«Развитие лексики татарского литературного языка на основе собственных ресурсов в региональной печати»

Тел, культура формасы буларак, шуңа ярашлы рәвештә өзлексез үзгәреп, яңарып, камилләнеп тора. Иҗтимагый тормышта булган яңалыклар, фәнни ачышлар телгә зур йогынты ясыйлар.

Әдәбият hәм фән турыдан-туры тел аша гына гәүдәләнергә мөмкин. Бу бик табигый, чөнки кешеләрнең уй-фикерләре, hәртөрле рухи эшчәнлеге бары сүз hәм җөмләләр белән генә тормышка ашырыла. Культураның музыка, сынлы сәнгать, скульптура, архитектура кебек тармакларына килгәндә исә, телнең функциясе бераз башкарачак, ләкин бу өлкәләр дә телдән аерым яши алмыйлар, чөнки культураның бу тармакларына караган фикерләр, юнәлешләр, теоретик hәм тарихи мәгълүмат шулай ук тел ярдәмендә генә чагылдырылырга hәм буыннан-буынга күчәргә мөмкин.

Үзенең иҗатчысы булган халыкның тарихи үткән юлын өйрәнгәндә, тел иң ышанычлы hәм бай чыганыклардан санала. Язма истәлекләр, археология материаллары җитәрлек булмаганда, күп кенә тарихи вакыйгалар, халыклар арасындагы мөнәсәбәтләр тел фактларыннан чыгып билгеләнә.

Кешелек тормышында телнең бәя биреп бетергесез әhәмиятле хезмәт башкаруы аның аңлаешлы, төзек булуын таләп итә.Телнең, сүзлек хәзинәсе, грамматик төзелеше дөрес принциплар нигезендә үскән очракта гына милли тел чәчәк атарга, халыкның күп төрле ихтыяҗларын уңышлы башкарырга мөмкин. Тел чараларыннан дөрес hәм оста файдалану, яшь буынны моңа өйрәтү өчен, беренче нәүбәттә, аның үсеш законнарын, нормаларын бик яхшы hәм тирән үзләштерергә кирәк.

Лексикология тел белеменең башка тармаклары белән тыгыз мөнәсәбәттә тора. Беренчедән, ул фонетика белән бәйләнгән, чөнки сүзләр авазлардан торалар, икенчедән, ул грамматика белән бәйләнгән. Сүзләр, грамматика карамагына кергәч кенә, аңлашу, аралашу функциясе башкарырлык булып формалашалар. Лексикология аеруча лексикография белән нык бәйләнештә тора. Телдәге сүзләрне барлап, системага салып, төрле сүзлекләр төзү эшенә лексикология турыдан-туры ярдәм итә. Лексикографиягә караган теоретик мәсьәләләрне чишүдә лексикологиянең, әhәмияте бик зур. Лексикология, семасиология hәм этимология белән дә нык бәйләнгән. Семасиология – сүзләрнең мәгънәви үзгәрешен, ә этимология аларның, беренчел (борынгы, тарихи) мәгънәсен тикшерә.

Телнең сүзлек хәзинәсе кинәт кенә барлыкка килмәгән, ул җәмгыятьнең, тарихи үсеше процессында әкренләп тулыланган, баеган. Шуңа күрә телнең, сүзлек составын хәзерге тормышыннан чыгып та, тарихи планда да өйрәнелә. Сүзлек составын язма хатирәләр нигезендә өйрәнү, тикшерү эшен тарихи (диахроник) лексикология башкарса, бүгенге татар әдәби телнең сүзлек составын хәзерге (синхроник) лексикология тикшерә.

Хәзерге татар теленең лексикасын бай hәм киң, әтрафлы сүзләр системасы, аларның мәгънәләре тәшкил итә. Аның лексик байлыгы зур үсеш алган дип саналган телләрдән берничек тә калышмый. Анда төрле структураларга hәм стильләргә караган йөзләрчә мең сүзләр бар.

Татар теленең лексик байлыгы да, башка телләрдәге кебек ук, киңәт кенә барлыкка килмәгән. Анда акрынлап яңа сүзләр барлыкка килгән, яшәп килгән сүзләрнең мәгънәләре киңәйгән. Бу процесс халыкның сәяси, икътисади hәм мәдәни тормышы белән бәйле рәвештә барган. Татар телендә бигрәк тә XX йөзнең башларында hәм урталарында бик күп сүзләр барлыкка килә: субүләр, күпбуын, азчылык, узаң, алдынгы h.б.

Иҗтимагый күренеш буларак тел җәмгыятътәге сәяси, икътисади, мәдәни hәм башка үзгәрешләрдән читтә кала алмый. Татар милли әдәби теле үсешендә дә галимнәр ил тормышындагы төрле зур борылышларга нисбәтле биш чорны аерып күрсәтәләр. Аларның соңгысы – үзгәртеп кору чоры [24, 4]. 1985 елда башланып киткән зур вакыйгалар – совет режимының җимерелүе, җәмгыятънең, сәяси, икътисади hәм рухи нигезләрен үзгәртеп кору, Башкортстан Республикасының яңа дәүләт – хокукый статус алуы, халыкның милли үзаңы уяну, чит илләр белән бәйләнешләр киңәю – әдәби телебездә, бигрәк тә аның сүзлек составында, турыдан-туры чагылыш тапты. Аерым алганда, җәмгыятътәге кискен үзгәрешләр белән бәйле яңа төшенчәләрне атау өчен татар теленең, үз җирлегендә күп кенә яңа сүзләр ясалды; совет чорында пассив сүзлеккә күчкән кайбер сүзләр, аеруча гарәп-фарсы алынмалары актив кулланылышка кайтты; шул ук вакытта рус теле аша интернациональ сүзләр керде.

Шуңа күрә бу хезмәт Башкортстан Республикасының вакытлы матбугатыннан җыелган материаллар нигезендә язылды. Алар түбәндәге газета-журналлардан алынды: «Кызыл Таң» – Уфада татар телендә чыга торган республика иҗтимагый-сәяси hәм мәдәни газета. Оештыручылары – Башкортстан Республикасы Дәүләт җыелышы – Корылтай, Министр кабинеты. «Өмет» – Уфада 1991 елның июленнән чыга торган иҗтимагый сәяси яшьләр газетасы. Оештыручылары БР Матбугат hәм массакүләм мәгълүмат министрылыгы, БР Яшьләр сәясәте буенча дәүләт комитеты. «Тулпар» – Республика яшьләренең әдәби – нәфис, иҗтимагый-сәяси журналы. Оештыручысы – Башкортстан Республикасы Яшьләр сәясәте буенча дәүләт комитеты. «Башкортостан уқытыусыһы» – Башкортстан Республикасыньң Халык мәгарифе министрлыгы оештырган айлык фәнни-педагогик һәм методик журнал. Милли мәктәпләрдә татар телен укытуга карата материаллар татар телендә басыла.

Шул ук вакытта Башкортстанда татар телендә чыга торган шәhәр, район газеталары киң файдаланылды. Алар: «Буздяк яңалыклары» (Буздәк), «Юлдаш» (Дүртөйле), «Чишмә» (Чишмә).

Үзгәрешләр әдәби телнең барлык функциональ стильләрендә дә чагылыш тапты. 1992 елда кабул ителгән «Татарстан Республикасы халыкларының телләре турында» Закон нигезендә татар телен дәүләт теле буларак рәсми даирәдә куллануны канунлаштыру – эш кәгазьләре стиле, гомум һәм махсус белем бирү системасының барлык баскычларында, шул исәптән вузларда ана телендә укытуны гамәлгә кертү, бу уку йортлары өчен татарча дәреслекләр hәм гыйльми хезмәтләр язу – фәнни-техник стиль үсешенә уңай йогынты ясадылар (шул ук хәл Башкортстанда да – «Башкортстан Республикасы халыкларының телләре турында» Закон 1999 елның 15 февралендә кабул ителде). Телебездә Октябрь революциясенә кадәр югары үсешкә ирешкән, әмма соңыннан кулланылыштан чыккан дини культ стиле дә, ислам диненең яңарышына бәйле рәвештә, функциональ стильләр системасында яңадан үз урынын ала [38, 3].

Шулай да рус теленә дә хас булганча, «хәзерге әдәби тел үсешенең төп тенденцияләре публицистик стильдә туа һәм аныклана» [22, 46], чөнки башка стильләргә караганда «газета теленә неологизмнар hәм чит тел сүзләре җиңелрәк үтеп керә», яңа яки актуальләшкән сүзләр башка матбугат битләрендә теркәлә [38, 32]. Шуңа да тәкъдим ителгән квалификацион чыгарылыш эшендә яңа чор татар әдәби теле лексикасындыгы үзгәрешләр Башкортстандагы татар матбугаты материаллары буенча, нигездә, публицистика стиле мисалында өйрәнелә.

Телебездәге үзгәрешләргә галимнәр һәм җәмәгатьчелек тә битараф түгел. Аерым матбугат органнары туган тел мәсьәләләренә багышлап махсус кушымталар да ачтылар. Татарстандагы «Ватаным Татарстан» газетасының «Әллүки», «Мәдәни җомга» атналыгындагы «Туган тел», «Татарстан» журналының «Хиссияте миллия», «Мәгариф» журналындагы ТР Министрлар Кабинетының Телләр турындагы Законны гамәлгә ашыру комитеты кушымталары чыгып торса; Башкортстанда чыккан «Өмет» газетасының «Мәгърифәт», «Чаткылар», «Кызыл таң» газетасының битләрендә, «Тулпар» журналының аерым булекләрендә һ.б. галимнәребез телгә карата сак булырга, чит тел сүзләрен кулланганда чама хисен югалтмаска кирәкләген искәртеп, аерым сүзләрне кулланудагы хаталарны күрсәтеп чыгышлар ясап торалар. Бу уңайдан, аеруча, Ф.А.Ганиев, Ф.Г.Гарипова, М.З.Зәкиев, Ө.Г.Кәримуллин, Н.В.Максимов, И.М.Низамов, Г.Ф.Саттаров, Ф.С.Сафиуллина, В.Х.Хаков, М.Б.Хәйруллин, Ф.А.Юсупов, С.Ш.Поварисов, Р.Г.Сибәгатов мәкаләләре игътибарга лаеклы. Үзгәртеп кору чоры әдәби теле үсешенең аерым аспектларына караган фәнни хезмәтләр дә күренә башлады. Шундыйлардан М.Б.Хәйруллинның яңа халыкара сүзләр, терминнар, гомумән, телдәге яңарыш мәсьәләләренә багышланган [Хәйруллин 1995, 1996, 1998, 2000 һ.б.] И.М.Низамовның яңа иҗтимагый терминнар, гомумән, культурасы турында [Низамов 1990, 1996, 1998], Р.А.Юсуповның яңа чорда әдәби телнең үсү-баю чыганыкларын барлаган [Юсупов 1993,1998], Г.Ф.Саттаровның иҗтимагый тормыштагы яңарышның татар топонимиясенә йогынтысы мәсьәләләрен яктырткан [Саттаров 1998], Ф.С.Сафиуллинның лексикадагы үзгәрешләрнең төрле юнәлешләрен ачыклауга багышланган [Сафиуллина, 1997,1998,1999], С.Ш.Поварисованың сүз һәм сәнгатьле сөйләмне яктырткан [Поварисов 1997], Ә.С.Зинина һәм Ә.Ш. Йосыповларның яңадан активлашкан сүзләр турында [Зинина 1991; Йосыпова 1997,1998] хезмәтләрен һ.б. күрсәтергә мөмкин.

80-90 нчы еллар матбугатында иҗтимагый-сәяси терминология кулланудагы үзенчәлекләр чагылыш таба [Гарифуллин, 1998], Г.С.Сабирова, Р.Х.Мөхиярова тарафыннан «Хәзерге татар әдәби телендә яңа сүзләр hәм яңа мәгънәләр», «XX гасырның, 80-90 нчы елларында татар әдәби теле лексикасының үсеше» дигән кандидатлык диссертацияләре якланды [Сабирова, 1999; Мөхиярова, 1999].

Күрсәтелгән хезмәтләр яңа чор татар әдәби теле лексикасын өйрәнүгә зур өлеш кертсәләр дә, бу өлкәдә әле галимнәрнең игьтибарыннан читтә калган мөһим мәсьәләләр шактый: 1) соңгы чорда барлыкка килгән лексемалар арасында телнең үз җирлегендә, үз ресурслары белән ясалган сүзләр һәм калькалар, алынмалар аерып махсус тикшерелмәгән; 2) сүзләренең кулланылыш даирәләре, стильләре үзгәрү исәбенә баюы, элек чит ил яки үткән тормыш реалияләре атамалары буларак кына кулланылган сүзләренең үз җирлегебезгә карата актуальләшүе мәсьәләләре игътибардан читтә кала килә. Болар барысы да тикшерү объектының актуальлеген дәлилли.

Әйтелгәннәрдән чыгып, квалификацион чыгарылыш эшендә татар әдәби теле лексикасының төп үсеш-үзгәреш тенденцияләрен өйрәнү максаты куелды. Максатка ирешү юлында түбәндәге бурычлар хәл ителде:

– өйрәнелгән чорда Башкортстанның районнарында һәм Уфада татар телендә чыккан газета-журналлар лексикасындагы үсеш-үзгәрешләрне чагылдырган берәмлекләрнең картотекасын туплап системалаштыру;

– тупланган лексик материалны, татар теле лексикасындаыгы үзгәрешләрен билгеләү өчен, «Татар теле аңлатмалы сүзлеге» [ТТАС,I – 1977; II том – 1979; III том – 1981] белән чагыштырып чыгу;

лексикасының татар теленең үз ресурслары җирлегендә үсеш юнәлешләрен билгеләү, яңа сүзләр һәм мәгънәләрне, чикләнгән кулланылыштан киң кулланылышка күчкән берәмлекләргә лексик -семантик анализ ясау; Квалификацион чыгарылыш эшенең практик әhәмияте тупланган материал hәм ясалган нәтиҗәләр урта hәм югары уку йортлары студентлары өчен файдалы булыр.

Тикшерү материалы булып, нигездә, Башкортстан Республикасында соңгы елларда чыккан, газета-журналларда шулай ук район газеталарында басылган текстлар хезмәт итте.

Лексикадагы үзгәрешләр билгеләгәндә, нигез критерий итеп татар теленең, 1977, 1979, 1981 елларда чыккан өч томлык аңлатмалы сүзлеге (ТТАС) алынды.

Хезмәтнең, методологик нигезен татар әдәби теле үсешен өйрәнү өлкәсендә тел белемендә тупланган бай тәҗрибә тәшкил итә. Яңа чор лексикасын тикшергәндә, без куренекле галимнәребездән Ш.А.Рамазановның әдәби телнең төрле мәсьәләләренә караган [Рамазанов 1945; 1954], М.З.Зәкиевның татар әдәби теле үсешен гомум закончылаклары яктырткан [Зәкиев,1965, 1967, 1972, 1976, 1991, 1997], В.Х.Хаковның әдәби телебезнең тарихы hәм аның аерым чорларындагы үсеш-үзгәрешләренә багышланган [Хаков, 1961, 1965, 1971, 1981], Ф.А.Ганиевның лексикада төп үсеш юлларын билгеләгән [Ганиев, 1976, 1995], Р.А.Юсуповның икетеллелек шартларында татар әдәби теле үсеш тенденцияләрен, алынма сүзләргә мөнәсәбәт мәсьәләләрен ачыклаучы [Юсупов, 1980, 1993, 1998], шулай ук Г.Х.Әхәтов [Әхәтов, 1995] hәм Ф.С.Сафиуллиналарның [Сафиуллина, 1992, 1994, 1999] лексикология, Ф.А.Ганиевның сүз ясалышы [Ганиев, 1973, 1974, 1975, 1982, 1995, 1998, 2005], Э.М.Ахунҗанов [Ахунзянов, 1968] рус алынмалары, Ф.С.Фасеевның [Фасеев, 1969] терминология, М.Б.Хәйруллинның [Хәйруллин, 2000], интернациональ сүзләр, Э.Ф.Ишбердинның [Ишбердин, 1989], И.С.Насиповның [Насипов, 2009, 2013] h.бның фәнни хезмәтләренә таяндык.

Квалификацион чыгарылыш эше татар әдәби теле лексикасының телнең үз ресурслары исәбенә үсүенә багышланган өч бүлектән, йомгак өлешеннән, кулланылган әдәбияттан, шартлы кыскартылмалар исемлегеннән hәм кушымтадан тора.

Кайбер хезмәтләрдә боларга яңа төшенчә атамаларын ирекле тәрҗемә итү, кайбер сүзләрнең актив кулланылыштан төшеп калулары да өстәлә. Хәзерге үзбәк теле лексикасы буенча язылган докторлык диссертациясендә Э.Бегматов сүзлек составының үз җирлегендә үсешенең ун төрле юлын күрсәтә: 1) үз (төрки) сүзләренең мәгънәсе үзгәрү, 2) морфологик hәм синтаксик юл белән яңа сүзләр ясау, 3) кайбер борынгы алынмаларның яңа мәгънәдә активлашуы, 4) төрки hәм алынма сүзләрне кушып, яңа сүзләр ясау, 5) диалекталь сүзләрнең гомумкулланылышка күчүе, 6) алынма нигезләрдән яңа сүзләр ясау, 7) калькалаштыру, 8) сүзнең куллану сферасы hәм функциясе киңәю, 9) төрле типтагы ялгызлык исемнәр ясалу, 10) яңа төр фразеологизмнар, канатлы сүзләр hәм тәгъбирләр барлыкка килү [10, 57]. Татар тел гыйлемендә лексиканың эчке hәм тышкы ресурслар нигезендә үсеше әлегә махсус аерып өйрәнелмәгән. Дөрес, Ш.А.Рамазанов, Ф.С.Фасеев хезмәтләрендә бу мәсьәләнен аерым аспектлары чагылыш таба. В.Х.Хаков татар әдәби теленең совет чорында үсешенә багышланган хезмәтендә 20-30 елларда татар теле лексикасының үз җирлегендә халык сөйләм теленнән сүзләр алу, сүзләрнең яңа мәгънәләре барлыкка килү, функциональ стильләрнең лексик яктан баюы (шул исәптән диалектизмнар хисабына) кебек юллар белән актив үсүен билгели [66, 42-47]. Р.А.Юсупов яңа төшенчәләрне белдерү өчен, беренче чиратта, милли телнең үз хәзинәсенә нигезләнеп сүз ясау (гамәлдәге сүзләрнең яңа, өстәмә мәгънә алуы, морфологик hәм синтаксик юллар, шулай ук калькалаштыру hәм ярымкалькалаштыру ысулы белән лексик чаралар барлыкка китерү) мөмкинлекләре файдаланырга тиешлеген билгели [69, 7]. Ф.А.Ганиев хезмәтләрендә, шул исәптән татар теленең яңа академик грамматикасында, хәзерге татар теле лексикасы үсеше түбәндәге дүрт юл белән бара дип күрсәтелә: 1) телнең үз чаралары нигезендә яңа сүзләр ясалу, 2) сүзләрнең мәгьнәсе киңәю, 3) башка телләрдән сүзләр алу, 4) диалект hәм сөйләшләрдән сүзләр алу [15, 18, 191-196], [19, 19]. Бу юлларның чит телләрдән сүзләр алудан башка өчесе лексиканың үз җирлегендә үсүенә карый.