«Әдәбиятта синестезия күренеше һәм аны өйрәнү тарихы»

«Синестезия» термины фәнни әйләнешкә йөз еллап элек кергән һәм бүген дә психологиядә, филологиядә һәм эстетикада шактый актив кулланыла. Синестезия мәсьәләсенә галимнәр күптәннән игътибар итеп киләләр, шулар арасында бөек акыл иясе Аристотель, философ А.Лосев, психолог А.Бине һ.б. исемен атау да җитә.

Шуңа карамастан, татар һәм төрки телләрендә бу проблема бөтенләй диярлек тикшерелмәгән. Соңгы елларга кадәр «синестезия», «синестетик троп» кебек сүз һәм сүзтезмәләр күпчелек татар тел белгечләрен, филологларны аптырата, югалып калырга мәҗбүр итә иде. Моның сәбәбе шунда: беренчедән, алар «синестезия» терминын филологиягә бөтенләй кагылышсыз, психологик яки медицина термины дип карыйлар. Икенчедән, барысы да аркылы һәм буйга тикшерелгән, дип санаган тел һәм әдәбият белгечләре беренче тапкыр «поэзиядә синестезия», «синестетик троп» кебек әйләнмәләрне очратканда, аларны бөтенләй исәпкә алмыйлар.

Синестезия мәсьәләләрен, аның әдәбияттагы, сәнгатьтәге чагылышын тикшерү Казанда 1960 нчы еллардан башлап үткәрелеп килгән конференцияләрдә башкарыла.

Татар сүз сәнгатендә синестезия мәсьәләләрен тирәнтен тикшерү белән философия фәннәре докторы, Татарстан Фәннәр Академиясенең әгъза-корреспонденты Б.М.Галеев шөгыльләнә. Галимнең бу проблемага кагылышлы кайбер хезмәтләрен атап үтәргә кирәк. «Төсле тоемлау» – могҗизамы, әллә гадәти бер «күз буумы»?», «Литература как «полигон» для изучения синестезии», «Светомузыка в системе искусств», «Содружество чувств и синтез искусств», «Синестезия – чудо поэтического мышления». Профессор Б.М.Галеев үзенең укучыларын да бу эшкә җәлеп итә. Шулар арасында Г.Сафина: «Татар шигъриятендә синестезия күренешенә кайбер мисаллар», «Синестезия в татарском языке», «Можно ли «видеть» звуки и «слышать» запахи?», И.Л.Ванечкина: «Цветной слух»: Чудо или юдо?», «Цветной слух и светомузыка», «Поэма огня», А.Ф.Лосева: «История античной эстетики: ранняя классика», «Античная музыкальная эстетика» һ.б мәкаләләрен әйтеп үтәргә кирәк.

Алдан әйтеп үтүебезчә, синестезия мәсьәләсе әдәбият гыйлемендә яңа, өйрәнелмәгән проблема, шуңа күрә дә инде ул игътибарны җәлеп итте. Квалификацион чыгарылыш эшенең актуальлеге тикшереләсе мәсьәләнең татар әдәбият нәзарәсендә әлегәчә тиешле өйрәнелмәвендә. Синестезия язучыларга тел чаралары ярдәмендә кызыклы, төгәл, художество ягыннан тулы ачылган образлы күренеш-вакыйгаларны тудыруга ярдәм итә. Шул сәбәпле, синестезия мөмкинлекләрен тирәнтен һәм күпкырлы өйрәнү зарур.

Татар әдәбият гыйлемендә синестезия мәсьәләсен тикшерү һәм проза әсәрләре мисалында синестетик табышларны барлау чыгарылыш эшенең максаты булып тора.

Билгеләнгән максатны тормышка ашыру өчен түбәндәге бурычларны хәл итү карала:

1. тормышта синестезия күренешенең барлыкка килү сәбәпләрен һәм аның фәндә тикшерелү тарихын өйрәнү;

2. «синестезия» төшенчәсен тулы ачыклаучы сыйфатларны билгеләү;

3. ХХ нче гасыр татар әдәбиятында синестезия күренешенең үзенчәлекләрен барлау;

4. татар прозасында, аеруча хәзерге чәчмә әсәрләрдә, синестетик табышларның идея-эстетик функциясен анализлау.

Чыгарылыш эшенең тикшерү объекты булып ХХ нче гасыр татар әдәбиятында синестезия мәсьәләсе килсә, өйрәнү предметы булып аерым авторларның әсәрләрендә чагылыш тапкан синестетик табышларның идея-эстетик функциясен барлау тора.

Чыгарылыш эшенең тикшеренү материалы булып хәзерге чор татар язучылары Т.Галиуллин, Ф.Латыйфи, Ф.Бәйрәмова, А.Гыйләҗев, И.Салахов, Ә.Сәлах һ.б. әсәрләре алынды. Шуны да аерым искәртергә кирәк, алда билгеләнгән авторларның әсәрләре хәзерге татар әдәбиятында синестезия мисалларының иң бай чыганагы булып тора.

Чыгарылыш эше кереш, ике бүлек, методик өлеш, йомгак, кулланылган әдәбият исемлеге һәм кушымтадан гыйбарәт.

Белүебезчә, метафора кыскартылган чагыштыру гына түгел, ул кыскартылган каршы кую да. Бер-беренә каршы куелган билгеләр никадәр ерак торса, шулкадәр «метафорик көтелмәгәнлек» чагурак, диләр тел белгечләре. Димәк, бер-берсеннән ерак торган предмет яки күренешләрне янәшә кую (алар нигезендә охшашлык тудыру – Л.С.) – художестволы сөйләмнең төзелеш принципларының иң мөһименең берсе. Һәр чорның үз «метафорик фонды» бар, ул поэзиядә генә түгел, бөтен төр сәнгатьтә дә күзәтелә. Тупланган метафорик сурәт чаралары гасырдан-гасырга янәшә куеп булмаган әйберләрне яңа, көтелмәгәнчә чагыштыру нәтиҗәсендә үсә, катлаулана. Вакыт үтү белән бу аптыраткан, хәтта «мөмкин булмаган янәшәлек» гадәтигә әверелә, яңалары барлыкка килә.

Күрүебезчә, мондый «мәгънәсез сүзләр тезмәсенең» гадәти түгеллеге махсус «буталган хисләрдә» тора. Мондый хисара кисешләр психологлар телендә «синестезия» дип атала. Тел белемендә һәм поэтикада синестезия дип төрле хисара янәшә куеп чагыштыру булган тропларны һәм стилистик фигураларны атыйлар.

Синестезиянең иң киң таралган чагылышы – төсле ишетү. Бу очракта тавыш ишетү хисен генә түгел, төсне күзаллауны дә чагылдыра. Тел гыйлемендә синестезия – метафорик фикерләү дигән гомум билгеләмә бирелә [15; 123]. Һәм бу метафорик фикерләү нәкъ менә ассоциацияләр механизмына нигезләнә дә инде.

Ассоциацияләр нәрсәгә бәйләнгән соң? Профессор Х.Госман «Казан утлары» журналында басылып чыккан «Яшьләр һәм остазлар» мәкаләсендә (1978, №5) болай дип яза: «Хәзерге фән кеше мие унбиш миллиард күзәнәктән – нейроннан тора. Алар сабый бала чагыбыздан алып, безнең барлык кичергән, күргән, ишеткән, сизгән, тойган нәрсәләребезнең сурәтләрен аңыбыз рөхсәте белән дә, аңардан рөхсәтсез дә үзләрендә беркетә баралар һәм гомергә саклыйлар. Без аларны «онытабыз» гына. Безнең кайсыдыр бер нейронда бер сурәт, кайсындадыр икенче сурәт ята. Аларны бер-берләренә ялгандыру беркемнең дә уена килмәгән. Элек һәркайсы бүтән нейроннар белән багланып хәрәкәт иткән. Шушы ике сурәтне берләштерү белән ике тарафта гомер сөргән ике нейронның һәр икесе сискәнеп, уянып китә дә, һәрберсе икенчесенә таба дулкын җибәрә. Дулкыннар очрашып бергә кушыла һәм шушы кушылудан хис туа, хыялда теге яки бу күренеш ачылып китә. Боларның үз гомерләре эчендә бер-берләренә таба беренче башлап дулкын җибәрүләре булганга, ике араны тоташтырган юл юк. Дулкыннар ике арада яткан бүтән нейроннар катламын ера-ера, аларны да уятып, кузгатып, тәшвиш тудырып, үзләренчә көч-куәт җыя-җыя, өстәмә төсләр, моңнар ала-ала тәгәриләр. Шуңа күрә кушылу процессы да аерата тәэсирле, кабынып чыккан хис очкыны да аеруча нурлы була, күрәсең, ул рухка ләззәт китерә» [22; 154].

Әлеге хисара күчешләрне төрлечә аңлатып карыйлар. Иң элек аны тавыш белән төснең физик охшашлыкларына нигезләнеп «кушып хис итү» ягъни «соощущение» дип карыйлар. Моннан тыш синестетик табышларның барлыкка килүен анатомия, медицинага да бәйлиләр («бәлки, күз белән колакның нерв күзәнәкләре буталгандыр»). Өченчеләр, бәлки, бу патологик атавизм, файдалы булса да, барыбер психик авыру, («беренчел тәэссоратлардан сакланып калган сенсорлык синкретизмының кабатлануы») чагылышыдыр, диләр. Чыннан да, тавыш кисә дә алмый, нәзек тә була алмый, яна да алмый, бу мөмкин түгел. «Төсле ишетү»не Көнбатышта психоделика формасы дип санау популярлашкан иде. Бүген Көнбатышта да, Русиядә дә синестезияне гади генә итеп психиканың ниндидер бер эзотерик үзенчәлеге дип аңлаталар. Синестезия тик аерым «сайланган», «серле гыйлемгә» ия булган кешеләргә генә аңлаешлы дип карала.

Үзенең психологик статусы буенча синестезия хисара ассоциация булса, тел ягыннан караганда ул – метафора (хисара күчерү ясаган метафора), әдәбият яссылыгыннан фикер йөреткәндә – образ тудыру чарасы. «Ассоциация», «метафора», «синестезия» сүзләре этимологик яктан «бәйләнеш» сүзенә кайтып кала. Нинди системада да элемент, компонентларга караганда әнә шул бәйләнешләрне табу һәм өйрәнү кыенрак та инде.

Синестезия төрлемодаль тәэсирләрне үзеннән-үзе килеп чыккан яки максатлы янәшә куеп чагыштыру, чагыштыру юлы белән булдырылган вербаль булмаган фикерләүнең үзенчәлекле чагылышы, дип карый Б.М. Галиев [11; 56]. Синестезия – социаль, мәдәни феномен. Нәкъ менә тел һәм сәнгатьтә синестезия формалаша һәм иң актив кулланыла.

Казан синестезия мәктәбе вәкилләре бөек немец психологы һәм музыка белгече А. Веллеком артыннан синестезияне телдә һәм сәнгатьтә яшәгән хисара ассоциацияләр дип карыйлар. Мондый синестезия очраклы характердагы «клиник» һәм «невротик» синестезиядән аерыла.

Шуны да билгеләп үтәргә кирәк, рус тел гыйлемендә берничә йөз синестетик характердагы метафоралар табылган. Моннан тыш, күпчелек телләрдәге синестетик метафоралар якын, хәтта кабатлана. Димәк, алар онтологик яктан гомуммәгънәле һәм асылы белән кешегә карый дигән нәтиҗә чыгарырга мөмкин. Лексик «синестетик фонд»ның акрын булса да үсүе, баюы табигый хәл, һәм гомуммәгънәле синестезияләрне аерып чыгару өчен төрле телләрдә чагыштырма анализ үткәрү бик файдалы булыр иде. Шунысын истән чыгарырга ярамый, телдә вербаль синестезия барлыгына борынгылар ук игътибар итә. Мәсәлән, Аристотель авазларның «яктылыгы» һәм төсләрнең «нечкәлеге» хакында уйланганда «тел образлары ярдәмендә хисара күчереш бар дип фаразлый» [34; 85], – ди философ А.Лосев.

Йөз ел тирәсе инде «синестезия» термины фәнни телдә кулланылып килә, тик һаман да аның асылы һәм әһәмияте турында бәхәсләр кимеми, әлеге төшенчәнең өйрәнү предметы һәм чикләре төгәл билгеләнмәгән.

Әлеге ситуациянең үзенчәлеге шунда: мондый интермодаль бәйләнешләр вербаль булмаган, тойгылы фикерләүнең системалы чагылышы буларак күпчелеге түбән акыласты дәрәҗәсендә формалаша һәм аң дәрәҗәсенә күтәрелеп сүзләрдә, шул исәптән поэтик сүздә дә, теркәлеп таныла.

Әдәбияттагы синестетик фигуралар еш кына сүз уйнату буларак карала. Әлбәттә, моны бөтенләй кире кагып булмый. Шуңа карамастан, сөйләм телендә ничәмә гасырлар буе җыелып килгән киң таралыш алган синестетик метафоралар фонды һәм тагын да синестетик тропларның поэзиядә художестволы сөйләм агышында мөмкин булулары һәм яшәп килүләре бу тропларның шулай ук гомумәһәмиятле психик нигезле икәнен раслый. Бу дәлилләрдән баш тарту дөнья төзелешен тел үзенчәлекләре белән бәйләп аңлатырга омтылган лингвистик фәлсәфәнең, ягъни «психофизик», бу очракта, дөресрәге «лингвопсихологик», параллелизмның тел белән психиканың үзара бәйләнешләрен инкар иткән ниндидер яңа бер төренең өскә чыгуын белдерә.

Психолог А.Бине поэтик синестезияләрне аерым бер төр метафоралар – «зәгыйфь-метафоралар» [12; 67] дип карый. Һәрбер метафораның образлы киная буларак психологик нигезендә ассоциация (безнең очракта хисара) ятканын исәпкә алып, синестезиянең үзенчәлеге икеләтә кинаялелектә дигән фикердәбез, чөнки бу очракта мәгънә күчерү икенче хисләр сферасына кереп башкарыла. Шушы моментны аңлаганда синестезия гамәлдә булган поэтик чаралар системасына җиңел генә кереп урнаша.

Поэтик синестезиягә образлылыкның барлык гомум билгеләре хас: «уйлар тынгысызлыгы» уяту, иҗатта катнашу шатлыгы, кабул итүнең күтәренке күпмәгънәлелеге, мәгънә «үстерү», хәтта үзгәртү, әйтелмәгәннән яңа (иң мөһим) мәгънәне чыгару, бердән гомумгә кушылу, – болар барысы да фикерләүнең бөтенлеген генә түгел, тирәнлеген тәэмин итә.

Синестетик тропларда бу билгеләр мөмкин кадәр куертылган. Чөнки, бер яктан, модальлекнең гетерогенлыгы аң эшчәнлеген активлаштыра һәм тропны барлыкка китергән ноктаны табу өчен «мәгънәләр дөньясы» дәрәҗәсенә кадәр күтәрелергә мәҗбүр итә. Икенче яктан, әлеге логик операция хислелекнең икеләнү формасында һәм күпчелеге иң түбән сенсор дәрәҗәдә башкарыла. Синестетик троп – беренче һәм икенче сигналь системаларының күптөрле дәрәҗәләрнең (антагонистик) капма-каршы кушылуларына китергән (бер яклап аңның, икенче яклап хислелекнең) гармоник хәрәкәте нәтиҗәсе.

Әдәби синестезияне анализлау художестволы фикерләүнең вербаль булмаган формаларын ачыклауга җиңеллек китерә. Моннан тыш мондый анализ синестезиянең үзенең нюансларын психик феномен буларак өйрәнүгә хезмәт итә.

Безнең көндәлек сөйләм телебез синестезиягә бик бай, аны чын мәгънәсендә «синестетик метафоралар каберлеге/зираты» [11; 64] дип атарга була. Мәсәлән, якты тавыш, җылы төс, салкын төс, җиңел көй, үткен сүз һ.б.

Нәкъ менә сөйләм телендә синестезияне киң куллану аның этимологик билгеләмәсе «кушып/бергә тою/сизү» түгеллеген раслый. Чынында синестезия – ул «кушып күзаллау», «кушып хис итү». Үзенең психологик халәте буенча синестезия – ул ассоциация, анык кына әйткәндә - хисара ассоциация (еш кына күпдәрәҗәле, системалы). Синестезия – ул метафорик фикерләү чагылышы, ә метафорик аң үзе ассоциацияләр механизмына нигезләнә.

Шулай итеп, сүз метафора, ассоциация, чагыштыру, янәшә куеп чагыштыру, кинаяләп әйтү турында бара. Шулай да, «кыз – лилия чәчәге» дигән метафорада күз белән күрелгән әйбер күрелгән нәрсә белән янәшә куелса, кызны курай авазлары белән чагыштыру синестетик характерда. Фәндә билгеле булганча, метафора килеп чыгышы ягыннан «охшашлык» ассоциацияләренә нигезләнгән. Ә синестезия беренче карашка янәшә куеп булмаган, төрле хисләрнең (мәсәлән, күрү һәм ишетү) «охшашлыгы»на бәйле формалаша. Бу очракта охшашлык эчтәлек (мәгънә, эмоциональ тәэсир) ягыннан я форма (төзелеш/структура) ягыннан булырга мөмкин. Хисара күчерү, синестетик чагыштыру теләсә нинди «охшашлык» ягыннан янәшә куеп чагыштыру кебек үк – болар барысы да аң, фикерләү эшчәнлеге. Тик бу очракта фикерләү сенсор-хисле сфера кысаларыннан чыкмый, ягъни бу төр фикерләү үзенчәлекле вербаль булмаган, образлы-хисле фикерләү була. Синестезиядә вербаль булмаган фикерләү гади визуаль яки музыкаль фикерләүдән катлаулырак, чөнки ул вербаль булмаган фикерләүнең әлеге формалары арасында барлыкка килгән бәйләнеш яки ассоциацияләр дәрәҗәсендә тормышка ашырыла.

Күп кенә тел белгечләре төрле хис-тойгылар – күрү һәм ишетү, тәм сизү һәм ишетү, ишетү һәм ис сизү һ.б. – кисешендә барлыкка килгән метафорик гыйбарәләрнең татар телендә булу мөмкинлеген аңлап, кабул итеп җиткерми. Әмма махсус тикшеренүләрнең нәтиҗәсе татар әдәбиятында синестетик метафорага бихисап мисаллар барлыгын раслый. Аларның бер өлеше күрү һәм ишетү: яшел тавыш, көмеш тавыш; икенчеләре – тәм сизү һәм ишетү: тәмсез сүз, ачы сүз, тозлы сүз, баллы тавыш; өченчеләре – тәм сизү һәм ис сизү: тәмле ис; дүртенчеләре ишетү һәм тоемлау, сиземләү тойгылары кисешендә оешкан – коры тавыш, сыек аваз, йомшак тавыш, салкын сүз һ.б.