«Морфологическое выражение сказуемого в башкирских пословицах и методика их изучения на уроке»

Тел – ҡатмарлы системалы күренеш. Тел формаһы һәм мәғәнәһе яғынан төрлө характерҙағы һәм типтағы берәмектәрҙән тора. Был берәмектәр телдә билдәле бер закондарға буйһонған төҙөк бер системаны тәшкил итә. Телдең системалы күренеш булыуын иҫбатлаусы дәлилдәрҙең тәүгеһе булып уның кимәлдәре тора. Һәр бер телдең фонетик, фонологик, морфемик, синтаксик, стилистик кимәлдәре бар.

Тел кимәлдәре, нигеҙҙә, бер тәбиғәтле, бер йөкмәткеле һәм функциялары бер төрлө булған берәмектәрҙе үҙ эсенә ала. Тел белеменең һәр кимәлде тикшереүсе махсус бүлектәре бар. Әлбиттә, тел кимәлдәре бер-береһе менән тығыҙ бәйләнештә: телдәге лексик берәмектәр фонемаларҙан хасил була, ә һүҙ формалары һүҙҙәрҙең һөйләмдәге синтаксик функциялары нигеҙендә барлыҡҡа килә. Тимәк, лексик берәмектәр аралашыу процесында бер-береһе менән грамматик мөнәсәбәткә (бәйләнешкә) инә һәм шул нигеҙҙә грамматика яһала.

Теманың актуаллеге. Морфологияны өйрәнеү уҡыусыларға үҙ туған теленең байлығын, тәбиғәтен, тел сараларының коммуникатив-стилистик мөмкинлектәрен, семантик нескәлектәрен танып белеү юлдарын аса. Морфологияның йөкмәткеһен тулы һәм фәнни нигеҙҙә үҙләштереү уны синтаксик нигеҙҙә өйрәнеү аша бойомға ашырыла.

Һүҙ төркөмдәре менән танышҡанда уларға хас грамматик категорияларҙы өйрәнеү мөһим урын биләй. Шәхестәрҙең, заттарҙың, предметтарҙың, әйберҙәрҙең эш-хәлен, торошон һәм хәрәкәтен белдереүсе ҡылым һүҙ төркөмө морфологияла айырым урын алып тора, уның категорияларын өйрәнеүгә лә тел белгестәре тарафынан ҙур иғтибар бүленә. Ҡылым – хәҙерге башҡорт телендә семантик һәм функциональ планда иң ҡатмарлы һәм ныҡ үҫешкән, морфологик категорияларға ифрат бай булған һүҙ төркөмө. Һөйкәлеш категорияһы, ҡылымдың төп морфологик категорияларының береһе булараҡ, мөһим урын тота. Ҡылым һөйкәлештәренең функциональ яҡтан байлығы һәм семантик планда төрлөлөгө, формалары айырым иғтибарға лайыҡ – диплом эшенең актуаллеге шуның менән билдәләнә.

Ғилми эшебеҙҙең өйрәнелеү объекты – башҡорт халҡының мәҡәл һәм әйтемдәре составындағы хәбәр төрҙәре.

Эшебеҙҙең тикшерелеү предметы булып иһә мәҡәл һәм әйтемдәрҙәге хәбәрҙәрҙең ҡулланылыу үҙенсәлеге тора.

Эштең маҡсаты. Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр халыҡ ижадының башҡа жанрҙары араһында айырым бер урынды биләй. Уларҙа халыҡ үҙенең күп быуатлы тарихи осоронда һәр саҡ булып торған төрлө-төрлө тормош һорауҙарына яуап бирә. Халыҡ мәҡәлдәрендә һәм әйтемдәрендә ябай халыҡтың йолалары, традициялары, донъяға ҡарашы, идеялары сағылыш таба. Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр – халыҡтың күп быуатлы тормош тәжрибәһенең дөйөм һөҙөмтәһе ул.

Мәҡәл һәм әйтемдәрҙә халыҡ аңы, уның донъяға ҡарашы һәм танып-белеү кимәле күренә. Мәҡәл һәм әйтемдәрҙең үҙендә ниндәй ҙә булһа халыҡтың донъяға ҡарашы, төрлө шарттарҙа эҙмә-эҙлекле камиллаша барған художестволы фекер һәм аң үҫеше сағыла. Афористик жанрҙар миҫалында ҡылым формаларының бирелешен тикшереү һәм уларҙы башҡорт теле дәрестәрендә ҡулланыу алымдарын анализлау – беҙҙең төп маҡсатыбыҙ. Төп маҡсат менән бер рәттән түбәндәге бурыстар билдәләнде:

• эштең теоретик нигеҙҙәрен өйрәнеү, фәнни хеҙмәттәр менән танышыу, уларҙы анализлау;

• ҡылым формаларының үҫешенә байҡау яһау һәм һөйкәлеш категорияһын өйрәнеү;

• мәҡәл һәм әйтемдәр миҫалында ҡылымдың бойороҡ категорияһын, уның семантик билдәләрен, грамматик үҙенсәлектәрен өйрәнеү һәм уларҙың һөйләмдәге синтаксик ролен тикшереү;

• ҡылым һүҙ төркөмөнөң мәктәптә уҡытыу методикаһына, мәктәп программаларында һәм дәреслектәрендә бирелешенә күҙәтеү яһау, яңы алымдар һәм күнегеүҙәр менән тулыландырыу.

Тикшеренеүҙә ҡулланылған методтар һәм алымдар. Диплом эшен башҡарыу процесында хәҙерге көндә киң ҡулланылған методтар һәм алымдар файҙаланылды. Ҡылым формаларының өйрәнелеү тарихын, семантик һәм грамматик билдәләрен өйрәнеү тасуирлау методы ярҙамында алып барылды. Башҡорт телендә тел факттарын бер-береһе менән бәйләнештә ҡарауҙа интеграль метод (бөтөнлөктә, берлектә, бәйләнештә ҡарау), күтәрелгән проблеманы асыҡлауҙа һайлап алған материалды күҙәтеү, һығымта яһау методтары ҡулланылды.

Тикшеренеүҙең төп материалын түбәндәге хеҙмәттәр тәшкил итте:

• фәнни һәм методик әҙәбиәт, монографиялар, мәҡәләләр;

• филологик һәм энциклопедик хеҙмәттәр;

• башҡорт халҡының мәҡәл һәмә йтемдәре һүҙлеге

Эшебеҙҙең ғилми яңылығы түбәндәгеләр менән билдәләнә:

• хеҙмәттә ҡылым формаларына байҡау яһалды, уларҙың тәбиғәте асыҡланды, үҙенсәлектәре билдәләнде;

• һөйкәлеш категорияһы өйрәнелде һәм бойороҡ һәм хәбәр һөйкәлеше ҡылымдарының мәҡәл һәм әйтемдәрҙә ҡулланылыш үҙенсәлектәре асыҡланды;

• ҡылым формаларын башҡорт теле дәрестәрендә уҡытыу методикаһы анализланды, дәрестәрҙә афористик жанрҙарҙы ҡулланыуҙың әһәмиәте билдәләнде.

Сығарылыш квалификация эшенең теоретик һәм практик әһәмиәте. Тикшеренеү һөҙөмтәләре мәктәптәрҙә, педагогия колледждарында, юғары уҡыу йорттарында башҡорт теле һәм уны уҡытыу методикаһы дәрестәрендә ҡулланылырға мөмкин. Шулай уҡ эш һөҙөмтәләре махсус курстар уҡығанда, студенттарға курс һәм диплом эштәре яҙғанда сығанаҡ, методик ярҙам була ала.

Эштең структураһы: диплом эше инештән, өс бүлектән, йомғаҡлауҙан, ҡулланылған әҙәбиәт исемлегенән һәм ҡушымтанан тора.

Был йәһәттән һөйкәлеш һәм төркөмсә формалары ҡылымдың төп морфологик категориялары булараҡ айырым урын тота.

Төрки тел ғилемендә ҡылым һүҙ төркөмө һәм уның грамматик категориялары сағыштырмаса тәрән өйрәнелгән. Ҡылым формаларын, уларҙың килеп сығышын, грамматик һәм семантик мәғәнәләрен өйрәнеүҙә классик тюркология вәкилдәре һәм совет осорондағы тюркологтарҙың урыны бик ҙур. Ҡылым һәм уның грамматик категориялары И. Гиганов, А. Казембек, П. Мелиоранский, Ж. Дени, Н. Катанов, В. Радлов, Н.К. Дмитриев, А.Н. Кононов, Н.А. Баскаков, Ә.Р. Тенишев, Э.В. Севортян, М.Ш. Ширалиев, С.Н. Иванов, Б. Орузбаева, К.М. Мусаев, М.З. Зәкиев, Ф.Ә. Ғәниев, Д.Ғ. Тумашева, Н.Г. Агазаде, Ә.Т. Кайдаров, А.М. Щербак, Л.Н. Харитонов, Н.З. Гаджиева, И.А. Андреев, Е.И. Клоркина, Б.М. Юнысалиев, Б. Чарыяров, Д.М. Насилов һәм башҡа бик күп ғалимдарҙың хеҙмәттәрендә тәрән яҡтыртылған.

Башҡорт тел ғилемендә ҡылым һөйләмде һәм уның төрлө коммуникатив типтарын барлыҡҡа килтереүсе конструктив һәм грамматик сара булыу менән бер рәттән һөйләмдең нигеҙен тәшкил иткән предикативлыҡты һәм модаллекте реалләштереүсе, һөйкәлеш һәм заман мәғәнәләрен белдереүсе төп структур компонент һанала. Аралашыуҙың төп берәмәге булған һөйләмде формалаштырыуҙа ҡылым һүҙ төркөмө хәл иткес роль уйнай.

1944 йылда Ә. Харисовтың башҡорт ҡылымының күләм (төр) категорияһына бағышланған хеҙмәте донъя күрә. Был монографик хеҙмәттә төр (күләм) мәғәнәһен белдереүсе аналитик формалар өйрәнелгән. Заман формаларының күләм мәғәнәһен белдереүе хаҡында ла әйтелгән. Шуныһы характерлы, Ә. Харисов “алыр инем” формаһын төрки тел ғилемендәге традиция буйынса шарт һөйкәлеше итеп билдәләмәй, ә күптән үткән заман мәғәнәһен биреүсе форма итеп ҡарай һәм түбәндәге миҫалды уңышлы килтергән: Фатима апай беҙгә килер ине лә әсәйемә үҙенең бөтә ҡайғыһын һөйләр ине. Әсәйем күҙ йәштәрен һөртә-һөртә тыңлар ине. Улар тәмләп тирләп-бешеп сәй эсерҙәр ине. Атайым бай эшенән ҡатмайынса, Фатима апай беҙҙән китмәҫ ине.

Шул йылдарҙа Ғ. Дәүләтшиндың, Ә. Мансуровтың төрлө типтағы дәреслектәре, шулай уҡ авторҙар коллективы тарафынан төҙөлгән педагогия училищелары өсөн дәреслектәр баҫыла. Был дәреслектәрҙә ҡылым формалары һөйкәлештәргә һәм төркөмсәләргә бүлеп өйрәнелмәй, йәғни затлы һәм затһыҙ ҡылым формалары бер үк грамматик күренеш итеп баһалана. Мәҫәлән, Ә. Мансуров дәреслегендә түбәндәге ҡылым формалары бирелгән: хәбәр ҡылым, бойороҡ ҡылым, шарт ҡылым, теләк ҡылым, исем ҡылым, сифат ҡылым, хәл ҡылым, уртаҡ ҡылым. Әйтергә кәрәк, бындай ҡараш мәктәптәрҙә туған телде уҡытыуҙа күп йылдар йәшәп килде. Күрһәтелгән дәреслектәрҙә хәбәр һөйкәлешенең өс заман формаһы ғына бирелгән.

1930 – 1940 йылдарҙа башҡорт теленең грамматик төҙөлөшөнә арналған байтаҡ хеҙмәттәр, айырыуса төрлө типтағы дәреслектәр баҫылып сыға. Мәҫәлән, 1925 йылда авторҙар коллективы тарафынан яҙылған “Башҡорт теленең сарыфы” исемле мәктәп дәреслеге донъя күрә. Был дәреслек башҡорт теленең морфологик төҙөлөшөнө арналған беренсе хеҙмәт.

Был осорҙағы башҡорт тел ғилемендә ҡылым, уның семантик йөкмәткеһе, морфологик категориялары, синтаксик функциялары, шулай уҡ ҡылым һүҙьяһалышы сағыштырмаса ентекле һәм киң планда тикшерелә.

Ҡылым хаҡындағы тәүге мәғлүмәттәр А. Бессонов, В. Катаринский һәм М. Биксурин хеҙмәттәрендә бирелә.

1930 йылда күренекле йәмәғәт эшмәкәре М. Ҡулаевтың “О глаголах башкирского языка” хеҙмәте донъя күрә. М. Ҡулаев үҙенең был китабында башҡорт ҡылымының морфологияһын ғилми өйрәнеүгә тәүге нигеҙ таштарын һала. Ул башҡорт тел ғилемендә яңы, бығаса иҫкә алынмаған, һөйкәлеш һәм заман формаларын тикшерә.

Башҡорт теленең, шулай уҡ башҡа төрки телдәренең, ҡылым системаһын өйрәнеүгә Ә.Ә. Юлдашев күп көс һалды. Ул үҙенең башҡорт ҡылымының һүҙьяһалышына һәм уның үҙгәреш системаһына арналған хеҙмәтендә ҡылым һөйкәлештәре менән ҡылым төркөмсәләренә ентекле анализ яһай. Мәҫәлән, ул башҡорт теленең ҡылым системаһында ниәт-маҡсат мәғәнәһен белдергән ҡылым формаһының һөйкәлеш категорияһы статусына эйә булыуын күрһәтте. Ҡылым формаларының төрлө модаль мәғәнәләре ”Модаллек формалары” бүлегендә махсус таралған.

Бойороҡ һөйкәлеше формалары классик яҙыусылар әҫәрҙәрендә, башҡорт халыҡ мәҡәлдәрендә ифрат актив ҡулланыла. Был тәбиғи хәл, сөнки быуаттар буйына тупланған бай тормош тәжрибәһен халыҡ өгөт-нәсихәт, кәңәш биреү сифатында әйтеп ҡалдырған. Миҫалдар:

Һауаланма атаңдың байлығына,

Ололанма йөҙөңдөң айлығына.

(Аҡмулла.)

Беләгенә ҡарама, йөрәгенә ҡара,

Беләгенә таянма, йөрәгенә таян.

Астан үлһәң дә,

Тыуған илеңде ташлама.

Сит илдә солтан булғансы,

Үҙ илеңдә олтан бул!

(Халыҡ мәҡәлдәре.)

Мәҡәлдәрҙә бойороҡ һөйкәлешенең башлыса төп ике формаһы осрай: 1) берлек һандың 2-се зат формаһы, 2) берлек һандың 3-сө зат формаһы. Әйтергә кәрәк, мәҡәлдәрҙә һәм әйтемдәрҙә ҡылым формалары тик берлек һанда ғына ҡулланылалар, сөнки мәҡәлдәрҙә бирелгән уй-фекер конкрет шәхескә ҡаратып әйтелмәй йәки бер кешегә генә һәм күмәк кешегә төбәлмәй, ә һәр кемгә ҡарай. Беҙ бында һүҙҙең дөйөмләштереү функцияһын асыҡ күрәбеҙ.

Бойороҡ һөйкәлешенең 2-се зат формаһы мәҡәлдәрҙә һәм халыҡ ижадының башҡа жанрҙарында уйлап эш итергә кәңәш биреүҙе, иҫкәртеүҙе белдерә. Миҫалдар: Сәсән барҙа телеңде тый, оҫта барҙа ҡулыңды тый. Астан үлһәң дә, тыуған илеңде ташлама. Егет булһаң, тауҙай бул, яуға торған ауҙай бул. Ҡурҡаҡ менән юлдаш булма, көйһөҙ менән моңдаш булма. Баланың буйын көтмә, аҡылын көт. Алда буласаҡ туй өсөн алдан бейей башлама.

Уландарым, һеҙгә әйтәм:

Яуызға юлдаш булмағыҙ,

Кәңәшһеҙ эш ҡылмағыҙ,

Яуҙа булһа, баш булып

Кешегә ил ҡороғоҙ,

Данлы батыр булығыҙ,

Олоно оло тейегеҙ,

Кәңәш алып йөрөгөҙ,

Кесене кесе тейегеҙ,

Кәңәш биреп йөрөгөҙ.

(Ҡобайырҙан.)

Дәрестә ҡылымдарҙы үткәндә мәҡәлдәрҙе ҡулланыу:

а) составында шарт, бойороҡ һөйкәлеше ҡылымдары булған мәҡәлдәр яҙырға. Өлгө:

Эшлекле килһә, эш артыр, эшлекһеҙ килһә, эш ҡалдырыр.

Ике уйла, бер һөйлә;

б) һәр уҡыусыға мәҡәлле, карточка таратыла. Эш тәртибе парталап башҡарыла. Бер уҡыусы мәҡәлен уҡый һәм мәғәнәһен аңлата, ә иптәше унда булған ҡылымды табып, уның һөйкәлешен билдәләй. Аҙаҡ иптәше уҡый, күршеһе тикшерә. Мәҫәлән, 1-се уҡыусы уҡый: “Ат тауҙа, ир яуҙа һанала”. Мәғәнәһен аңлата: ат тауҙа һанала. Тимәк, аттың көсө тауға менгән саҡта беленә, ә кешенең ныҡлығы, уның тыуған иленә һөйөүенең көслөлөгө, илебеҙ дошмандарына ҡаршы көрәштә ҡыйыу, батыр ҡаҡшамаҫ булыуында һынала. Әгәр кеше еребеҙҙе һөймәһә, батыр булмаһа, дошмандарға ныҡлы ҡаршылыҡ күрһәтә алмай. Артабан күршеһе ҡылымды тикшерә: Һынала – ни эшләй? – хәбәр һөйкәлеше;

в) түбәндәге мәҡәлдәрҙән ҡылымдарҙы табып билдәләргә. Мәҡәлдәрҙе яҙып, мәғәнәһен аңлатырға. Мәҫәлән, Яуға барған – өлөш алған, яуҙан ҡасҡан – башын һалған. Уҡыу – энә менән ҡойо ҡаҙыу.

Тимәк, мәҡәл һәм әйтемдәрҙе тел дәрестәрендә киң ҡулланып була. Тик бындай төр эштәрҙе башҡарғанға тиклем уҡытыусы алдына конкрет маҡсаттар ҡуйып, дәрестең һәр этабында һәр балаға теманы ҡабул итергә, аңларға ярҙам итергә бурыслы. Шул ваҡытта ғына уҡыусы теманы ҡыҙыҡһынып үҙләштерәсәк, халҡыбыҙҙың үткәне, бөгөнгөһө, яҙмышы хаҡында уйланасаҡ, уның киләсәккә бағлаған өмөттәре лә яҡты һәм ышаныслы буласаҡ.

5. Башҡорт теле. Педагогия училищелары өсөн дәреслек / Төҙ. Сәйетбатталов Ғ.Ғ. һ.б. – Өфө, 1997. – 352 б.

6. Башҡорт әҙәбиәте тарихы. Алты томда. 5 том. Башҡорт совет әҙәбиәте (1956 – 1965 йылдар). – Өфө: “Китап”, 1993. – 324 – 347-се бб.

7. Бейеш Әкрәм. Тел хикмәттәре. – Өфө: Китап, 1999. – 144 б.

8. Богородицкий В.А. Введение в татарское языкознание. – Казань, 1953. – 135-се б.

9. Вопросы частей речи (на материале языков различных типов). – Л., 1968. – С. 343.

10. Ганиев Ф.А. Вопросы морфологии татарского языка. – Казань, 1980. – 81 с.

11. Ғәлләмов А.А., Фәритов Х.С. V – VI кластарҙа башҡорт теле дәрестәре. “Башҡорт теле” дәреслегенә методик ҡулланма. – Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1985. – 136 б.

12. Дмитриев Н.К. Башҡорт теленең грамматикаһы. – Өфө, 1950. – 203 – 207-се бб.

13. Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. – М.: Наука; Уфа: ГУП РБ “Уфимский полиграфкомбинат”, 2007. – 232 с.

14. Дмитриев Н.К. Строй тюркских языков. – М., 1962. – 607 с.

15. Зайнуллин М.В. Причастие. Грамматика современного башкирского литературного языка. – М., 1981. – С. 313 – 318.

16. Зайнуллин М.В. Избранные статьи. Уфа, 2001. – 415 с.

17. Зейналов Ф.Р. Сравнительная грамматика тюркских языков. – Баку, 1975. – 131 с.

18. Зәйнуллин М.В. Хәҙерге башҡорт әҙәби теле. Морфология. – Өфө: Китап, 2005. – 264 б.

19. Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. Ч. 2. Морфология. Под редакцией Н.К. Дмитриева. – М., 1956. – 334 с.

20. Ишбулатов Н.Х. Хәҙерге башҡорт теле. Һүҙ төркөмдәренең бүленеше. – Өфө, 1962. – 128 б.

21. Ишбулатов Н.Х., Зәйнуллин М.В. Хәҙерге башҡорт әҙәби теле. Фонетика. Морфология. – Өфө, 1986. – 61 – 155-се бб.

22. Ишбулатов Н.Х. Хәҙерге башҡорт теле. Әҙәби телдең нормалар системаһы. – Өфө, 1972. – 144 б.

23. Кейекбаев Ж.Ғ. Хәҙерге башҡорт теле. – Өфө, 1966. – 146 б.

24. Киекбаев Дж.Г. Основы исторической грамматики урало-алтайских языков. – Уфа, 1986. – 368 с.

25. Псәнчин В.Ш. “Әсә теле” дәреслегенә методик күрһәтмәләр: 5 класс. – Үҙгәртелгән 3-сө баҫмаһы. – Өфө: Китап, 2007. – 152 б.

26. Псәнчин В.Ш. Башҡорт нәфис һүҙе (Һүҙҙән күркәм телмәргә): Гимназияларҙың, лицейҙарҙың, дөйөм урта белем биреү мәктәптәренең 10 – 11 класс уҡыусылары өсөн “Күркәм әҙәбиәт телен өйрәнеү” курсы буйынса уҡыу ҡулланмаһы. – Өфө:Китап, 2008. – 224 б.

27. Псәнчин В.Ш., Псәнчин Ю.В. Башҡорт теле. Урта мәктәптең 5-се класы өсөн дәреслек. – Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1991. – 232 б.

28. Псәнчин В.Ш., Псәнчин Ю.В. 5 – 11 кластар өсөн башҡорт теленән программалар. – Өфө, 1999. – 97 б.

29. Псәнчин В.Ш., Псәнчин Ю.В. Әсә теле. 10 – 11 синыфтар өсөн дәреслек. – Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 2005. – 328 б.

30. Серебренников Б.А., Гаджиева Н.З. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Учебное пособие для вузов. – Баку: Издательство “Маариф”, 1979. – 304 с.

31. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Морфология. Отв. редактор Э.Р. Тенишев. – М.: Наука, 1988. – 557 с.

32. Татарская грамматика. Т. ll. Морфология. – Казань: Татарское кн. издательство, 1993. – 397 с.

33. Тикеев Д.С. Хәҙерге башҡорт теле. Ябай һөйләм синтаксисы: Юғары уҡыу йорттары өсөн дәреслек. – Өфө: Ғилем, 2002. – 178 б.

34. Толомбаев Х.А., Солтанбаева Х.В. Әсә теле: Дөйөм урта белем биреү учреждениеларының 6 синыфы өсөн дәреслек. – Өфө: Китап, 2004. – 248 бит.

35. Ураҡсин З.Ғ., Ишбирҙин Э.Ф. Туған тел серҙәре. (Урта мәктәп уҡыусылары өсөн.) – Өфө, Башҡортостан китап нәшриәте, 1983. – 64 б.

36. Фәритов Х.С. һ.б. “Башҡорт теле” дәреслегенә дидактик материал: 6 класс. – Өфө: Башҡортостан “Китап” нәшриәте, 1994. – 112 б.

37. Харисов А. Категория глагольных видов в башкирском языке. – Уфа, 1944. – 90-сы б.

38. Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең морфологияһы. М.В. Зәйнуллин һәм Р.Ф. Зарипов редакцияһында. 1-се киҫәк. – Өфө, 1978. – 78 б.

39. Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең морфологияһы. М.В. Зәйнуллин һәм Р.Ф. Зарипов редакцияһында. 2-се киҫәк. – Өфө, 1979. – 83 б.

40. Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең морфологияһы. М.В. Зәйнуллин һәм Р.Ф. Зарипов редакцияһында. 3-сө киҫәк. – Өфө, 1980. – 46 б.

41. Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков. Глагол. – Л., 1981. – 181 с.

42. Әхтәмов М.Х. Хәҙерге башҡорт теле. Практик курс дәрестәре өсөн материалдар. I киҫәк. – Өфө, 1994. – 88 б.

43. Юлдашев А.А. Грамматика современного башкирского литературного языка. – М.: Наука, 1981. – 495 с.

44. Юлмөхәмәтов М.Б., Раҡаева Ә.С., Шарапов И.Ә. “Башҡорт теле һәм мәҙәниәте” дәреслегенә методик ҡулланма. – Өфө: Китап, 2010. – 168 б.

45. Языки народов СССР. Том второй. Тюрксие языки. Отв. редактор Н.А. Баскаков. – М., 1966. – 530 с.

II. Авторефераттар, диссертациялар

46. Байчурина Р. Причастие в современном башкирском языке. Автореферат кандидатской диссертации. – Уфа: БГУ, 2000. – 19 с.

II. Мәҡәләләр

47. Баскаков Н.А. Категория наклонения и времени в тюркских языках // Вопросы категории времени и наклонения глагола. – Баку, 1968. – 11-се б.

48. Ганиев Ф.А. К вопросу о классификации частей речи в современном татарском языке // Вопросы тюркологии, №10. – Баку, 1971. – С. 274 – 284.

49. Зайнуллин М.В. Некоторые вопросы развития морфологической системы башкирского языка в советский период // Расцвет, сближение и взаимообогащение культур народов СССР. – Уфа, 1970. – С. 267 – 274.

50. Зайнуллин М.В. К вопросу о теоретических проблемах современной башкирской лингвистики // Башкирское филологическое образование: история, современность, перспективы. – Стерлитамак, 2007. – С. 11 – 15.

51. Закиев М.З. Классификация частей речи и аффиксов в тюркских языках // Советская тюркология, 1973, №6. – С. 3 – 8.

52. Зәйнуллин М.В. Башҡорт телендә ҡылым һөйкәлештәре һәм ҡылым төркөмсәләре // Башҡортостан уҡытыусыһы, 1973, №10. – 41 – 45-се бб.

53. Йосопов Х.Ғ. -ыр, -ер ялғаулы сифат ҡылым һәм уның синтаксик функциялары // Башҡортостан уҡытыусыһы, 1958, №11. – 58 – 61-се бб.

54. Йосопов Х.Ғ. Сифат ҡылымдарҙың ҡайһы бер мәғәнә үҙенсәлектәре // Башҡортостан уҡытыусыһы, 1965. №3. – 29 – 30-сы бб.

55. Йосопов Х.Ғ. Башҡорт телендә -ған, -гән ялғаулы сифат ҡылым // Башҡортостан уҡытыусыһы, 1967, №9. – 32 – 35-се бб.

56. Йосопов Х. Башҡорт телендә -ыусы ялғаулы хәҙерге заман сифат ҡылым // Башҡортостан уҡытыусыһы, 1970, №3. – 36 – 38-се бб.

57. Йосопов Х.Ғ. Башҡорт телендә -аһы ялғаулы сифат ҡылымдар // Башҡортостан уҡытыусыһы, 1980, №2. – 30 – 32-се бб.

58. Кузнецов П.И. Происхождение прошедшего времени на -ды и имени действия в тюркских языках // Тюркско-монгольское языкознание и фольклористика. – М., 1960. – 54-се б.

59. Тикеев Д.С. X – XI кластарҙа башҡорт телен өйрәнеүгә ҡарата күрһәтмәләр // Башҡортостан уҡытыусыһы, 1999, №9. – 32 – 34-се бб.

III. Һүҙлектәр

60. Башкирско-русский словарь: Около 22 000 слов / Под редакцией К.З. Ахмерова, Т.Г. Баишева, Г.Р. Каримовой, А.А. Юлдашева. – М.: Государственное издательство иностранных и национальных словарей, 1958. – 804 с.

61. Башҡорт теленең грамматика һүҙлеге: Һүҙ үҙгәреше. Ред. Әхтәмов М.Х. – Өфө: Башҡортостан, 1994. – 214 б.

62. Башҡорт теленең орфография һүҙлеге: 55 000 самаһы һүҙ. Ред. Аҙнағолов Р.Ғ. – Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1998. – 368 б.

63. Башҡорт теленең һүҙлеге: Ике томда / Россия Фәндәр Академияһы. Башҡортостан ғилми үҙәге. Тар., тел һәм әҙ. институты. II том. – М.: Рус. яз., 1993. – 814 б.

64. Башҡорт теленең һүҙлеге: Ике томда / Россия Фәндәр Академияһы. Башҡортостан ғилми үҙәге. Тар., тел һәм әҙ. институты. I том. – М.: Рус. яз., 1993. – 861 б.

65. Башҡортса-русса һүҙлек. – М.: Дигора, Рус. яз., 1996. – 884 б.