«Ономастика фәне һәм аның тармаклары»

Топонимнарның уникаль мәгълүмати мөмкинлеге бар дөнья галимнәренең игътибарын үзенә җәлеп итеп торган, һәм бу бүген дә шулай. Ялгызлык атамаларын ныклы өйрәнү XX гасырның 20–30 елларында башлана – бу чорда чит илдә ономастика фәне интенсив үсеш ала. Лингвистик энциклопедик сүзлектә I Халыкара ономастик конгресс (1930) Франциядә А. Доза инициативасы белән оештырылган дип билгеләнә (1985 елга чаклы 15 конгресс үтә).

1949 елда Бельгиядә ЮНЕСКО каршында Халыкара ономастика комитеты төзелә. Комитет «Onoma» исемле журнал чыгара башлый (1950), анда ономастика буенча тикшеренү нәтиҗәләре белән бергә яңа фән өлкәсе буенча тулы библиография дә бастырыла. Топонимик тикшеренүләр Болгария, Германия, Польша, Чехия, Словакия (элекке БХР, ГДР, ПХР, Чехословакии, ЮСФР) һ.б. бик күп Көнчыгыш Европа илләрендә зур үсеш ала. Көнбатыш Европа илләрендә (Франция, Бөек Британия, Нидерландия һ.б.) ономастика тел гыйлеменең мөстәкыйль тармагы буларак формалаша.

3 елга бер тапкыр ономастика фәннәре конгрессы уздырыла, аларда топонимика мәсьәләләре өстенлек итә. Топонимика буенча тикшеренүләр "Beitrage zur Namen forschung" (ФРГ), "Names" (США) һ.б. журналларда урын ала [Гарипова 1998, 347, 516].

XVII конгресс 1990 елның13-18 августында Финляндиянең башкаласы Хельсинки шәһәрендә уза.

Ономастика чит ил һәм безнең ил галимнәренең тикшеренүләр нигезендә зур үсеш ала (В.А. Никонов, 1965; А.И. Попов, 1965; В.А. Жучкевич, 1968, 1980; Е.М. Поспелов, 1971; А.В. Суперанская, 1973, 1990; И.Г. Добродомов, 1966, 1976, 1984; В.П. Нерознак, 1983; Г.П. Смолицкая, М.В. Горбаневский, 1983; А.К. Матвеев, 1984, 1986; О.Т. Молчанова, 1979, 1982; Н.В. Подольская, 1988; Р.А. Агеева, 1990; О.П. Воронцова, И.С. Галкин, 2002 һ.б.).

Төрки-татар ономастикасы мәсьәләләре Ш. Мәрҗани, К. Насыйри, К. Туйкә, А.Б. Булатов, Г.В. Юсупов, А.Х. Халиков, Ф.С. Фасеев, И.А. Абдуллин, М.З. Зәкиев, Ф.С. Хакимҗанов һ.б. хезмәтләрендә урын алды. Татар ономастикасын мөстәкыйль тел белеме тармагы буларак үстерүгә Г.Ф. Саттаров, М.И. Әхмәтҗанов, Ф.Г. Гарипова, Л.Ш. Арсланов, А.Г. Шәйхулов, Х.Ч. Алишина һ.б. өлеше бәяләп бетергесез. Аларның хезмәтләре татар ономастикасын тулы фәнни система буларак күзалларга мөмкинлек бирә, аңа теоретик һәм практик нигез сала һәм яшь буын галимннәрне тәрбияләүгә зур өлеш кертә. Бу чорда казан лингвистик мәктәбенең бер юнәлеше буларак татар ономастика мәктәбе барлыкка килде дип белдерергә тулы хокук бар, югарыда аталган татар галимнәренең хезмәтләре дөньяви ономастиканы баетты һәм тулыландырды.

ХХ гасырның азагында татар ономастикасында аеруча нык җанлану күзәтелде. Бу чорда Г.Ф. Саттаров, М.И. Әхмәтҗанов, Ф.Г. Гарипова, Л.Ш. Арсланов, Х.Ч. Алишина һ.б. шәкертләре үзләре үк галим буларак үсеп җитеште һәм татар ономастикасының киләчәге алар кулына күчте. Бу үзе үк татар ономастикасының үсешенә өр-яңа сулыш өстәде. Яшь буын галимннәрдән төрки-татар ономастикасына З.Ф. Әхәтова, Г.Р. Галиуллина, Р.Х. Гаррапова, А.Р. Биктимерова, Р.И. Хәҗиев, В.М. Гарипова-Хәсәншина, Г.Ф. Тимканова, Г.Х. Зиннәтуллина һ.б. өлеш керттеләр.

Көньяк Урал топонимик системасы берничә гасыр дәвамында катлаулы географик, тарихи һәм лингвистик шартларда формалашкан. Бу төбәк бик борынгы чорларда ук кардәш һәм кардәш булмаган халыкларның даими бәйләнешләре, бәрелешләре һәм үзара йогынтысы җирлеге булып торган. Һәрбер миграция дулкыны монда үз топонимик, бигрәк тә гидронимик катламын калдырган. Бу катламнарны бүген ономастик тикшеренүләр нигезендә күтәреп була, аларның нинди халыкларга карганлыгын ачыклу мөмкинлеге туа.

Төбәкчелек ономасиологик системасын тикшергәндә җирле халык теле материалыннан файдалану иң отышлы санала. Халык сөйләшендә җирле географик атамалар урын ала, аларның этимологиясе аңлатыла. Халык авыз иҗаты да бу яктан ярдәмгә килә. Халык сөйләшендә җирле географик терминологияне ачыклау эше бу җәһәттән беренче адым булып тора.

Башкортостан Республикасының көньягы төрле халыкларның тупланып яшәү урыны. Алар бүген төрки, фин-угор һәм славян телләрендә сөйләшә. Төрле тел гаиләләренә караган бу халыкларның телендә җирле үзенчәлекләр дә чагыла. Географик терминнар – алар тарихи һәйкәлләр. Шуңа мондый атамаларда бу төбәктә яшәүче халыкларның тормышы, көн-күреш һәм гореф-гадәтләре, фикер-уйлары чагылыш ала. Бу топонимик атамалар вакытында һәм сакчыл язып алынса, аларга дөрес аңлатма бирелсә фән өчен бик кыйммәтле һәм бай мәгълүмат саклана, чөнки топонимик атамалар – алар тел законнары буенча үсеш алган ялгызлык исемнәр. Димәк, топонимик система мәсьәләләрен фәнни өйрәнү һәм дөрес хәл итүгә кайбер гомум фәнни тел проблемларын күзалларга мөмкинлек бирә. Бу яктан караганда диплом эше темасы бик актуаль булып тора.

Башкортостан Республикасының көньяк төбәгендә, конкрет алганда Гафури, Ишимбай һәм өлешчә Стәрлетамак районнарында Җигән елгасысының ике як ярына урынашкан бертөркем авылларда татарлар яшиләр. Аларның җирле телен татар диалектлар системасында урта диалектның мөстәкыйль бер сөйләше – тепекәй сөйләше дип карала. Бу сөйләш вәкилләре телендә үзенчәлекле җирле географик терминнар кулланыла. Тепекәй сөйләшенең тел үзенчәлекләре татар диалектологиясендә һәм бу сөйләш вәкилләре яшәүче төбәк ономастикасы туган якның тарихы белән кызыксынучыларның хезмәтләрендә билгеле дәрәҗәдә тикшерелсә дә, җирле географик терминнар бүгенгә чаклы махсус комплекслы тикшеренү объекты булмаган әле. Бу диплом эшенең яңалыгын билгели.

Тепекәй сөйләше вәкилләре телендәге региональ топонимик терминологиясен барлау һәм бу лингвистик берәмлекләрне системага салып тикшерү гомум татар халык географик терминологиясен тулыландырырга ярдәм итә, бу төбәктә яшәүче татарларның башка халыклар белән аралашу һәм үзара йогынты ясау үзенчәлекләренең лингвистик һәм экстралингвистик характерен ачыкларга мөмкинлек бирә. Төбәк бик борынгы чорларда ук бу регионда барган төрле этник бәйләнешләрнең кечкенә көзгесе-моделе була алу ягыннан отышлы, чөнки тепекәй сөйләше вәкилләре яшәгән җирлек элек тә, бүген дә төрле милләт-тел вәкилләренең этно-лингвистик аралашу зонасы булып тора. Бу яктан ул галимннәрнең игътибарын даими һәм күптән үзенә тартып торса да, элегә чаклы махсус күпьяклы, системалы ономастлар тарафыннан тикшерелмәгән.

Ономастик материалны кичектергесез, фронталь туплау һәм системалаштыру җирле географик терминологияне, бай топонимик материалны белүче олы буын вәкилләренең көннән-көн азая баруы, яшьләрнең төбәк тарихы, этно-лингвистик материалы белән аз кызыксынуы белән дә аңлатыла. Төбәк тарихын һәм халык авыз иҗатының иң яхшы үрнәкләрен яхшы белүче информаторлар бүген үк инде бик сирәк очрый, алар да мәгълүматны гадәт буенча телдән саклый, гүзәл үрнәкләр язма теркәлми кала бирә.

Чыгарылыш квалификацион (диплом) эшенең максаты Башкортостан Республикасының көньяк төбәгендә, конкрет алганда Гафури, Ишимбай һәм өлешчә Стәрлетамак районнарында Җигән елгасының ике як ярына урынашкан бертөркем татар авылларда яшәче тепекәй сөйләше вәкилләре телендә үзенчәлекле җирле географик терминнарны барлау, системалаштыру һәм студент фәнни эше дәрәҗәсендә анализлау.

Куелган максат түбәндәге бурычларны хәл итүне күз уңында тота:

– ономастика фәне турында гомуми мәгълүмат бирү, аның лингвистиканың мөстәкыйль тармагы булуын ассызлыклау, тармакларына күзәтү ясау, тел гыйлемендә тоткан урынын билгеләү;

– татар ономастикасының тарихына кыскача күзәтү ясау, үсеш юнәлешләрен күрсәтү, казанышларын барлау һәм көнүзәк проблемаларын ачыклау;

– татар диалектлар системасында тепекәй сөйләшенең урынына кыскача күзәтү ясау: бу сөйләшнең таралыш җирлеге, этно-лингвистик формалашу үзенчәлекләре; өйрәнү тарихы, аның буенча төп фәнни чыганаклар; тепекәй сөләшенең төп фонетик, лексик-грамматик үзенчәлекләре;

– төбәкнең җирле географик терминнарын барлау, топонимик материал туплау; тупланган топонимик материалны төркемләү һәм тарихи-лингвистик анализлау.

Чыгарылыш квалификацион (диплом) эшенә материал туплау өчен төп чыганаклар:

– ономастика, татар ономастикасы, татар диалектологиясе буенча фәнни-теоретик хезмәтләр, фәнни-практик һәм методик кулланма әсбаплар;

– «Татар теленең диалектологик сүзлеге» (Казан, 1969, 1993), «Татар теленең зур диалектологик сүзлеге» (Казан, 2005), А.А. Камалов, Ф.Ү. Камалованың «Башкорт теленең тарихи-этимологик топонимик һүзлеге» (Өфө, 2007), «Словарь топонимов Республики Башкортостан» (Уфа, 2002), «Словарь топонимов Башкирской АССР» (Уфа, 1980), Э.М. Мурзаевның «Словарь народных географических терминов» (М., 1984), «Татар теленең аңлатмалы сүзлеге» (өч томда, Казан, 1977, 1979, 1981) һ.б. тарихи-лингвистик сүзлекләр, хезмәтләр;

– төбәк тарихына бәйле тарихи, географик, социаль-иктисади һәм туган якны өйрәнү чыганаклары;

– төрле язма-басма һәм сөйләмә халык авыз иҗаты үрнәкләре, татар фольклоры буенча чыганаклар;

– Зәйнәб Биишева ис. Стәрлетамак дәүләт педагогия академиясе татар бүлеге студентларының диалектология һәм халык авыз иҗаты буенча җәйге практикалар вакытында тупланган кыр материаллары, татар һәм чуваш филологиясе кафедрасы каршында студентларның Көньяк Урал төрки, фин-угор һәм славян халыкларының рухи мәдәниятын өйрәнү фәнни лабораториясе фонды материаллары;

– Авторның Зәйнәб Биишева ис. Стәрлетамак дәүләт педагогия академиясендә уку елларында (2005-2012) Гафури районында тепекәй сөйләше вәкилләре яшәүче татар авылларында кыр методы белән туплаган материаллар.

Тикшеренүнең төп метод һәм алымнары. Хезмәтнең теоретик һәм методологик нигезе булып хәзерге ономастика һәм диалектология, гомум лингвистика, тюркология, татар тел белеме казанышлары тора. Чыгарылыш квалификацион (диплом) эшеның максаты һәм бурычлары топонимик материалны комплекслы тикшерүне таләп итә. Бу хезмәттә төрле метод һәм алымнарны – тарихи, этимологик, семантик, структур-лингвистик, тарихи-чагыштырма, тиңләштермә, тасвирлама, статистик, картографик һ.б. – куллануны күз уңында тота.

Теоретик яссылыкта В.А. Никонов, О.Т. Молчанова, Э.М. Мурзаев, Н.А. Баскаков, М.З. Закиев, Х.Ч. Алишина, Л.Ш. Арсланов, Г.Ф. Саттаров, Ф.Г. Гарипова, А.Г. Шәйхулов һ.б. күренекле галимнәрнең фәнни хезмәтләрендә эшләнгән фәнни-теоретик нигезләмәләренә, кагыйдә-күрсәтмәләргә таянабыз. Топонимик материалны анализлауда татар, кардәш төрки, гомумтөрки, кардәш булмаган халыкларның телләрендәге тәрҗемәи, аңлатмалы, диалектологик, этимологик и топонимик сүзлек, белешмә чыганаклар файдаланылды.

Чыгарылыш квалификацион (диплом) эшенең практик әһәмияте ирешелгән теоретик нәтиҗәләр һәм тупланган практик материалларның тепекәй сөйләше таралаган төбәк һәм күрше регион ономастикасын тагын да югары фәнни дәрәҗәдә тикшерү өчен нигез була алуында. Шулай ук хезмәтнең төп нәтиҗәләре Көньяк Урал ареалы топонимикасын өйрәнүне тирәнәйтү өчен файдаланыла ала.

Хезмәтнең практик материаллары мәктәптә һәм башка төрле уку йортларында ономастика һәм туган якны өйрәнү дәресләрендә, туган телне тирәнтен үзләштерүдә, уку-укыту әсбаплары төзүдә уңышлы кулланыла ала.

Хезмәтнең төп нәтиҗәләре Зәйнәб Биишева ис. Стәрлетамак дәүләт педагогия академиясе татар бүлегендә диалектология, халык авыз иҗаты һәм татар теле гамәли дәресләрендә, студентларның фәнни-практик конференцияләрендә чыгышларда апробацияләнде.

Ономасиологик тикшеренүләр төрле халыкларның күченү-миграция юлларын һәм элекке яшәү урыннарын, тел һәм мәдәни бәйләнешләрен, телләрнең бик борынгы халәтен һәм аларның диалектларының мөнәсәбәтен ачыкларга ярдәм итә. Ялгызлык атамаларны тикшерү аларның саклануында һәм бирелешендә булган үзенчәлекле закончалыклары булуы белән бик зур әһәмияткә ия. Ялгызлык исем, үзенең социаль вазифасына (функциясенә) бәйле рәвештә – билгеле предметка индивидуальләштереп күрсәтү өчен хезмәт итүе белән – этимологик мәгънәсе бөтенләй билгесез булган яисә аңлашылмаган очракта да, ягъни шул ук телнең башка сүзләре белән тулысынча бөтенләй бәйләп булмаган чакта да, үз төп әһәмиятен саклый. Мәсәлән, төрки-скиф Дон, фин-угор Москва, Волга һ.б.

Ялгызлык исемнәр (ономастик берәмлекләр) билгеле телнең тарихындагы эволюцион күчешләр һәм революцион үзгәрешләр вакытында да үз ныклыкларын һәм яшәүчәнлекләрен саклап кала. Шуңа күрә теге яки бу атамага этимологик анализ ярдәмендә ул беренче барлыкка килгән телнең характерын, үзенчәлекләрен билгеләргә мөмкинлек туа [http://ru.wikipedia.org/wiki].

Ялгызлык исемнәр бик борынгы чорлардан ук гади кешеләрнең һәм галимнәрнең игътибарын үзенәренә җәлеп иткән. Бүген язгызлык атамалар күптөрле фән өлкәләренең тикшеренү объекты булып тора – телчеләр, географлар, тарихчылар, этнографлар, психологлар, әдәбиятчылар алар белән кызыксына. Шулай да мондый берәмлекләр беренче чиратта лингвистлар тарафыннан ономастик лексика буларак җентекле тикшерелә, чөнки ялгызлык атамалар, нинди генә тере яисә тере булмаган тәбигатькә карамасын (кешегә, хайваннар дөньясына, йолдызларга, шәһәр-авылга, урам-тыкырыкка, елга-чишмәгә, китапка яисә коммерция фирмасына) – ул барыбер тел системасына караучы, тел законнары буенча барлыкка килүче һәм үзгәрүче, аның билгеле закончалыклары буенча яшәүче һәм кулланылучы сүз. Шуңа күрә дә бу төр сүзләрне өйрәнүче фән өлкәсе – ономастика – лингвистика фәненең мөстәкыйль тамагы булып тора.

Башкортстанда югары Агыйделнең сулъяк бассейны Җигән елгасы буенда бер төркем татар авыллары халкы теле татар диалектлар системасында урта диалектка карган мөстәкыйль сөйләш булып тора. Тартыклардан д, б, г, авазларын яңгыраулаштырып сөйләүләре өчен (тэ–пэ–кэ), аларны күрше-тирә авыллар тепекәйләр дип атыйлар. Бу сөйләш үз төп фонетик, лексик-грамматик үзенчәлекләре булу белән характерлана.

Тепекәй сөйләше зонасында топонимик система бик үзенчәлекле. Бу төбәктә гомумтөрки топонимик терминнар күзәтелә, ягъни татар һәм башкорт топонимик системасына хас булган терминнар урын алган. Сөйләшкә хас булган терминнардан йырын кргл., абдл., тпк. ераган, ермак, ерынты (промоина, рытвина, канава, овражек); қапқа минз., кргл., тпк. хуҗалык, йорт (хозяйство, дом); сирәм тпк. ищек алды (двор); тирәйақ тпк ишек алды (двор); төйәк тпк. көтү ята торган җир, туплау (лежбище, место отдыха скота, обычно у водопоя); уйбат тпк. түбән ѕир, иңкү җир (низменность, низина) кебекләр анализлана. Аз санлы үзенчәлекле топонимик терминнарның теркәлүе – бу төбәк топонимик системасының ярлы булуын күрәсәтә дигән сүз түгел. Киресенчә, сөйләш таралган зонада гомумтатар һәм гомумбашкорт терминнар урын алган. Шуңа алалрны гомумтөрки дип билгеләргә кирәк. Бу үзенчәлек тепекәй сөйләшенең татар әдәби теленнән бик нык аерымланмавы белән дә аңлатыла дип билгеләргә мөмкинлек бирә.

Тепекәй сөйләше зонасында таралган топонимнарны төркемнәргә бүлеп тикшергәндә ойконимнарны, гидронимнарны, оронимнарны, миркротопонимнарны аерып чыгарып була. Тасвирланган материал бу төбәк халкының озын һәм катлаулы тарихы юл үтүен дәлилли. Аларда этник багланышлар һәм телнең үсеш динамикасы һәм тенденцияләре ачык гәүдәләнә. Топонимнар барлыкка килү, формалашу, үсү-үзгәрү процессы җәмгыятьнең социаль-тарихи һәм мәдәни-идеологик эволюциясенә, иҗтимагый-икътисадый үгәрешләр белән тыгыз мөнәсәбәттә тора.

Арсланов Л.Ш. Исследования по финно-угорской и тюркской ономастике. – Елабуга: ЕГПИ, 2005. – 224 с.

Галиуллина Г.Р. Антропонимия татар г. Казани в ХХ веке. – Казань: Изд-во Казан. ун-та, 2001. – 16 с.

Гарипова Ф.Г. Авылларны сөям жаным-тэнем белэн. – Казан: Татар. китап нәшр., 1994.

Гарипова Ф.Г. Гидронимы Заказанья Татарской АССР (Бассейнов рек Ашит, Казанки, Меши, Шошмы): Автореф. дис. кандидат. филол. наук. – Казань, 1975. – 36 с.

Гарипова Ф.Г. Исследования по гидронимии Татарстана. – М.: Наука, 1991. – 294 с.

Гарипова Ф.Г. Татарская гидронимия. (Вопросы этногенеза татарского народа по данным гидронимии).– Казань: ИЯЛИ, 1998. – Кн. 1. – 571 с.

Гильфанова Ф.Х. Антропонимия тобольских и тюменских татар середины ХVIII-ХIХ вв. (к проблеме этнической истории): Монография. – Тюмень, 2005. – 112 с.

Әхмәтҗанов Р.Г. Татар теленең этимологик сүзлеге. – Бирск: БГСПА, 2005. – Т. I. – 233 б.

Әхмәтьянов Р.Г. Татар теленең кыскача тарихи-этимологик сүзлеге– Казан: Татар. кит. нәшр., 2001. – 272 б.;

Закирова Г.К. Историко-лингвистический анализ ойконимии Казанского ханства: Автореф. дис. кандидат. филол. наук. – Казань, 1998. – 25 с.

Залялиева М.А. Историко-лингвистическое исследование татарских личных имен русского и западноевропейского происхождения: Автореф. дис. кандидат. филол. наук. – Казань, 1985. – 21 с.

Зәкиев М.З. Татар халкы теленең барлыкка килүе. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1977. – 208 б.

Зәкиев М.З. Төрки-татар этногенезы. – М.: Инсан, РФК, 1998. – 624 б.

Камалетдинова З.С. Тюркско-татарская географическая терминология и топонимия Томской области РФ: Автореф. дис. кандидат. филол. наук. – Казань, 1997. – 18 с.

Камалов А.А. Башкирская топонимия. – Уфа: Китап, 1994. – 304 с.

Камалов А.А. , Камалова Ф.Ү. Башкорт теленең тарихи-этимологик топонимик һүзлеге. – Өфө: Китап, 2007. – 332 б.

Каримуллин А.Г., Каримуллин Ш.А. Указатель авторефератов и диссертаций по татарской филологии по состоянию на 1998 год. – Казань: Фикер, 2000. – 157 с.

Куряева Р.И. Тюркский пласт русской ойконимии Среднего Поволжья: Автореф. дис. кандидат. филол. наук. – Казань, 1992. – 25 с.

Мазитова Ф.Л. Историко-лингвистический анализ татарских фамилий: Автореф. дис. . канд. филол. наук. – Казань, 1986. – 27 с.

Мирхайдарова А.Х. Семантико-стилистическое пространство антропонимии в художественной прозе Я.К. Занкиева: диссертация . кандидата филологических наук: 10.02.01. – Тюмень, 2005. –237 с.

Мурзаев Э.М. Словарь народных географических терминов. – М.: Мысль, 1984. – 653 с.

Никонов В.А. Имя и общество. – М.: Наука, 1974. – 278 с.

Никонов В.А. Нерешенные вопросы ономастики Поволжья // Ономастика Поволжья. – Вып. 1. – Ульяновск, 1969. – С. 3-5.

Ономастика Поволжья. – Вып. 2. – Горький, 1971. – 373 с.

Ономастика Поволжья. – Вып. 3. – Уфа, 1973. – 431 с.

Ономастика Поволжья. – Вып. 4. – Саранск, 1976. – 309 с.

Ономастика Татарии. – Казань: ИЯЛИ, 1989. – 119 с.

Подольская Н.В. Словарь русской ономастической терминологии. – М.: Наука, 1988. – 187 с.

Рамазанова Д. Б. К вопросу формирования татарских говоров на западе Башкирии (с учетом архивных и исторических данных) // Взаимовлияние и взаимообогащение языков народов СССР. – Казань, 1982. – С. 88-97.

Рамазанова Д.Б. Тепекеевский говор татарского языка // МТД.– Вып. 6.– Казань, 1988.– С. 20-43.

Садыкова З.Р. Историко-лингвистический анализ тюрко-татарской топонимии Ульяновской области Российской Федерации. – Автореф. дис. кандидат. филол. наук. – Казань, 2003. –

Сатаров Г.Ф. Татарстан АССРның антропотопонимнары. – Казан: Ун-т нәшр., 1973. – 282 б.

Саттаров Г.Ф. Антропонимия Татарской АССР: Автореф. дис… д-ра филол. наук. – Казань, 1975. – 90 с.

Саттаров Г.Ф. Атамалар дөньясына сәяхәт . – Казан: Татар. китап нәшр, 1992. – 182 б.

Саттаров Г.Ф. Татар антропонимикасы. – Казан: Ун-т нәшр., 1990. – 280 б.

Саттаров Г.Ф. Татар исемнәре ни сөйли. – Казан: Раннур, 1998. – 486 б.

Саттаров Г.Ф. Татарская антропотопонимия и этнолингвистические связи // Советская тюркология. – 1978. – № 3. – С. 22-32.

Саттаров Г.Ф. Татарская топонимия. – Казань: Изд. Казан. ун-та, 1998. – 438 с.

Саттаров Г.Ф. Этапы развития и очередные задачи татарской ономастики. – Казань, 1970. – 87 с.

Саттаров Г.Ф. Этнотопонимы в топонимии и антропонимии Татарии // Исследования по татарскому языку. – Казань: Изд-во Казанского ун-та, 1977. – С. 20-63.

Саттаров Г.Ф. Этнотопонимы Татарии // Советская тюркология. – 1980. – № 1. – С. 32-49.

Саттаров Г.Ф. Этапы развития и очередные задачи татарской ономастики. – Казань, 1970.

Тимканова Г.Ф. Историко-лингвистический анализ личных имен татар г. Тюмени XX века. – Казань, 2005. – 252 с.

Труды учёных Института языка, литературы и искусства им. Г.Ибрагимова: 1939-2009: Библиографический указатель. – Казань: ИЯЛИ им. Г.Ибрагимова, 2010. – 208 с.

Хаҗиев Р.И. Татарстан Республикасы Көньяк-көнчыгыш Кама аръягы ойконимиясенә тарихи-лингвистик анализ. – Казан, 2005.

Хисамитдинова Ф.Г. Башкирская ойконимия XVI–XIX вв. – Уфа: Башкир. кн. изд-во, 1991. – 304 с.

Хисамитдинова Ф.Г. Географические названия Башкортостана: Материалы для историко-этимологического словаря. – Уфа: Гилем, 2006. – 132 с.

Шагиев Р.Ш. Историко-лингвистический анализ микротопонимии Юго-Восточного Закамья Татарстана: Автореф. дисс. канд. филол. наук. – Казань, 2001. – 21 с.

Шайхулов А.Г. Татарские и башкирские личные именатюркского происхождения: Автореф. дис. кандидат. филол. наук. – М., 1978. – 23 с.

Шайхулов В.Г. Семантика личных прозвищ в татарских диалектах // Ономастика Поволжья. – Саранск, 1976. – С. 57-60.

Юсупов Г.В. Введение в булгаро-татарскую эпиграфику. – М.-Л., Изд-во Акад. наук СССР, 1960. – 165 с.

Интернет чыганаклар

http://ru.wikipedia.org/wiki

http://www.antat.ru/index.shtml?568

http://www.dissercat.com/content/istoriko-lingvisticheskii-analiz-tatarskikh-prozvishch

http://www.dissercat.com/content/istoriko-lingvisticheskii-analiz-tyurko-tatarskoi-toponimii-ulyanovskoi-oblasti-rossiiskoi-f

http://www.dissercat.com/content/istoriko–lingvisticheskii–analiz–tyurko–tatarskoi–toponimii–ulyanovskoi–oblasti–rossiiskoi–f

http://www.dslib.net/jazyki-rosii/ahmetzjanov.html

http://www.lib.ua-ru.net/diss/cont/222106.html

http://www.onoma.newmail.ru/onomastika.htm

http://www.referun.com/n/istoriko-lingvisticheskoe-issledovanie-tyurko-tatarskih-geograficheskih-nazvaniy-v-russkih-letopisyah

http://www.tggpu.ru/f11/index.php?id=9&idm=8

Электронный каталог авторефератов диссертаций, защищенных в Диссертационном совете Д.212.081.12 // http://www.tggpu.ru/f11/index.php?id=9&idm=8

Чыганаклар кыскартылмалары

БТДҺ – Башкорт теленең диалектологик һүзлеге. – Уфа: Китап, 2002. – 432 с.

БТҺ 1 – Башкорт теленең һүзлеге: Ике томда. – М.: Русский язык, 1993. – Т. I. – 861 б.

БТҺ 2 – Башкорт теленең һүзлеге: Ике томда. – М.: Русский язык, 1993. – Т. II. – 814 б.

ДТС – Древнетюркский словарь. – М.: Наука, 1969. – 676 с.

СТ – Словарь топонимов Башкирской АССР. – Уфа: Башкир. кн. изд-во, 1980. – 200 с.

СТ – Словарь топонимов Республики Башкортостан. – Уфа: Китап, 2002. – 256 с.

ТТАС – Татар теленең аңлатмалы сүзлеге. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1977. – Т. I. – 475 б.

ТТАС – Татар теленең аңлатмалы сүзлеге. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1979. – Т. II. – 724 б.

ТТАС – Татар теленең аңлатмалы сүзлеге. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1981. – Т. III. – 831 б.

ТТДС – Татар теленең диалектологик сүзлеге. – Казань: Татар. кит. нәшр., 1969. – 643 с.

ТТДС – Татар теленең диалектологик сүзлеге. – Казань: Татар. кит. нәшр., 1993. – 459 с.

ТХС 1 – Татар халык сөйләшләре: Ике китапта. – Беренче китап. – Казан: Мәгариф, 2008. – 357-372 б.

ТХС 2 – Татарско-русский словарь: В 2-х т. – Казань: Магариф, 2007. – Т. I . – 726 с.

ТРС – Татарско-русский словарь: В 2-х т. – Казань: Магариф, 2007. – Т. II. – 726 с.