«Ономастика фәне һәм аның бер тармагы буларак әдәби ономастика»

Кеше исемнәрен тикшерүне халыкның мәдәниятенең үсеше, аның үзаллы этнос буларак формалашуының төрле этапларында башка халыклар белән тарихи-мәдәни, икътисади бәйләнешләргә керүе белән тыгыз бәйләнештә карарга кирәк. Чөнки антропонимнар халыкның мәдәнияте, йолалары, традицияләре, көнкүреше, уй-карашлары белән тыгыз бәйле. Аларны өйрәнү халыкның тарихын, этнографиясен тикшерүчеләр өчен әһәмиятле.

Соңгы вакытларда татар халкының тарихи үткәне аеруча интенсив тикшерелә башлады. Җыеп әйткәндә, XX гасыр азагында җәмгыятьтә татар теленә карата кызыксыну арта, аның абруе күтәрелә башлады. Татарстан республикасында туган якны өйрәнү юнәлешендәге фәнни эзләнүләр еш күзәтелә, чөнки туган як тарихын өйрәнмичә торып, тарих, тел һәм мәдәният буенча тулы мәгълүмат бирердәй хезмәтләр әзерләп булмый.

Диплом эшенең темасы бик актуаль, чөнки тема бүгенге көнгә кадәр югары уку йорты студентларының диплом эше дәрәҗәсендә өйрәнелмәгән, һәм киләчәктә аны тагын да югарырак дәрәҗәдә җентекле фәнни өйрәнү бик кирәкле. Антропонимика мәгълүматлары (ономастика фәненең башка өлешләре мәгълүматлары белән берлектә) тел тарихы, диалектология, тарихи лексикология, этнолингвистика, халык тарихы, крайны өйрәнү һәм башка фәннәр өчен кыйммәтле чыганак булып торалар, бу фәннәрне тагын да үстерүдә шактый зур роль уйныйлар.

Кешеләргә исем бирү йоласы элек-электән килә. Антропонимнар, буыннан-буынга күчә килеп, төзелеш-ясалышлары ягыннан әллә ни үзгәреш кичерми безгә килеп җиткәннәр. Шуңа күрә исемнәр теге яки бу төбәктә яшәгән халыкның борынгы теле, тарихы, гореф-гадәтләре турында байтак кына әһәмиятле мәгълүматлар бирүче “тарих хәбәрчеләре” булып санала.

Антропонимияне күпьяклы һәм тирән итеп өйрәнү кирәклеге һәм мөһимлеге хәзерге вакытта бөтендөнья күләмендә танылды. Ономастик тикшеренүләрнең тел тарихы, аның иҗатчысы булган халык тарихы һәм этногенез мәсьәләләрен өйрәнү өчен зур ярдәме, сизелерлек булышлыгы һәм фәнни-теоретик әһәмияте бар. Шуның өчен ономастика мәсьәләләренә соңгы елларда игътибар артуы күзәтелә.

Татар халык дастаннарындагы антропонимнар диплом эшенең тикшерү объекты булып тора. Эшебезнең яңалыгы – татар халык дастаннарындагы антропонимнарны күзаллау һәм аларга лингво-структур анализ ясау, чөнки антропоним сүзьясалыш, грамматик, лексик-семантик яктан күпьяклы һәм үзенә генә хас булган специфик үзенчәлекләргә ия.

Билгеле галимнәр хезмәтләренә, теоретик тәгълимәтләренә таянып татар халык дастаннарындагы антропонимнарның лингво-структур үзенчәлекләрен фәнни тасвирлау диплом эшенең төп максаты итеп билгеләнде.

Бу максатка ярашлы без түбәндәге мәсьәләләрне хәл итүне бурыч итеп алдык:

1. Тема буенча фәнни әдәбият туплау, аны өйрәнү һәм теманың өйрәнелү тарихын ачыклау;

2. Татар халык дастаннарындагы антропонимнарны барлау;

3. Татар халык дастаннарындагы антропонимнарга лексик-семантик анализ ясау.

4. Тупланган материалны мәктәптә өйрәнү күнекмәләре системасын булдыру.

Куелган бурычларны хәл итү өчен «Татар халык иҗаты. Дастаннар» (Казан 1984), Г.Ф.Саттаров һ.б. галимнәрнең хезмәтләре төп чыганак буларак кулланылды.

Хезмәтнең практик әһәмияте – тупланган материалны югары уку йортларында һәм урта мәктәпләрдә татар теленең лексик хәзинәсен үзләштерүдә, сүзлекләр төзегәндә, чыгышлар ясаганда файдалана алу мөмкинлеге. Дәресләрдә антропонимика материалларын (гомумән алганда ономастика материалларын) куллану укытуның эчтәлеген баета, аны кызыклы итә.

Чыгарылыш квалификацион эшебез БДУның Стәрлетамак филиалында үткән “Молодежь. Прогресс. Наука» фәнни-гамәли конференциясендә апробацияләнде. Эшебезнең темасы буенча фәнни мәкалә тезислары басмага тапшырылды.

Шулай итеп, барлык төр ялгызлык исемнәрен өйрәнә-тикшерә торган ономастика фәне үз эченә берничә тармакны алып, шактый катлаулы структура-төзелеш тәшкил итә. Ул сүз белән тәгъбир ителә торган исемнәр һәм атамалар турындагы фән буларак, лексикологиянең аерым бер тармагы булып санала.

Ономастика тел белеменең (үзенә иң якын торган тармагы диалектология белән бергә) халык (этнос) һәм тел тарихын тикшерә торган бүлеге этнолингвистиканың состав өлешен тәшкил итә һәм бу гаять мөһим, яңа тарихи-лингвистик фәнне (этнолингвистиканы) тудыруда һәм үстерүдә ифрат зур роль уйный.

Топонимияне һәм антропонимияне тирән һәм күпьяклы итеп өйрәнүнең зарурлыгы һәм мөһимлеге хәзерге вакытта бөтендөнья күләмендә танылды. Танылган рус язучысы К.Паустовский сүзләре белән әйткәндә: «Урын исемнәре – халыкның үз илен шагыйрәнә бизәве ул. Аларда – халыкның холкы, тарихы, һәвәскәрлеге һәм көнкүреш үзенчәлекләре».

Күренекле рус ономасты В.А.Никонов хәзерге вакытта махсус тикшеренү көтеп ята торган ифрат мөһим һәм кичектергесез проблемаларга: татар һәм башкорт халыкларының кеше исемнәрен, кушаматларын һәм фамилияләрен өйрәнүне, Идел буе топонимиясенең төрле төрки телләргә караган барлык катламнарын аеруны, фин-угыр топонимиясен өйрәнүне һәм башкаларны кертә. Татар теле тарихын (борынгы татар теленә хас булган фонетик, лексик һәм грамматик күренешләрне) чагылдыра торган язма истәлекләр безнең көннәргәчә аз сакланган. Аерата татар теленең тарихи лексикологиясе (тюркологиядә, гомумән, тарихи лексикологиянең антропонимика һәм топонимика тармаклары) әлегә аз эшкәртелгән. Шуңа күрә татар теле тарихын өйрәнү, борынгы тел күренешләрен ачу өчен ономастика фәненең роле зур.

Исемнәр – универсаль күренеш, алар җәмгыять үсеше белән тыгыз бәйләнгән. Антропонимик мәгълүматларга таянып, шул исемнәргә ия булган халыкның милли үзаңы хакында сүз йөртергә мөмкин.

Исем кушу, исемгә бирелгән мәгънә һәр халыкның үзенә генә хас үзенчәлекләре белән характерлана. Татар халкы элек-электән яңа туган сабыйга исем кушуга зур җаваплылык белән караган. Матур эчтәлекле, аһәңле, җиңел һәм анык әйтелешле исемнәр бирергә тырышкан. Исемнең җисеменә туры килүен теләгән һәм тәэмин иткән.

Һәрбер халыкта кеше исемнәренең шактый кызыклы һәм бай тарихы, үзенчәлекле традицияләре, барлыкка килү, бирелү-кушылу йола мотивлары бар. Татар халкының рухи һәм матди ягын тәшкил иткән мәдәнияте телгә, аның антропонимикасына турыдан-туры тәэсир иткән.

Төрки телләрнең күбесенең, шул исәптән татар теленең дә, башлыча Ислам дине йогынтысында гарәп исемнәре белән тулылануында урта гасырларда фарсы теле шактый нык булышлык-арадашлык иткән. Болгар дәүләтенең Урта Азия, Иран һәм башка Көнчыгыш илләре белән борынгы заманнардан ук башланган дәвамлы сәүдә һәм мәдәният багланышлары аркылы болгар-татар теленә, ә соңыннан Алтын Урда һәм Казан ханлыгы чорларында, татар теленә байтак кына фарсы сүзләре һәм кеше исемнәре килеп кергән.

Татар дастаннарындагы исемнәрне тикшергәндә, без күрәбез: элек-электән татар халкы исем кушуга бик җитди караган. Балага исем кайсы айда, нинди көндә, гаиләдә ничәнче булып тууына һ.б. күптөрле сәбәпләргә карап бирелгән. Һәрбер исемнең бурычы – кешенең индивидуальлеген билгеләү. Исем төрки халыкларда баланың алдагы язмышын билгеләүче магик көч булып торган. Борынгы кеше өчен исем зур әһәмияткә ия булган һәм аның илаһи көчләр белән бәйләнешен билгеләгән. Рух һәм исем тигезлеге күп дини ышануларга хас күренеш.

Исемнәр телдә үзләре аерым бер система тәшкил итә. Телдәге гомум закончалыклар, антропонимиядәге специфик законнар белән баетыла төшә. Шул ук вакытта антропонимиягә генә хас законнар формалаша. Бу законнар антропонимиконга яңа исемнәр килеп кергәч, тагы да катлауланалар. Алынма исемнәрнең үзләренә генә хас үзенчәлекләре була. Шуңа күрә татар антропонимиконы алынмалар кабул иткәндә, фонетик һәм грамматик үзгәрешләр кичерә. Бу үзгәрешләр телләр арасындагы аваз системасының, грамматик структураның туры килеп бетмәве белән аңлатыла.

Исемнәрнең семантикасы татар халкының гореф-гадәтләре, ышану-инанулары, халыкның көнкүреше, кешенең рухи дөньясы белән тыгыз бәйләнгән. Моны без дастаннардан алып тикшергән исемнәрдә аерымачык күрәбез.

Кеше исеме – шәхес турында вакыт чикләрен белми торган тарих хәбәрчесе, аның мәңгелек үлемсез ядкәре, хатирәсе. Татар теле – бөтендөнья күләмендә кеше исемнәренә иң бай, кеше исемнәре хәзинәсе иң мул булган телләрнең берсе булып тора.

Ономастик тикшеренүләрнең тел тарихы, аның иҗатчысы булган халык тарихы һәм этногенез мәсьәләләрен өйрәнү өчен зур ярдәме, сизелерлек булышлыгы һәм фәнни-теоретик әһәмияте бар. Шуңа күрә ономастика мәсьәләләренә соңгы елларда игътибар артканнан-арта бара.

8. Вәлиева Ф.С., Саттаров Г.Ф. Урта мәктәп һәм гимназияләрдә татар теле укыту методикасы. – Казан: Раннур, 2000. – 424 б.

9. Галиуллина Г.Р. Татар теле. Лексикология: таблицалар, схемалар, анализ үрнәкләре, күнегүләр, сүзлекчә. – Казан: Мәгариф, 2007. – 95 б.

10. Гарипова Ф.Г. Исемнәрдә ил тарихы. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1994. – 264 б.

11. Гафурова Ф.А., Сәлимгәрәева Б.С. Татар теле. 2 нче сыйныф. Башкортстанның башлангыч мәктәпләре өчен дәреслек. – Уфа: “Китап” нәшр., 2002. – 120 б.

12. Зинин С.И. Введение в русскую антропонимию. – Ташкент, 1972. – 278 с.

13. Краткий топонимический словарь Урало-Поволжья. Материалы и методические указания к спецкурсу “Ономастика в краеведении Волго-Камско-Уральского этнолингвистического региона” / Сост. Шайхулов А.Г., Равилова Г.Р. – Уфа: БГУ, 2005. – 148 с.

14. Кусимова Т. Исемдәр дөньяһында. Башкорт исемдәре һүзлеге. Башкорт һәм рус телдәрендә. – Өфө: Башкорт. кит. нәшр., 1991. – 192 б.

15. Мәҗитова Ф. Исемең матур, кемнәр куйган // Мәгариф. – 1995. – №11. – 21-22 б.

16. Мазитова Ф. Учащимся об антропонимике // Совет мәктәбе. –1985. – №6. – 27-28 б.

17. Миңнеәхмәтов Р.Г., Миңнеәхмәтова Т.Ф. Татар теле: 6 нчы сыйныф. Башкортстан татар урта гомуми белем бирү мәктәбе өчен дәреслек. – Уфа: “Китап” нәшр., 2004. – 272 б.

18. Насипов И.С. Татар диалектологиясе: Библиографик белешмә. – Стәрлетамак: Стәрлетамак дәүләт пед. ин-ты, 2004. – 156 б.

19. Русско-башкирский словарь: В 2 томах / Под ред. З.Г.Ураксина. – Уфа: Башкир. энцикл., 2005. – т. 1. А-О. – 806 с.

20. Русско-башкирский словарь. В 2 томах / Под ред. З.Г.Ураксина. – Уфа: Башкир. энцикл., 2005. – т. 2. П-Я. – 677 с.

21. Русско-татарский словарь / Под ред. Ф.А.Ганиева. – М.: Инсан, 1997. – 718 с.

22. Русча-татарча сүзлек. – Казан: Татгосиздат, 1941. – 752 б.

23. Рәхмәтулла С. Очлытау итәгендә. – Уфа: Китап, 2004. – 80 б.

24. Саттаров Г.Ф. Атамалар дөньясына сәяхәт. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1992. – 240 б.

25. Саттаров Г.Ф.Татар исемнәре сүзлеге. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1981. – 256 б.

26. Саттаров Г.Ф.Татарская ономастика за 50 лет // Вопросы татарского языкознания. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1971. С. 52-66.

27. Сафиуллина Ф.С., Зәкиев М.З. Хәзерге татар әдәби теле. – Казан: Мәгариф, 2002. – 407 б.

28. Сафиуллина Ф.С. Хәзерге әдәби теле: күнегүләр. Югары һәм урта уку йортлары өчен. – Казан: Мәгариф, 2002. – 344 б.

29. Сафиуллина Ф.С., Ибраһимов Г.Б. Хикмәтле дә, бизәкле дә туган тел. – Казан: Мәгариф, 1998. – 176 б.

30. Семантика личных прозвищ в татарских диалектах / А.Г.Шайхулов // Ономастика Поволжья. – Саранск, 1976. – Вып. 4. – С. 57-60.

31. Суперанская А.В. Общая теория имени собственного. – М.: Наука, 1973. – 324 с.

32. Сөләйманова Р.А. Хәзерге башкорт телендәге антропонимдар һәм уларзың үсеш тенденцияләре. – Өфө: Гилем, 2006. – 148 б.

33. Татар халык иҗаты. Дастаннар / Төзүче Ф.В.Әхмәтова – Казан: Татар. кит. нәшр., 1984. – 384 б.

34. Татарско-русский словарь / И.А.Абдуллин, Ф.А.Ганиев, М.Г.Мухамадиев, Р.А.Юналеева; Под ред. Ф.А.Ганиева. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1998. – 462 с.

35. Идегәй // Ул дәрья да бу дәрья / Төзүче Л.Г. Шәрифуллина – Казан: Мәгариф, 1999. – 287 – 328 б.

36. Шайхулов А.Г., Раемгужина З.М. Башкирские и татарские имена собственные / Под ред. Суперанской А.В. – Уфа: ИЦ “Аэрокосмос и ноосфера”, 2006. – 92 с.

37. Шайхулов А.Г., Раемгужина З.М. Башкирские и татарские личные имена тюркского происхождения. Учебное пособие. – Уфа: ИЦ “Аэрокосмос и ноосфера”, 2006. – 72 с.

38. Шәкүр Р.З. Исемдәрзә – ил тарихы. – Өфө: Китап, 1993. – 256 б.

39. Юсупов Ф.Ю. Татар теле: Дүртьеллык башлангыч мәктәпнең 2 нче сыйныфы өчен дәреслек / Ф.Ю.Юсупов, З.А.Казыйханова, Р.Х.Мөхиярова. – Казан: Мәгариф, 1997. – 238 б.