«Изучение языка произведений умми камал в школе»

Бүген Өмми Камалның иҗтимагый хәлен һәм ХIV – ХV гасырлардагы тарихи вакыйгаларга мөнәсәбәтен ачык билгеләү кыен. Шулай да аның урыны үз чорының акыл ияләре, укымышлылары арасында булган дип уйларга кирәк. Ул чор өчен “укымышлы”, барыннан да элек, теологик белемле кеше дигәнне аңлата. Шагыйрьнең дөньяга карашы дини тәгълиматлар йогынтысында формалашкан. Ләкин шул ук вакытта тормыш чынбарлыгы аңарда дөньяви хисләр, фикерләр һәм инанулар өчен сәбәп булган. Социаль шартлар шагыйрь алдына реаль проблемалар куйган һәм алармы реалист буларак хәл итәргә кирәк булган. Рәсми ислам тәгълиматында аларга җавап табылмаган. Шуның өчен Өмми Камал, хакыйкать эзләп, суфичылык фәлсәфәсенә мөрәҗәгать иткән. Мондый хәл Көнчыгышның башка акыл ияләренә дә хас икәнлеге әдәбият белемендә киң билгеле. “Урта гасырларда мөселман зыялыларының зирәк акылы, рухи таянычын югалта барганда, еш кына суфичылык ягына авыша башлаган” [Давлетшин, 1984: 7]. Өмми Камал иҗатында да ике төп агымның – берьяклап, ислам схоластик фәлсәфәсенең һәм, икенче яклап, типик суфичылык тәгълиматының кушылганлыгы ачык күренеп тора. Тагын шунысы игътибарга лаек: аның шигырьләрен дини вәгазь тәгъбире булган һәм хакыйкать эзләүченең рухи халәтен, уйларын, хыялларын чагылдырган ике төркемгә бүлеп карау да катлаулы мәсьәлә. Чөнки шигырьләрдә алар берсе икенчесе белән органик рәвештә бәйләнеп килгәннәр.

Әлеге чыгарылыш квалификация эшебезнең темасы “Мәктәптә Өмми Камал әсәрләренең телен өйрәнү” буларак билгеләнә. Әдип иҗатының телен өйрәнү мәктәптә әдәби әсәргә анализ ясау, әсәр буенча эшләү дәвамында әдәбият дәресләрендә, төрле тел күренешәрен, тел тарихын өйрәнгәндә, татар теле дәресләрендә системалы рәвештә алып барыла торган эш буларак тәгаенләнә. Әмма борынгы һәм урта гасырларда иҗат иткән әдипләрнең телен өйрәнү күпчелек очракта борынгы, аңлашылмый торган лексик берәмлекләрнең мәгънәсен аңлату, ә кайбер очракларда хәтта укытучының әсәрне бүгенге тел белән аңлатуына гына да кайтып кала. Эшне бу рәвешле оештыру – борынгы мирасыбызның эстетик кыйммәтен дә, телебезнең үсеш юлын да аңлап җиткермәүгә шартлар гына тудыра. Дәрестә шундый шартлар булдырылырга тиеш: укучы җиңел юллар эзләмәсен, әнә шул борынгы сүзләрнең мәгънәсенә төшенергә омтылсын, таныш сүзләрне күреп шатлансын, аларның китаби яисә сөйләү теленә каравын, гомумкулланыштагы сүз яисә диалекталь сүз икәненә эзләнеп төшенсен, әсәр тукымасындагы тел бизәкләрне таба алсын һәм аларның вазифаларын аңларга тырышсын. Өмми Камал иҗаты соңгы елларда фәнни әдәбиятта яңадан кызыксыну уята, яңа ачышлар өчен җирлек булып тора, шуңа күрә урта гасыр әдибе әсәрләренең телен өйрәнүнең юлларын һәм алымнарын нәкъ шушы шагыйрь мисалында тикшерү, барлау актуаль яңгырый.

Өмми Камал – исеме һәм иҗаты озак гасырлар дәвамында киң җәмәгатьчелеккә тәкъдим ителмәгән, иҗаты фәнни әйләнешкә кертелмәгән, әмма XX – XXI гасыр чикләрендә, Яңа гасыр башында галимнәрнең игътибар үзәгенә алынган, фәнни өйрәнелгән бәхетле язмышлы әдип. Әсәрләре, нигездә, кулъязма рәвешендә килеп җиткән, тәрҗемәи хәле турында үтә аз мәгълүмат сакланган әлеге әдип иҗаты идея эчтәлегенең кыйммәте белән генә түгел, шигырьләренең тел-стиль үзенчәлекләре белән дә игътибарга лаек. Аларда шул чордагы әдәби тел нормалары һәм халык сөйләме үзенчәлекләре калку гәүдәләнеш таба. Әлеге фактлар Өмми Камал калдырган мирасның әдәбият дәресләрендә генә түгел, татар теле дәресләрендә дә үсеп килүче буынны тел тарихы, тел үсеше белән якыннан таныштыру өчен, аларда тел күренешләрен диахроник аспектта өйрәнә белү күнекмәләре формалаштыру өчен, ниһаять, туган телебезнең матурлыгы, үсеше җәмгыятьнең телгә мөнәсәбәтеннән торуына да төшендерү өчен файдаланырга мөмкин. Шуны истә тотып, әлеге чыгарылыш квалификация эшебезнең беренче бүлекчәсендә шагыйрь иҗатының тел-стиль үзенчәлекләрен, икенче бүлектә Өмми Камал иҗатын татар теле дәресләрендә нәтиҗәле куллану юлларын ачыклауны күз уңында тоттык. Эш дәвамында түбәндәге нәтиҗәләргә ирештек:

Өмми Камал үзенең шигъри әсәрләрен иске татар телендә иҗат иткән. Әлеге телнең вазифасы көндәлек аралашуны түгел, ә китаби аралашуны күздә тота. Шуңа күрә, шагыйрь әсәрләрендә сөйләү теле, гади сөйләм сүзләре бик аз очрый, ә менә гарәп-фарсы алынмалары әсәрләрдә гаять күп, кайбер очракларда гарәп-фарсы һәм гомумтөрки сүзләрнең параллель кулланылышы да күзәтелде (михман – кунак). Иске татар әдәби теле үзенчәлекләре хәзерге вакытта кайбер диалектларда сакланган, эш дәвамында Өмми Камал тарафыннан кулланылган кайбер лексик берәмлекләрнең хәзерге вакытта Урта диалектның минзәлә сөйләшендә, Көнчыгыш диалектның тара сөйләшендә очраганы һ.б.лар ачыкланды. Болардан тыш, лексемаларның фонетик үзенчәлекләре дә (йул – юл, дөрле – төрле) диалектларда саклануын ачыкладык. Әдип шигырьләрендәге фразеологик берәмлекләр дә игътибарга лаек: Өмми Камал файдаланган кайбер фразеологик гыйбарәләргә хәзер дә актив кулланылу (кулдан килү), гарәп-фарсы алынмасы татар лексемасы белән алыштырылып кулланылу (сәд улу – киртә булу), фразеологизмның структур төзелеше саклану кебек (ике сөңге бер күңелгә сыймау – ике тәкә башы бер казанга сыймау) күренешләр хас.

Иске татар әдәби теле, әдәби-мәдәни аралашу теле буларак, фикернең үтемле, тәэсирле һәм нәфис сүзләргә төрелеп бирелүен күзаллый. Үзеннән элгәре яшәп иҗат иткән шагыйрьләр кебек үк, Өмми Камал да шигъри әсәрләренең стилистик бизәлешенә нык игътибар күрсәтә. Ул эпитет, метафора, чагыштыру, җанландыру кебек алымнардан, поэтик синтаксистан иркен файдалана. Суфи шагыйрь буларак, Өмми Камал суфичылык әдәбиятына хас символик, аллегорик образларга еш мөрәҗәгать итә. Шундыйлардан бакча, былбыл, гашыйк яр, шәраб эчеп исергән яр образлары очрый.

Өмми Камал әсәрләре мәктәптә татар теле дәресләрендә тел тарихы, татар милли теле тарихы турында мәгълүмат алганда; лексикология бүлегенең фразеология, архаизмнар, искергән сүзләр, гарәп-фарсы алынмалары, диалекталь лексика темалары өйрәнелгәндә; морфология, синтаксис бүлекләренә караган темалар өйрәнелгәндә тарихи грамматиканы күзаллау булдыру өчен файдаланыла ала. Кызганыч ки, дәреслекләрдә борынгы һәм урта гасыр текстлары материалында эш алып баруга урын бик аз бирелгән. Шул фактны истә тотып, чыгарылыш квалификация эшебезнең аерым бүлекчәсе мондый күнегүләр системасын булдыруга багышланды. Аларда тел күренешләрен белү, тануны ныгыту буенча биремнәр дә, чагыштыру һәм анализлау сәләтен үстерүгә юнәлтелгән биремнәр, сораулар да урын ала. Әлбәттә, Өмми Камал шигырьләрен дәрес процессына кертү безнең тарафтан тәкъдим ителгән бирем-күнегүләр системасы белән генә чикләнми, татар теле укытучысының иҗадилыгы, сәләте, тәҗрибәсе һәм, әлбәттә, теләгенә карап, сыйныфтагы балаларның өлгерешенә, дәрестә хезмәттәшлек атмосферасы хөкем сөрү-сөрмәүгә бәйле төстә, альтернатив программа һәм дәреслекләргә өстәмә рәвештә, үзе дә күнегүләр тәкъдим итә ала. Шәхсән, безнең фикеребезчә, охшаш эшне башка әдип иҗаты материалында да башкару уңышлы булыр иде. Үсеп килүче буын мирасыбыз белән никадәр якынрак танышса, туган теленә ихтирамы да шулкадәр зур булачак.

Башкарган эшебезгә гомуми йомгак ясап, эш өчен сайлап алынган темабызның үсеш перспективаларын ассызыклап, шуңа игътибар юнәлтәсебез килә: фәннең барлык өлкәләрендә, шул исәптән методика фәнендә дә кулланыла торган тарихилык принцибы, иң катлаулы күренешләрнең асылын ачыкларга, шулай ук, аларның үсеш-үзгәрешенең объектив картинасын күзалларга мөмкинлек бирә. Бүгенге көндә тел тарихы мәгълүматлары, шул җөмләдән Өмми Камал әсәрләре хәзерге тел күренешләрен аңлату һәм укучыларда лингвистик күзаллау формалаштыру чарасы булу бәрабәренә үзенчәлекле әһәмият алалар. Телгә өйрәтүдә тарихи якын килүне куллану укучыларның тел тоемын үстерә, аларны борынгы бабаларыбызның мәдәни мирасы белән таныштыра һәм матур әдәбият текстларын тирән аңлауга китерә. Әлеге хезмәтебез нәтиҗәләре киләчәк, тагын да күләмлерәк фәнни тәгълиматлар өчен фундамент ролен үтәр дип ышанып калабыз. Һәм гомумән, чыгарылыш квалификация эшебез нәтиҗәләре тел галимнәре өчен генә түгел, әдәбиятчылар өчен дә кызыклы булыр, дип уйлыйбыз.