашый тормышында билгеле роль уйнаган [Муниципальный район Стерлибашевский район Республики Башкортостан, 2017; Голубченко, Курас, 2015].

Шулай итеп, Башкортстан Республикасы Стәрлебаш районы муниципаль районы республиканың көньяк-көнбатыш өлешендә урнашкан. Аның административ үзәге Стәрлебаш авылы. Районы 1930 елның 20 августында Карагош районы буларак оеша. 1931 елның 6 мартында Башкорт АССРы Үзәк Башкарма комитеты карары нигезендә Стәрлебаш районы итеп атала башлый. Районда 2016 елда 18414 кеше теркәлгән. Халык яшәү тыгызлыгы – 1 кв/км 12,9 кеше. Милли составы ягыннан районда татарлар – 54,3 %, башкортлар – 36,2 %, руслар – 5,9 %, чувашлар – 2,3 %%, башка милләт вәкилләре – 1,3 % тәшкил итә.

Стәрлебаш районы нигездә авыл хуҗалыгы белән шөгыльләнә. Районда хуҗалыклар сабан бодае, уҗым арышы, шикәр чөгендере һәм көнбагыш үстерәләр. Тереклек-маллардан ит-сөт эре мөгезле маллар, дуңгыз, сарык һәм кош-корттан тавык, каз, үрдәк үрчетәләр. Махсус мамык кәҗәләре асрыйлар.

Стәрлебаш районында социаль объектлар бик күп. Монда мәгариф, мәдәният һәм медицина учреждениеләре бар. Рус, башкорт һәм татар телләрендә район газеталары басыла. Стәрлебаш районы үзенең күренекле шәхесләре белән горулана һәм дан тота. Ул табигать һәйкәлләренә дә бай район.