«ДОНЪЯ ТЕЛ КАРТИНАҺЫНДА \»

“Дуҫ” һәм “дуҫлыҡ” концепттары социомәҙәни феномен, уның художестволы әҙәбиәт әҫәрҙәрендә һәм халыҡ ижадында тел картинаһында асылышы тәбиғи күренеш. Милли тел картинаһында ул ижтимағи-мәҙәни йөкмәткегә эйә, үҙенсәлекле әхлаҡи төшөнсәләрҙе үҙендә йөрөткән бер “асҡыс”ҡа әйләнә. “Дуҫлыҡ” төшөнсәһенең халыҡта нығынған әхлаҡи, фәлсәфәүи нигеҙен сағылдырып, һәр әҫәр уны үҙенсә аса һәм шуның менән был төшөнсәнең мәғәнә йәкмәткеһен ифрат киңәйтә, милли тел картинаһын яңы биҙәктәргә байыта. Тимәк, концепт тағы ла тәрәнерәк өйрәнелергә тейеш.

Шулай итеп, курс эшендә үҙәккә ҡуйылған теманың актуаллеге түбәндәгеләргә нигеҙләнә:

- башҡорт тел картинаһында «дуҫ» һәм «дуҫлыҡ» концепттарының йөкмәткеһенең ныҡлы өйрәнелмәүендә;

- «дуҫ» һәм «дуҫлыҡ» концепттарының социомәҙәни феномен булып сығыш яһап, уның тел картинаһының үҙәген булдырыусы әхлаҡи төшөнсәләр рәтендә сығыш яһауында, халыҡтың донъя картинаһына яңы биҙәктәр өҫтәүендә.

Тикшереү эшенең төп объекты тип тел картинаһында «дуҫ» һәм «дуҫлыҡ» концепттарының мәғәнәһен һәм фәлсәфәүи-мәҙәни йөкмәткеһен өйрәнеү алына. Хеҙмәттә тикшереү эшенең төп предметы тип халыҡ ижадында һәм әҙәби әҫәрҙәрҙә «дуҫ» һәм «дуҫлыҡ» концепттарының сағылышын күрһәтәбеҙ.

Лингвокультурология фәнендә тел концептосфераһын өйрәнеү буйынса бай тәжрибә тупланған. «Дуҫ» һәм «дуҫлыҡ» концепттары тел ғилеменең лингвокультурология һәм когнитив лингвистика тармаҡтарында баҫылған хеҙмәттәрҙә, мәҡәләләрҙә яҡшы ҡарала.

Дөйөм лингвистикала «дуҫ» һәм «дуҫлыҡ» концепттарының ҡайһы бер үҙенсәлектәре ғалимдар П.В. Флоренский, А.Н. Вежбицкая, Н.В. Уфимцева, Т.А. Пшенина, Н.Г. Шаймердинова, А.А. Смирнова, О.Ю. Лушкова хеҙмәттәрендә ҡарала. В.А. Маслова, Ю.С. Степанов, Д.С. Лихачевтың лингвокультурология буйынса фундаменталь эштәрендә һәм һүҙлектәрендә аталған концептҡа дөйөм баһа бирелә.

Башҡорт тел ғилемендә М.В. Зәйнуллин, Л.Х. Сәмситова, Ф.Б. Санъяров, Г.Х. Бохарова, Р.Р. Янмурзина, Т.Ә. Килдебәкова, Р.Ә. Кәримова, Л.М. Сәлимова һәм башҡа ғалимдарҙың эштәрендә “дуҫлыҡ” концептының әхлаҡи-мәҙәни йөкмәткеһе, семантикаһы өлөшләтә ҡарала. Хеҙмәттәрҙә һәм һүҙлектәрҙә концептты сағыштырма планда өйрәнеү, халыҡ ижадының тел картинаһы миҫалында тикшереү, лингвистик тел саралары ярҙамында уның тел картинаһындағы сағылышын ҡарау өлгөләрен таба алабыҙ.

Курс эшенең маҡсаты булып төп әхлаҡи-мәҙәни концепттарҙың нигеҙен тәшкил иткән «дуҫ» һәм «дуҫлыҡ» концепттарын лингвокультурологик күҙлектән өйрәнеү тора. Билдәләнгән маҡсаттан сығып, түбәндәге бурыстар ҡуйылды:

- тел ғилемендә “концепт” төшөнсәһенең йөкмәткеһен, ниндәй юҫыҡта ҡулланылыуын асыҡларға;

- «дуҫ» һәм «дуҫлыҡ» концепттарының мәғәнә йөкмәткеһен анализлау, уның семантик төҙөлөшөн миҫалдар ярҙамында өйрәнеү;

- «дуҫ» һәм «дуҫлыҡ» концепттарының әхлаҡи-мәҙәни һәм фәлсәфәүи йөкмәткеһен байҡап сығыу, тел картинаһында өйрәнеү;

Хеҙмәтебеҙҙә Д.С. Лихачев, В.А. Маслова, Л.Х. Сәмситова, М.В. Зәйнуллин һәм башҡа ғалимдарҙың монографиялары, фәнни мәҡәләләре, дәреслектәре, китаптары һәм һүҙлектәре төп ҡулланылған теоретик материалдар булып торҙолар.

Эшебеҙҙең ғилми әһәмиәте – «дуҫ» һәм «дуҫлыҡ» концепттарының тел картинаһында тәү тапҡыр өйрәнелеүендә. Эш милли тел картинаһында универсаль категория булған «дуҫ» һәм «дуҫлыҡ» концепттарын тикшереү барышында ғилми сығанаҡ булып хеҙмәт итә ала.

Эшебеҙҙең практик әһәмиәте – курс эшенең барышында тупланылған материалдар киләсәктә мәктәп һәм юғары уҡыу йорттары өсөн сығанаҡ булып хеҙмәт итә ала.

Курс эшебеҙҙең структураһы инештән, ике бүлектән, йомғаҡлауҙан, һәм ҡулланылған әҙәбиәт менән сығанаҡтар исемлегенән тора.

Тел тығыҙ рәүештә мәҙәниәт менән бәйләнгән: ул уға үтеп керә, үҫә һәм уны сағылдыра. Лингвокультурология шуның нигеҙендә барлыҡҡа килгән яңы фән. Уны лингвистиканың бер йүнәлеше тип һанарға мөмкин. Ә «лингвокультурология» тигән термин һуңғы ун йыллыҡта барлыҡҡа килә. Культурология кешенең тәбиғәткә, йәмғиәткә, тарихҡа, сәнғәткә һәм йәмғиәттең башҡа өлкәләренә ҡағылышлы аң-белемен тикшерә; тел белеме – телдең төрлө моделдәрендә сағылыусы донъя һүрәтен, донъяға ҡарашты ҡарай, ә лингвокультурологияның төп предметы – үҙ-ара диалогта булған тел һәм мәҙәниәт. Тимәк, лингвокультурология халыҡтың телдә сағылған һәм телдә нығынып ҡалған мәҙәниәтен өйрәнә .

XXI быуат лингвистикаһы һүҙҙе тел берәмеге итеп кенә түгел, ә мәҙәниәт берәмеге, концепт булараҡ ҡарай.

Хәҙерге тел ғилеме донъя телдәрен яңы методология нигеҙендә төрлө принциптарҙан сығып тикшерә. Тел – ҡатмарлы күренеш, ул кешелек йәмғиәтендә бик күп функциялар башҡара. Халыҡтың милли мәҙәнилеген формалаштырыуҙа һәм үҫтереүҙә туған телдең роле баһалап бөткөһөҙ. Уны төрлө аспекттарҙа өйрәнеү менән хәҙерге тел белемендә бик күп яңы йүнәлештәр шөғөлләнә. Айырыуса функциональ лингвистика, этник лингвистика, социаль лингвистика, когнитив лингвистика, лингвофилософия, лингвофольклористика .

Был йүнәлештәр араһында айырыуса когнитив лингвистика һәм лингвокультурология йүнәлештәре хәҙерге тел теорияһында телдәрҙе өйрәнеү практикаһында актуаль проблемаларҙы (милли телдәрҙең объектив ысынбарлыҡты танып белеүҙә һәм уны сағылдырыуҙағы үҙенсәлектәре телдәрҙең милли мәҙәниәтте формалаштырыуҙағы роле, милли телдәрҙе үҫтереүҙә айырым ижади шәхестәрҙең тотҡан урыны, милли телдәрҙә концепттар системаһы, милли телдәрҙә донъя картинаһы) хәл итеүҙә ҙур әһәмиәткә эйә.

Халыҡ ижадында “дуҫ” һәм “дуҫлыҡ” концепттары башҡорт халҡының әхлаҡи ҡараштарын сағылдыра. Фольклор әҫәрҙәре дуҫлыҡтың изге төшөнсә булыуын, уның ярҙамсыллыҡ, тормош һынауҙарында ныҡлы нигеҙ булыуын күрһәтә. Башҡорт халыҡ ижадында дуҫлыҡ бер-береңде аңлауға, хөрмәт итеүгә һәм ышанысҡа ҡоролған үҙ-ара яҡын мөнәсәбәт булараҡ ҡарала. Дуҫлыҡ нигеҙендә уй-хыялдар уртаҡлығы, күңел яҡынлығы, бер-береңә ҡарата ихтирам тойғоһо ята. Дуҫлыҡ булған ерҙә көнләшеүгә, хаслыҡҡа, ике йөҙлөлөккә, хыянатҡа урын юҡ. Халыҡ, дуҫлыҡ бәлә килгәндә һынала, ти, ысынлап та, ауыр саҡта дуҫыңдың хәлен еңеләйтеү, ҡайғыһын уртаҡлашыу, ярҙам ҡулы һуҙыу – ысын дуҫлыҡтың сағылышы ул. Башҡорт халҡында «әхирәт», «иптәш», «таныш» төшөнсәләре лә бар, ләкин «дуҫ» һәм «дуҫлыҡ» концепттары күпкә юғырыра һәм тәрәнерәк мәғәнәгә эйә.

7. Вежбицкая А. Язык, культура, познание. - М., 1996. – 254 бит.

8. Вежбицкая А. Семантические универсалии и описание языков. М., 1999. – 401 бит.

9. Галин, С. А. Башҡорт халҡының ауыҙ-тел ижады / С. А. Галин. – Өфө: Китап, 2009. – 472 бит.

10. Кейекбаев, Ж. Ғ. Хәҙерге башҡорт теленең лексикаһы һәм фразеологияһы (уҡыу ҡулланмаһы) / Ж. Ғ. Кейекбаев. – Өфө: Китап, 2002. – 237 бит.

11. Лихачев, Д. С. Концептосфера русского языка // Русская словесность. От теории словесности к структуре текста / Д. С. Лихачев. – М. : Academia, 1997. – 290 с.

12. Маслова, В. А. Введение в лингвокультурологию / В. А. Маслова. – М. : Наука, 1997. – 162 с.

13. Попова, З. Д., Стернин, И. А. Понятие «концепт» в лингвистических исследованиях / З. Д. Попова, И. А. Стернин. – Воронеж: Изд-во Воронежского университета, 1999. – 30 с.

14. Ғарипов Рәми. Әҫәрҙәр [Текст]: 1-се том. Шиғырҙар, поэмалар / Р. Ғарипов. – Өфө: Китап, 1996. – 448 б.

15. Ғарипов Рәми. Минең антологиям [Текст] / Р.Ғарипов – Өфө: Китап, 1985. – 412 бит.

16. Ғарипов Рәми. Умырзая йыры [Текст] / Р.Ғарипов. – Өфө: Китап, 1981. – 185 бит.

17. Раемгужина З.М. Вопросы отражения картины мира в башкирском языке // Научное наследие башкирских ученых-эмигрантов и вопросы современности. – Уфа, 1995. – С.70 – 72.

18. Сәмситова Л.Х. Башҡорт тел картинаһында мәҙәниәт концепттары. – Өфө, 2010. – 164 б.

19. Саяхова, Л. Г. Лингвокультурологическая концепция обучения русскому языку и учебники нового поколения / Л. Г. Саяхова. – Уфа: Китап, 2006. – 254 с.

20. Әхтәмов, М. Х. Хәҙерге башҡорт теле. Лексикология, фразеология, лексикография / М. Х. Әхтәмов. – Өфө: Китап, 2002. – 136 бит.