«Р. Ғарипов шиғриәтендә “дуҫлыҡ” концепты»

Һәр халыҡтың телендә уның тарихы йәки үткән тормошо, бөгөнгөһө, ғөрөф-ғәҙәттәре, шөғөлө, тел үҙенсәлектәре, мәҙәниәте һәм башҡалары сағыла. Кеше тел һәм мәҙәниәтте үҙләштереү аша шәхес булып формалаша.

“Тел ҡатмарлы күренеш, ул кешелек йәмғиәтендә бик күп функциялар башҡара. Халыҡтың милли мәҙәнилеген формалаштырыуҙа һәм үҫтереүҙә туған телдең роле баһалап бөткөһөҙ”, - тип яҙа М.В. Зәйнуллин [13, 9-11]. Тел һәм мәҙәниәт тығыҙ бәйләнештә йәшәй, йәғни тел халыҡ мәҙәниәтен сағылдыра.

Был тармаҡтың өйрәнеү объекты булып концепт тора. Концепт – лингвокультурология фәненең иң төп төшөнсәләренең береһе.

Концепт латин теленән килеп ингән “conceptus” һүҙенән – күҙ алдына килетреү, төшөнсә тигәнде аңлата. Концепт - уй, проект, алдынғы фекер; ҡайһы бер фәнни йүнәлештәрҙә логик төшөнсәне аңлата. [29, 40].

Телдең концептосфераһын өйрәнгәндә иң ҡатмарлы һәм үҙенсәлекле “асҡыстар” булып халыҡтың әхлаҡи-мәҙәни ҡиммәттәрен сағылдырыусы универсаль төшөнсәләр – категориялар тора. Улар араһында “дуҫлыҡ” концептының әһәмиәте әйтеп бөткөһөҙ. Сөнки ул милли тел картинаһына хас әхлаҡи маяҡтарҙы ла, дуҫлыҡ төшөнсәһенең мәҙәни йөкмәткеһен дә һүрәтләй. Әммә ләкин метафизик һәм юғары мәғәнәгә эйә “һөйөү”, “йән” кеүек универсаль мәҙәни һүҙ-асҡыстарға ҡарағанда, “дуҫлыҡ” концепты лингвистикала өйрәнелеп етмәгән, уның ижтимағи мәҙәниәттәге фәлсәфәүи йөкмәткеһе, милли үҙенсәлеге, индивидуаль тел шәхесе картинаһындағы асылы һорауҙары ҡараңғы ҡала килә. Концепттың бер төрө булараҡ “дуҫлыҡ” концепты хәҙерге тел ғилемендә үҙе генә айырым бер төшөнсә була алмай, ул мәҙәниәттең һәм телдең мәғәнә структураһының бер өлөшө, шулай ҙа уны тикшереү һәм өйрәнеү лингвистика өсөн актуаль проблема.

“Дуҫлыҡ” концепты социомәҙәни феномен, уның художестволы әҙәбиәт әҫәрҙәрендә индвидуаль тел картинаһында асылышы тәбиғи күренеш. Халыҡ шағиры, үҙенең поэтик ижад емештәре менән шиғриәтебеҙҙе яңы үрҙәргә күтәргән Рәми Ғарипов поэзияһында ла ул ижтимағи-мәҙәни йөкмәткегә эйә, үҙенсәлекле әхлаҡи төшөнсәләрҙе үҙендә йөрөткән бер “асҡыс”ҡа әйләнә. “Дуҫлыҡ” төшөнсәһенең халыҡта нығынған әхлаҡи, фәлсәфәүи нигеҙенә таяныу менән бергә Рәми Ғарипов үҙенең шиғри ижад емештәрендә уны индивидуаль, шәхсән ижади күҙлектән дә аса һәм шуның менән был төшөнсәнең мәғәнә йәкмәткеһен ифрат киңәйтә, милли тел картинаһын яңы биҙәктәргә байыта. Тимәк, Рәми Ғарипов поэзияһы концептуаль тел картинаһын сағылдырыу йәһәтенән тағы ла тәрәнерәк өйрәнелергә тейеш.

Шулай итеп, сығарылыш квалификация эшендә үҙәккә ҡуйылған теманың актуаллеге түбәндәгеләргә нигеҙләнә:

- башҡорт тел картинаһында “дуҫлыҡ” концептының лингвомәҙәни йөкмәткеһенң ныҡлы өйрәнелмәүендә;

- Рәми Ғарипов поэзияһында “дуҫлыҡ” концептының социомәҙәни феномен булып сығыш яһап, уның индивидуаль тел картинаһының үҙәген булдырыусы әхлаҡи төшөнсәләр рәтендә сығыш яһауында, халыҡтың донъя картинаһына яңы биҙәктәр өҫтәүендә;

Тикшереү эшенең төп объекты тип тел картинаһында “дуҫлыҡ” концептының мәғәнә структураһын һәм фәлсәфәүи-мәҙәни йөкмәткеһен өйрәнеү алына. Хеҙмәттә тикшереү эшенең төп предметы тип Рәми Ғарипов поэзияһында “дуҫлыҡ” концептының сағылышын күрһәтәбеҙ.

Лингвокультурология фәнендә тел концептосфераһын өйрәнеү буйынса бай тәжрибә тупланған. “Дуҫлыҡ” концепты тел ғилеменең лингвокультурология һәм когнитив лингвистика тармаҡтарында баҫылған хеҙмәттәрҙә, мәҡәләләрҙә яҡшы ҡарала.

Дөйөм лингвистикала “дуҫлыҡ” концептының ҡайһы бер үҙенсәлектәре ғалимдар П.В. Флоренский, А.Н. Вежбицкая, Н.В. Уфимцева, Т.А. Пшенина, Н.Г. Шаймердинова, А.А. Смирнова, О.Ю. Лушкова хеҙмәттәрендә ҡарала. В.А. Маслова, Ю.С. Степанов, Д.С. Лихачевтың лингвокультурология буйынса фундаменталь эштәрендә һәм һүҙлектәрендә аталған концептҡа дөйөм баһа бирелә.

Башҡорт тел ғилемендә М.В. Зәйнуллин, Л.Х. Сәмситова, Ф.Б. Санъяров, Г.Х. Бохарова, Р.Р. Янмурзина, Т.Ә. Килдебәкова, Р.Ә. Кәримова, Л.М. Сәлимова һәм башҡа ғалимдарҙың эштәрендә “дуҫлыҡ” концептының әхлаҡи-мәҙәни йөкмәткеһе, семантикаһы өлөшләтә ҡарала. Хеҙмәттәрҙә һәм һүҙлектәрҙә концептты сағыштырма планда өйрәнеү, халыҡ ижадының тел картинаһы миҫалында тикшереү, лингвистик тел саралары ярҙамында уның тел картинаһындағы сағылышын ҡарау өлгөләрен таба алабыҙ.

Сығарылыш квалификация эшенең маҡсаты булып төп әхлаҡи-мәҙәни концепттарҙыү нигеҙен тәшкил иткән “дуҫлыҡ” концептын Р. Ғариповтың шиғри әҫәрҙәре нигеҙендә лингвокультурологик күҙлектән өйрәнеү тора. Билдәләнгән маҡсаттан сығып, түбәндәге бурыстар ҡуйылды:

- тел ғилемендә “концепт” төшөнсәһенең йөкмәткеһен, ниндәй юҫыҡта ҡулланылыуын асыҡларға;

- Рәми Ғарипов шиғырҙарында “дуҫлыҡ” концептының мәғәнә йөкмәткеһен анализлау, уның семантик төҙөлөшөн миҫалдар ярҙамында өйрәнеү;

- Рәми Ғарипов шиғырҙарында “дуҫлыҡ” концептының әхлаҡи-мәҙәни һәм фәлсәфәүи йөкмәткеһен байҡап сығыу;

- башҡорт теле дәрестәрендә “концепт” төшөнсәһен уҡытыу методтарын һәм алымдарын ҡарарға;

- Рәми Ғарипов ишғырҙары миҫалында “дуҫлыҡ” концептын лингвокультурологик йәһәттән уҡытыу методикаһын булдырыу һәм эш төрҙәрен тәҡдим итеү;

Хеҙмәтебеҙҙә Д.С. Лихачев, В.А. Маслова, Л.Х. Сәмситова, М.В. Зәйнуллин һәм башҡа ғалимдарҙың монографиялары, фәнни мәҡәләләре, дәреслектәре, китаптары һәм һүҙлектәре төп ҡулланылған теоретик материалдар булып торҙолар.

Эшебеҙҙең ғилми әһәмиәте – “дуҫлыҡ” концептының Рәми Ғарипов шиғырҙары миҫалында тәү тапҡыр өйрәнелеүендә. Эш милли тел картинаһында универсаль категория булған “дуҫлыҡ” концептын тикшереү барышында ғилми сығанаҡ булып хеҙмәт итә ала.

Эшебеҙҙең практик әһәмиәте – диплом эшенең барышында тупланылған материалдар киләсәктә мәктәп һәм юғары уҡыу йорттары өсөн сығанаҡ булып хеҙмәт итә ала.

Сығарылыш квалификация эшебеҙҙең структураһы инештән, өс бүлектән, йомғаҡлауҙан һәм ҡулланылған әҙәбиәт исемлегенән , ҡушымтанан тора.

Лингвокультурология – лингвистика фәненең яңы формалашып килгән тармағы. Ул, бер яҡтан, милли тел менән мәҙәниәтте өйрәнеүсе фәндәрҙең синтезын тәшкил итһә, икенсе яҡтан, телдең мәҙәниәт менән үҙ-ара бәйләнешкә инеүен дә, бер-береһенә мөнәсәбәтле булыуын да өйрәнә [19, 162].

XXI быуат лингвистикаһы телде аралашыу һәм танып-белеү сараһы булараҡ ҡына түгел, ә билгеле бер милләттең мәҙәниәтен белдереүсе йүнәлеш булараҡ тикшерә. Бының нигеҙен В. Гумбольт, А. А. Потебня кеүек ғалимдар һалған. Мәҫәлән, В. Гумбольт «Милләттең сиктәре – минең донъяға ҡарашымдың сиктәре», – тигән. Тимәк, тел ысынбарлыҡты ғына сағылдырып ҡалмай, ә кеше йәшәй торған йәшәйеште лә барлыҡҡа килтерә. Шуға күрә лингвистика, тел тураһындағы фән, гуманитар белемдәр араһында алдынғы урындарҙы тота һәм уның ярҙамынан башҡа мәҙәниәтте өйрәнеү мөмкин түгел. Тел милләттең хәҙергеһен генә түгел, ә боронғо кешеләрҙең дә донъяға, йәмғиәткә һәм үҙ-үҙҙәренә ҡарашын өйрәнеү юлы ла.

Тел тығыҙ рәүештә мәҙәниәт менән бәйләнгән: ул уға үтеп керә, үҫә һәм уны сағылдыра. Лингвокультурология шуның нигеҙендә барлыҡҡа килгән яңы фән. Уны лингвистиканың бер йүнәлеше тип һанарға мөмкин. Ә «лингвокультурология» тигән термин һуңғы ун йыллыҡта барлыҡҡа килә. Культурология кешенең тәбиғәткә, йәмғиәткә, тарихҡа, сәнғәткә һәм йәмғиәттең башҡа өлкәләренә ҡағылышлы аң-белемен тикшерә; тел белеме – телдең төрлө моделдәрендә сағылыусы донъя һүрәтен, донъяға ҡарашты ҡарай, ә лингвокультурологияның төп предметы – үҙ-ара диалогта булған тел һәм мәҙәниәт. Тимәк, лингвокультурология халыҡтың телдә сағылған һәм телдә нығынып ҡалған мәҙәниәтен өйрәнә [33, 36-37].

XXI быуат лингвистикаһы һүҙҙе тел берәмеге итеп кенә түгел, ә мәҙәниәт берәмеге, концепт булараҡ ҡарай. Шуға күрә лә башҡорт телен уҡытыуҙың яңы концепцияһы нигеҙендә тел һәм мәҙәниәт бәйләнеше урын алырға тейеш. Мәҙәниәт – күп яҡлы, үҙенсәлекле күренеш. Тел мәҙәниәттә булған әйберҙәрҙе атап, сағылдырып ҡына ҡалмай, ә ошо мәҙәниәт эсендә үҫә. Тимәк, тел мәҙәниәттең барлыҡҡа килеү ҡоралы, үҫеүе, һаҡланыуы һәм уның төҙөлөшө булып та тора. Ошо идея нигеҙендә яңы фән – лингвокультурология барлыҡҡа килә. Лингвокультурология, тел һәм мәҙәниәттең бәйләнешен өйрәнеп, тел шәхесе һәм донъя тел картинаһының төҙөлөшөн сағылдыра.

Хәҙерге тел ғилеме донъя телдәрен яңы методология нигеҙендә төрлө принциптарҙан сығып тикшерә. Тел – ҡатмарлы күренеш, ул кешелек йәмғиәтендә бик күп функциялар башҡара. Халыҡтың милли мәҙәнилеген формалаштырыуҙа һәм үҫтереүҙә туған телдең роле баһалап бөткөһөҙ. Уны төрлө аспекттарҙа өйрәнеү менән хәҙерге тел белемендә бик күп яңы йүнәлештәр шөғөлләнә. Айырыуса функциональ лингвистика, этник лингвистика, социаль лингвистика, когнитив лингвистика, лингвофилософия, лингвофольклористика [28, 48].

Был йүнәлештәр араһында айырыуса когнитив лингвистика һәм лингвокультурология йүнәлештәре хәҙерге тел теорияһында телдәрҙе өйрәнеү практикаһында актуаль проблемаларҙы (милли телдәрҙең объектив ысынбарлыҡты танып белеүҙә һәм уны сағылдырыуҙағы үҙенсәлектәре телдәрҙең милли мәҙәниәтте формалаштырыуҙағы роле, милли телдәрҙе үҫтереүҙә айырым ижади шәхестәрҙең тотҡан урыны, милли телдәрҙә концепттар системаһы, милли телдәрҙә донъя картинаһы) хәл итеүҙә ҙур әһәмиәткә эйә.

Лингвокульторология – лингвистика фәненең яңы формалашып килгән тармағы. Ул бер яҡтан, милли тел менән мәҙәниәтте өйрәнеүсе фәндәрҙең синтезын тәшкил итә, йәғни, улар менән йәнәш тора. Икенсе яҡтан, телдең үҙенең функцияһын үтәү процесында мәҙәниәт менән бер бөтөн системаны барлыҡҡа килтереүен дә, үҙ-ара бәйләнешкә инеүен дә, шулай уҡ уларҙың бер-береһенә мөнәсәбәтле булыуын да лингвокультурология фәне өйрәнә [13, 206].

Билдәле булыуынса, кеше үҙенең туған телен һәм теле менән бергә үҙ халҡының мәҙәниәтен үҙләштергәндә генә кеше була. Халыҡ мәҙәниәтенең бөтөн нескәлектәре уның үҙенсәлекле һәм уникаль булған телендә сағыла.

«Хәҙерге тел ғилемендә В. Фон Гумбольд башлаған телде халыҡтың мәҙәниәтен барлыҡҡа килтереүсе булараҡ ҡарау традицияһы ҡайтанан тергеҙелде. Донъяның тел картинаһы мәсьәләһен тикшергәндә төп конструкт булып концепт төшөнсәһе алына. Тел һәм мәҙәниәт араһындағы бәйләнештәрҙе асыҡлағанда теге йәки был этник үҙенсәлекте сағылдырыусы концепттарҙы анализлау маҡсатҡа ярашлы» [13, 33].

Милли мәҙәниәтте тикшергәндә телсе ғалимдар «концептосфера» термины менән эш итәләр. «Концептосфера – айырым кешенең, шулай уҡ айырым бер телдең һүҙлек запасында һаҡланған саралар» [18, 53].

Лингвокультурологик тикшеренеүҙәрҙең төп обьекттары һәм предметтары хаҡында фекер йөрөткәндә, түбәндәгеләрҙе күҙ уңында тоторға кәрәк.

1. Был фәндә тикшеренеү предметы булып мәҙәниәттә символик, образлы-метафорик, эталон кимәлен алған тел берәмектәре - концепттар сығыш яһай.

2. Лингвокультурологияның предметы булып мифологик йөкмәткегә эйә тел берәмектәре лә (архетиптар һәм мифологемалар) иҫәпләнә.

3. Лингокультурологияның тағы ла бер тикшереү предметы – телдең паремиологик составы (мәҡәл-әйтемдәр, фразеологизмдар). Сөнки улар йыш ҡына халыҡ мәҙәниәтенең, уның үҙаңын йөрөтәләр.

Тимәк, лингвокультурология халыҡтың тел картинаһын уның мәҙәниәте күҙлегенән өйрәнә. Бынан сығып, лингвокультурологияның төп обьекты тип тел шәхесен атай алабыҙ. Бындай характерҙағы тикшеренеүҙәрҙә тел берәмектәренә социаль-психологик, социаль-фәлсәфәүи, сағыштырма-тарихи һәм башҡа төр тикшереү методтары өҫтөнлөк итә.

Академик Д.С. Лихачев билдәләүенсә, милли телдең концептосфераһы – ул һәр халыҡтың мифологияһы, дине, ғөрөф-ғәҙәттәре, философияһы, этнопсихологияһы, фәне, әҙәбиәте, теле һәм донъяға ҡарашы системаһы ул.

Ниндәй ҙә булһа айырым яҙыусының фекерләү образын сағылдырыусы һәм һүрәтләүсе лингвоспецифик концептарҙы билдәләп үтеү һәм һүрәтләү лингвокультурология фәненең актуаль мәсьәләһе булып ҡала. Ғөмүмән, яҙыусының фекерләү образы уның ижадында киңерәк сағылыш таба.

Һуңғы йылдарҙа тел ғилеменең иғтибары телдең культура менән үҙ-ара бәйләнеше, телдең сәйәси һәм рухи контекст менән бәйләнеше проблемаларына йүнәлтелә.

Тел картинаһы тип ғалимдар кешенең тирә-яҡ тураһындағы белемдәр системаһын тел саралары аша еткереүҙе атайҙар. Тел картинаһы кешенең фекерләү процесы менән бәйле. Шулай уҡ ул реаль ысынбарлыҡты сағылдыра һәм халыҡ аңының милли-мәҙәни үҙенсәлеген белдерә. Индивидуаль тел картинаһы айырым шәхестең донъя хаҡындағы белемдәрен еткерә.

Ғалимдар Ю.Н. Караулов, В.В. Воробьев билдәләүенсә: «Языковая личность представляет собой конкретного носителя языка, способного понимать, воспроизводить и создавать тексты, это личность, выраженная в языке и охарактеризованная на основе анализа произведенных ею текстов с точки зрения использования в них системных средств языка для отражения видения ею окружающей действительности».

Хәҙерге тел ғилемендә антропоцентризмдың төп роль уйнай башлауы менән бергә, тел-кеше мөнәсәбәттәренә иғтибар көсәйә, башҡорт тел ғилемендә лә был проблема актуалләшә бара. Антропоцентризм телдең ижтимағи функцияһына, функциональ яғына иғтибарҙы көсәйтте, тел һәм кешенең эске донъяһы, эмоциональ тәбиғәте, аңы араһындағы бәйләнештәрҙе өйрәнеү лингвистикала ҡыҙыҡлы йүнәлештәр барлыҡҡа килтерҙе. Шулар араһында этнолингвистика, этнопсихолингвистика, психолингвистика һәм лингвокультурология һәм когнитив лингвистика фәндәре башҡорт тел ғилемендә лә билдәле бер үҫеш алды.

Башҡорт тел ғилемендә әлегә был проблема концептосфера, эмоциоконцептосфера, тел картинаһы, этнолингвистика кеүек мәсьәләләр менән йәнәшә ҡарала. Башҡорт телендә милли тел картинаһы хаҡында фекерҙәрҙе М.В. Зәйнуллин, Л.Х. Сәмситова, Г.Х. Бохарова, Л.М. Зәйнуллина, Ф.Б. Санъяров, Г.Г. Ҡолһарина, Л.М. Сәлимова, Р.Р. Янмурзина, З.Ә. Рәхмәтуллина хеҙмәттәрендә табырға мөмкин.