«Татар теленең сүзлек составында алынмалар һәм аларны төркемләү»

Бу хезмәтнең тикшерү объекты – татар теле дәресләрендә алынма сүзләр. Аның тикшерү предметы булып татар телендә алынма сүзләрнең һәм аларны татар теле дәресләрендә өйрәнү үзенчәлекләре санала.

Тикшерүнең төп максаты – татар телендә алынма сүзләрне өйрәнүнең теоретик нигезләрен барлау һәм әлеге лексемаларны татар теле дәресендә өйрәтү методикасын булдыру. Куелган максатка ирешү өчен түбәндәге бурычларны чишү зарур:

1) Татар теленең сүзлек составында алынмаларның урынын билгеләү һәм ролен ачыклау;

2) Тел белемендә, шул исәптән татар тел белемендә, алынма сүзләрне төркемләү мәсьәләсенә ачыклык кертү;

3) Татар теле дәресләрендә алынмаларны өйрәнү үзенчәлекләрен билгеләү;

4) Татар теле дәресләрендә алынма сүзләрне өйрәнү өчен күнегүләр системасын тәкъдим итү.

Чыгарылыш квалификация эшнең теоретик-методологик нигезе. Эш башкару барышында без, темага караган бик күп теоретик материал белән танышып, төрле гомумиләштерүләр ясадык, күренекле галимнәрнең, тел белгечләренең, педагогларның хезмәтләрен өйрәндек, аларның кыйммәтле фикерләренә таяндык. Атап әйткәндә, хезмәтнең теоретик нигезен В.И. Абаев, Б.А. Аврорин, Л.П. Ефремов, Ю.А. Жлуктенко, А.Б. Карлинский, Л.П. Крысин, П.Н. Лизанец, Ф.С. Сафиуллина, М.З. Зәкиев һәм башка галимнәрнең алынма сүзләр турында язылган хезмәтләре; шулай ук татар телен укыту методикасы буенча хезмәтләр, татар телен укыту проблемасын яктырткан гамәли юнәлештәге кулланмалардагы фикер сөземтәләре тәшкил итә. Теманы өйрәнү өчен материалы булып хезмәт иткән фәнни әдәбият, аерым алганда, алардан китерелгән өзекләр, күрсәтелгән чыганаклардагы вариантлары, орфография һәм пунктуация үзенчәлекләре мөмкин булган кадәр сакланган килеш тәкъдим ителде.

Хезмәтнең төп методологик нигезе булып танып-белү теориясе алынды, телләрнең бер-берсе белән багланышлары нәтиҗәсе булган алынмаларны өйрәнү, татар телен укытуның методикасы һәм теориясе өлкәсендәге гыйльми фикерләргә таянып эш ителде.

Эшне башкару дәвамында түбәндәге методлар файдаланылды: тасвирлама-аналитик (фәнни-методик хезмәтләрнең потенциалын ачыклау өчен тикшерү проблемасы буенча теоретик чыганакларны анализлау, тел укыту методикасы һәм педагогика белгечләренең фәнни-теоретик концепцияләрен өйрәнү); иҗтимагый-педагогик (дәреслекләрне һәм укыту әсбапларын анализлау).

Чыгарылыш квалификация эшебезнең практик һәм теоретик әһәмияте шунда: эш дәвамында ирешелгән нәтиҗәләр укытучылар тарафыннан һөнәри эшчәнлекләрендә кулланылырга мөмкин. Шулай ук, бу эштә урын алган гамәли материалларны югары уку йортында татар телен укыту методикасы курсларында, методистларның һәм тел укытучыларының квалификациясен үстерү курсларында файдалану мөмкинлеге бар. Моннан тыш, хезмәттәге материаллар, тел укытучысы һөнәренә бәйләнешле гуманитар сыйныфларда анализ предметы булып тора ала. Тикшеренү барышында җыелган кайбер материаллар укытучылар өчен методик кулланма язганда, укыту әсбаплары төзегәндә ярдәм итәргә мөмкин.

Эштә урын алган кайбер теоретик фикерләр һәм алар нигезендәге нәтиҗәләр 2017 елда М. Акмулла исемендәге БДПУда оештырылган «Өзлексез белем бирү системасы: мәктәп – педколледж – вуз» XVII Региональ фәнни-гамәли конференциядә (XVII Региональная научно-практическая конференция «Система непрерывного образования: школа – педколледж – вуз») гыйльми докладта урын алды. Чыгышның төп өлеше мәкәлә рәвешендә конференциянең фәнни җыентыгында басылып чыкты. Шулай ук хезмәтнең аерым өлешләре хәзерге татар әдәби теле курсының гамәли дәресләрендә апробацияләнде.

Билгеле булганча, телнең яшәеш-үсеше экономия принцибына нигезләнгән. Иске сүзләргә яңа мәгънә өстәп лексиканы баету ысулышушы принципка тугрылыклы рәвештә эшли. Халкыбыз тарихында кайбер сүзләр, конкрет төшенчәләр юкка чыгу сәбәпле, әйләнештән төшеп калганнар. Мәсәлән, ханнар, вәзирләр, тарханнар, урядниклар кебек администрация, хакимият башлыклары безнең республикада инде күптәннән юк. Димәк, әлеге сүзләрнең телдә кирәге дә калмый. Әмма хаклык өчен әйтергә кирәк, халык әкиятләрендә, фразеологик әйтелмәләрдә, мәкаль-әйтемнәрдә, тарихи хезмәтләрдә бу сүзләр очрарга мөмкин. Кайбер очракларда исә, ниндидер төшенчә юкка чыкса да, аны атаган сүз хәзер икенче бер төшенчә, икенче мәгънә белдерә башлый. Хәзерге вакытта, мәсәлән, шәкерт дигәндә без мәктәп яки вуз укучысын күзаллыйбыз. Элеккерәк чорларда исә шәкерт дип муллада укыган баланы атаганнар.

Лексика баюның чираттагы ысулы – яңа сүз уйлап табу. Гадәттә неологизмнар, тарихи үсеш нәтиҗәсе буларак, яңа төшенчәләр, яңа күренешләр, яңа һөнәрләр һ.б. атау өчен барлыкка киләләр, еллар узу белән яки сөйләмнән төшеп калалар, яки киресенчә, нормага кереп, неологизм булудан туктыйлар. Кайчандыр глобаль, оптималь, слайд, инвестор, бизнес кебек сүзләр неологизм саналсалар, хәзер аларны башкалар алыштыралар: лизинг, бренд, картридж, дубликат, инновация, интеграция һ.б.

Телебез составында яшәүче сүзләрнең бер төркеме исә башка телләрдән алынган, берникадәр үзгәрешләр кертелеп яисә бернинди үзгәрешләрсез алар татар кешесенең норматив сүзлек составында яшәп киләләр.