«Строение диалога в башкирском языке»

Дөйөм тел ғилемендә диалогтарҙың уның төҙөлөшөн өйрәнеүгә бағышланған хеҙмәттәр күп булыуға ҡарамаҫтан, бындай төр текстың дөйөм ҡабул ителгән берҙәм билдәләмәһе әлегесә юк. Ләкин барлык ғалимдарҙың хеҙмәттәрендә диалогик тексҡа бирелгән билдәләмәне берләштергән бер дөйөм фекер бар: диалог – телмәр берәмеге, ул сағыштырмаса ябай һөйләмдәрҙең кешеләрҙең аралашыуы ваҡытындағы үҙ-ара мәғәнәүи һәм формалы бәйләнеше, уларҙың структур, композицион берҙәмлеге, һыҙык өҫтөнә алына.

Теманың актуаллеге. Һуңғы йылдарҙа ғалимдар ҙа, уҡытыусылар ҙа тел күренештәрен аңлатҡанда диалогик текстар өҫтөндә эшләүҙең әһәмиәте тураһында ғилми һәм методик әҙәбиәттә йыш яҙалар.

Бөгөнгө көнгә тиклем тел ғилемендә диалогик текстарҙың үҙенсәлеген, уларҙы текст булараҡ ойоштороусы сараларҙы тикшереүгә бағышланған хеҙмәттәрҙең һирәклеге был йүнәлештә лингвистикала оло ҡыйынлык тыуҙыра, сөнки диалогтарҙың структура төрҙәрен өйрәнмәйенсә, башҡорт теленең дә төҙөлөшөн тулыһынса асыҡлау мөмкин түгел.

Башҡорт тел ғилемендә диалогтарҙың ойоштороусы синтаксик саралар, бындай төр текстарҙың функциональ үҙенсәлектәре проблемаһы актуаль проблемалар рәтенә инә. Диалогтарҙың художестволы әҙәбиәттәге структур хеҙмәте ентеклерәк өйрәнелеүгә лайыҡ. Диалогтарҙың грамматик мәғәнә асылын хәҙерге әҙәби тел миҫалында тәрәнерәк өйрәнеүҙе талап итә.

Семантик йәһәттән иһә диалогик текст моно һәм полифункциналь, структураһы буйынса асыҡ һәм ябыҡ, «ҡаты» һәм «һығылмалы» төрҙәргә бүленә.

Башҡорт тел ғилемендә диалогик текст лингвистик тикшеренеүҙәр объекты булараҡ Д. С. Тикеевтың һәм Г.А. Басырова, Г.Д. Вәлиеваның ғилми һәм методик планда яҙылған күп һанлы мәҡәләләрендә, китаптарында сағылыш тапты. Үҙ хеҙмәттәрендә улар диалогик текст синтаксисына һәм төҙөлөшөнә ҡыҫҡаса характеристика бирә, уларҙағы һөйләмдәрҙең үҙ–ара бәйләнеү ысулдарын, диалогты бәйләүсе сараларҙы бай фактик материалға нигеҙләнеп яҡтырта. Лингвистик әҙәбиәттә ҡабул ителгәнсә, диалогик текстағы фраза–ара бәйләнеште барлыҡҡа килтереүсе сараларҙы лексик, лексик–грамматик, синтаксик сараларға бүлеп тикшерә. Текстың структур компоненты булған ҡатмарлы синтаксик бөтөндәрҙең һыҙаттарын асыҡлай.

Ғалимдар фекеренсә, диалогик текст – композицион һәм структур йәһәттән ойошҡан, тейешле саралар ярҙамында грамматик һәм мәғәнәүи яҡтан бөтөн берәмек. Диалогик телмәр һәм уның төҙөлөшө, диалогтың үҙенсәлекле мәсьәләләре тел ғилеменең синтаксис, телмәр мәҙәниәте өлкәләренең тикшереү объекты булып тора.

Диалогик телмәр телдең һөйләү формаһындағы стилдәр рәтенә инә. Телдән диалогик телмәр тотошо менән йәнле һөйләү стиленә инергә мөмкин. Әммә «телдән диалогик телмәр» һәм «йәнле һөйләү стиле» төшөнсәләрен бутарға ярамай. Йәнле телмәр – стилгә ҡарағанда байтаҡҡа киң күренеш. Шулай ҙа йәнле һөйләү стиле, нигеҙҙә, аралашыуҙы телдән һөйләү формаһында тормошҡа ашыра, башҡа ҡайһы бер стиль жанрҙары, мәҫәлән, доклад, лекция, рапорт һ. б. сығыштар теддән тормошҡа ашырыла.

Диалогик тексты өйрәнеүселәр уның башлыса йәнле һөйләү функциональ стиленә ҡарауы, күләм яғынан сикләнеүе, бөтөн телмәр булыуын күрһәтәләр һәм уға төрлө телмәр формаларын индерәләр

7. Закиев М. 3. Татарская грамматика. Синтаксис. – Казань, 2012. – Т. III. – 533 с.

8. Золотова Г.А. Коммуникативные аспекты руссокго синтаксиса. – М.: Наука, 2014. – 187 с.

9. Исҡужина Ф.С. Текст меннән эш төрҙәре//Башҡортостан уҡытыусыһы. – 2010. – №4. – 32–36–сы биттәр.

10. Исҡужина Ф.С., Вәлиева Г.Д. Башҡорт телендә текст теорияһы һәм методикаһы. – Өфө: Китап, 2011. – 210 бит.

11. Искужина Ф.С. Текст и средства его организации в башкирском языке (на материале произведений художественной литературы). – Уфа: РИО БашГУ, 2002. – 124-се бит.

12. Искужина Ф.С. Некоторые особенности структуры текста (на материале башкирского и русского языков)//Актуальные проблемы сопоставительного языкознания и межкультурные коммуникации. Материалы научной конференции. Ч. 2. – Уфа, 1999. – С. 67–69.

13. Искужина Ф.С. Основные признаки заключительных предложений синтаксического целого//Башҡортостан республикаһының телдәр тураһындағы законы һәм ике теллелек мәсьәләләре. Конференция материалдары. – Өфө, 2000. – Б. 72–73.

14. Иҫәнғолов Ф. Арыш башағы. – Өфө: Китап, 1974. – 287 бит.

15. Кейекбаев Ж.Ғ. Туғандар һәм таныштар. – Өфө: Китап, 1972.– 289 бит.

16. Кәрим М. Һайланма әҫәрҙәр. – Өфө: Китап, 1998. – 410 бит.

17. Лосева Л. М. К изучению межфразовой связи // Русский язык в школе. –2009. – № 1. – С. 11–44.