«Татар телендә кисәкчәләр (лексик-семантик һәм грамматик анализ)»

Татар телендә кисәкчәләр сүзләргә һәм тоташ җөмләләргә күп төрле мәгънә төсмерләре, шул исәптән модаль мәгънәләр дә белдерүгә хезмәт итәләр. Кисәкчәләр татар теле буенча язылган грамматикаларда төрле дәрәҗәдә чагылыш таптылар һәм тасвирландылар. Кисәкчәләрнең сүзләргә керешеп киткәннәрен (мәсәлән, -дыр,-дер, -тыр, -тер, -мы, -ме, -мыни, -мени, -сана, -сәнә, -чы, -че) кайбер галимнәр кушымчаларның аерым төрләре дип таныдылар [Алпаров, 2008: Б. 78]. Әмма бу кисәкчәләр кушымчалардан белдергән мәгънә төсмерләре һәм функцияләре буенча аерылалар. Алар фәкать кисәкчәләр буларак кына тикшерелергә тиеш.

Телебездәге кисәкчәләр семантик яктан классификациясе шактый катлаулы тел күренеше булып тора. Әлегә кадәр аларның төгәл һәм анык бүленеше юк.

Болар татар тел белемендә кисәкчәләрне лексик-семантик һәм функциональ кулланылышы ягыннан тикшерүнең актуальлеген дәлилләп тора.

Чыгарылыш квалификацион эшнең максаты булып телебездәге кисәкчәләрнең семантик яктан классификациясен, җөмлә структурасындагы кулланылыш үзенчәлекләрен тикшерү тора.

Бу максатка ирешү барышында түбәндәге бурычлар куеп чишелде:

1) тюркологиядә һәм татар тел белемендә кисәкчәләрнең өйрәнелү тарихына күзәтү ясау;

2) телебездәге кисәкчәләрнең семантик классификациясен барлау;

3) кисәкчәләрнең функциональ кулланылышын тикшерү;

4) уку процессында кисәкчәләрне өйрәнү алымнарын тасвирлау.

Чыгарылыш квалификацион эшенең яңалыгы булып татар телендәге кисәкчәләрнең ике зур төркемгә:

а) грамматик мәгънә төсмерләре белдерүче кисәкчәләр,

ә) модаль мәгънә төсмерләре белдерүче кисәкчәләр.

Чыгарылыш квалификацион эшенең методологик нигезен рус тел белемендәге, тюркологиядәге һәм татар тел белемендәге бу проблемага багышлап язылган саллы хезмәтләр тора. Аларның авторлары В. В. Виноградов, Н. Шведова, Н. К. Дмитриев, К. М. Мусаев, М. В. Зайнуллин, Г. Х. Алпаров, В. Н. Хангилдин, Д. Г. Тумашева, Ф. А. Ганиев, Р. Г. Минниахметов кебек галимнәр.

Чыгарылыш квалификацион эшен башкарганда тасвирлама, чагыштырма, компонентлы анализ кебек тикшеренү методлары кулланылды.

Структур яктан чыгарылыш квалификацион эше кереш, өч бүлектән торган төп өлештән, йомгак, библиография һәм кушымтадан тора.

Башкорт телендә кисәкчәләр аерым сүз төркеме буларак К. З. Әхмәров тарафыннан билгеләнде, әмма ул аларны семантик төркемнәргә бүлеп тормый да [Әхмәр, 1941].

Н. К. Дмитриев башкорт теленең кисәкчәләрен “аерым бер сүздән (ягъни сүз төркемнәреннән) формантларга (ягъни аффиксларга) күчеп йөрүче кайсыбер элементлар бар. Алар - кисәкчәләр” дип билгели [Дмитриев, 1950: Б. 131]. Галим кисәкчәләрне абстракт (грамматик) мәгънәгә ия булган берәмлекләр дип характерлый һәм аваз вариантлары булган түбәндәге кисәкчәләрне тикшерә: -мы, -ме, -мо, -мө; -да, -дә, -та, -тә, -за, -зә; -ла, -лә; -дабаһа, -табаһа, -забаһа, -лабаһа; -сы, -се, -со, -сө; -һана, -һәнә; -кына, -кенә, -гына, -генә; -ук, -үк; -дыр, -дер, -тыр, -тер, -зыр, -лыр һ. б.

Н. Х. Мәкъсүтова аерым сүзләргә, сүзформаларга, сүзтезмәләргә һәм җөмләләргә өстәмә мәгънә төсмерләре бирүче ярдәмлек сүзләрне кисәкчәләр дип атый һәм белдергән мәгънәләре буенча аларны тугыз төркемгә: сорау, чикләү, көчәйтүче, җөмлә кисәкчәләре, билгесезлек кисәкчәлре, төрле экспрессив-эмоциональ төсмерләр белдерүче кисәкчәләргә бүлә [Максютова: Б. 328-329].

Башкорт теленең кисәкчәләрен М.В. Зәйнуллин, төрле субъектив-модаль мәгънә белдерүләреннән чыгып, анализлый һәм аларны түбәндәгечә бүлә: 1) чынлылыкны яки чын булмауны раслаучы акцентлаштыручы кисәкчәләр, 2) боеру-өндәү кисәкчәләре, 3) шиклелекне, чамалылыкны белдерүче гипотетик кисәкчәләр [Зайнуллин, 1986: Б. 32-41].

Татар телендә кисәкчәләр шактый озак вакытлар башка сүз төркемнәре составында каралдылар, шуңа күрә алар аерым сүз төркеме буларак тикшерелмәдәләр. Кисәкчәләрнең составын һәм аларның семантикасын беренчеләрдән булып Каюм Насыйри шактый тулы рәвештә тасвирлап күрсәтте, әмма ул аларны аерым сүз төркеме итеп тикшермәгән, улт аларны төрле ярдәмче сүз төркемнәренә бүлеп бетергән [Бу хакта карагыз: Современный татарский литературный язык. Лексикология. Фонетика. Морфология. М., 1969: Б. 339].

Гаджиева Н. З. Основные пути развития синтаксической структуры тюркских языков. – М.: Наука, 1973. – 408с.

Ганиев Ф. А. Конверсия в татарском языке. – Казань: Татар. книж. изд-во, 1985. – 110с.

Грамматика русского языка. – В 2-х т. – М.: Изд-во АН СССР, 1960. – Т. 1. – Фонетика и морфология. – 719 с.

Грамматика современного русского литературного языка. – М.: Наука, 1970. – 768с.

Грамматика современного башкирского литературного языка. – М.: Наука, 1981. – 495 с.

Грамматика хакасского языка (под ред. Н. А. Баскакова). – М., 1975. – 418с.

Дмитриев Н.К. Башқорт теленең грамматикаһы. – Өфө: Башқорт кит. нәшр., 1950. – 300 б. (башкорт телендә).

Зайнуллин М. В. Модальность как функционально-семантическая категория. – Саратов: Изд-во Саратовск. унив-та, 1986. – 124с.

Зәйнуллин М. В. Хәзерге башкорт әзәби теле. Морфология. – Өфө, 2002. – 388б. (башкорт телендә).

Зәкиев М.З. Хәзерге татар әдәби теле. – Казан: Казан ун-ты нәшр., 1974. – 336 б.

Кононов А. Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. – М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1960. – 446с.

Латыпов Э. М. Сорау кисәкчәләре//Совет мәктәбе. – 1986. - №8

Латыпов Э. М. Үтенү-ялыну кисәкчәләре// Совет мәктәбе.-1987.-№7; 1988. -№1

Латыпов Э. М. Шикләнү-икеләнү кисәкчәләре// Совет мәктәбе.-1998.-№5

Латыпов Э. М. Раслау кисәкчәләре//Совет мәктәбе. – 1989. - №12

Латыпов Э. М. Чикләү кисәкчәләре//Мәгариф. – 1994. - №4

Майтинская К.Е. Служебные слова в финно-угорских языках. – М.: Наука, 1982. – 185 с.

Миннеәхмәтов Р. Г., Миннеәхмәтова Т. Ф. Татар теле: 6 нчы сыйныф. Башкортстан татар урта гомуми белем мәктәбе өчен дәреслек. – Уфа: “Китап” нәшр., 2004. – 272 б.

Минниахметов Р. Г. Частиөы в современном татарском языке: Учебное пособие. – Уфа: РИО Баш ГУ, 2002. – 72 с.

Мусаев К. М. Грамматика кааримского языка. Фонетика и морфология. – М.: Наука, 1964. – 344с.

Русская грамматика. В 2-х т. – М.: Наука, 1980. – Т. 1. Фонетика. Морфология. – 783 с.

Русский язык. Энциклопедия. – М.: Сов. Энциклопедия, 1979. – 431 с. Изд-во Казан. ун-та, 1978. – 254 с.

Сәяргалиев Б.С. Башкорт телендәге кисәкчәләр турында// Вопросы башкирской филологии. – М., 1959. – С. 72-83.

Сибагатов Р. Г. Теория предикативности. – Саратов: Изд-во Саратовск. Унив-та, 1984. – 208с.

Современный татарский литературный язык. – М.: Наука, 1969. – 380 с.

Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. – М.: Наука, 1988. – 560с.

Татар грамматикасы. Т.I. Фонетика. Морфемика. Сүзясалышы. – М.: “Инсан”, Казан: “Фикер”, 1998. – 512б.

Татарская грамматика: в 3 т. Т.I. - – Казань: татар. книж. изд-во, 1993. – 398с.

Татарская грамматика: в 3 т. Т.II. Морфология. – Казань: татар. Книж. изд-во, 1993. – 398с.

Татар теленең аңлатмалы сүзлеге. т.1. – Казан: Татар. кит. нәшр.,1977.

Татар теленең аңлатмалы сүзлеге. т.2. – Казан: Татар. кит. нәшр.,1979.

Татар теленең аңлатмалы сүзлеге. т.3. – Казан: Татар. кит. нәшр.,1981.

Тумашева Д.Г. Хәзерге татар әдәби теле. – Казан: Казан ун-ты нәшр., 1978. – 221 б.

Хангилдин В.Н. Татар теле грамматикасы: Морфология һәм синтаксис. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1959. – 642 б.

Хәзерге башкорт теле. - Өфө:Баш. кит. нәшр., 1994. – 298 б.

Шведова Н.Ю. Очерки по синтаксису русской разговорной речи. – М.: Изд-во АН СССР, 1960. – 377 с.

Юлдашев А.А. Системы словообразования и спряжения глагола в башкирском языке. – М.: Изд-во АН СССР, 1958. – 195 с.

Юлдашев А.А. Соотношение деепричастных и личных форм глагола в тюркских языках. – М.: Наука, 1977. – 270 с.