«ДОНЪЯ ТЕЛ КАРТИНАҺЫНДА \»

ИНЕШ

Телдең концептосфераһын өйрәнгәндә иң ҡатмарлы һәм үҙенсәлекле “асҡыстар” булып халыҡтың әхлаҡи-мәҙәни ҡиммәттәрен сағылдырыусы универсаль төшөнсәләр – категориялар тора. Улар араһында “дуҫлыҡ” концепттының әһәмиәте әйтеп бөткөһөҙ. Сөнки ул милли тел картинаһына хас әхлаҡи маяҡтарҙы ла, дуҫлыҡ төшөнсәһенең мәҙәни йөкмәткеһен дә һүрәтләй.

Әммә ләкин юғары мәғәнәгә эйә “һөйөү”, “йән” кеүек универсаль мәҙәни һүҙ-асҡыстарға ҡарағанда, «дуҫ» һәм «дуҫлыҡ» концепттары лингвистикала өйрәнелеп етмәгән, уның ижтимағи мәҙәниәттәге фәлсәфәүи йөкмәткеһе, милли үҙенсәлеге, индивидуаль тел шәхесе картинаһындағы асылы һорауҙары ҡараңғы ҡала килә. Концепттың бер төрө булараҡ «дуҫ» һәм «дуҫлыҡ» концепттары хәҙерге тел ғилемендә үҙе генә айырым бер төшөнсә була алмай, ул мәҙәниәттең һәм телдең мәғәнә структураһының бер өлөшө, шулай ҙа уны тикшереү һәм өйрәнеү лингвистика өсөн актуаль проблема.

“Дуҫ” һәм “дуҫлыҡ” концепттары социомәҙәни феномен, уның художестволы әҙәбиәт әҫәрҙәрендә һәм халыҡ ижадында тел картинаһында асылышы тәбиғи күренеш. Милли тел картинаһында ул ижтимағи-мәҙәни йөкмәткегә эйә, үҙенсәлекле әхлаҡи төшөнсәләрҙе үҙендә йөрөткән бер “асҡыс”ҡа әйләнә. “Дуҫлыҡ” төшөнсәһенең халыҡта нығынған әхлаҡи, фәлсәфәүи нигеҙен сағылдырып, һәр әҫәр уны үҙенсә аса һәм шуның менән был төшөнсәнең мәғәнә йәкмәткеһен ифрат киңәйтә, милли тел картинаһын яңы биҙәктәргә байыта. Тимәк, концепт тағы ла тәрәнерәк өйрәнелергә тейеш.

Шулай итеп, курс эшендә үҙәккә ҡуйылған теманың актуаллеге түбәндәгеләргә нигеҙләнә:

- башҡорт тел картинаһында «дуҫ» һәм «дуҫлыҡ» концепттарының йөкмәткеһенең ныҡлы өйрәнелмәүендә;

- «дуҫ» һәм «дуҫлыҡ» концепттарының социомәҙәни феномен булып сығыш яһап, уның тел картинаһының үҙәген булдырыусы әхлаҡи төшөнсәләр рәтендә сығыш яһауында, халыҡтың донъя картинаһына яңы биҙәктәр өҫтәүендә.

Тикшереү эшенең төп объекты тип тел картинаһында «дуҫ» һәм «дуҫлыҡ» концепттарының мәғәнәһен һәм фәлсәфәүи-мәҙәни йөкмәткеһен өйрәнеү алына. Хеҙмәттә тикшереү эшенең төп предметы тип халыҡ ижадында һәм әҙәби әҫәрҙәрҙә «дуҫ» һәм «дуҫлыҡ» концепттарының сағылышын күрһәтәбеҙ.

Лингвокультурология фәнендә тел концептосфераһын өйрәнеү буйынса бай тәжрибә тупланған. «Дуҫ» һәм «дуҫлыҡ» концепттары тел ғилеменең лингвокультурология һәм когнитив лингвистика тармаҡтарында баҫылған хеҙмәттәрҙә, мәҡәләләрҙә яҡшы ҡарала.

Дөйөм лингвистикала «дуҫ» һәм «дуҫлыҡ» концепттарының ҡайһы бер үҙенсәлектәре ғалимдар П.В. Флоренский, А.Н. Вежбицкая, Н.В. Уфимцева, Т.А. Пшенина, Н.Г. Шаймердинова, А.А. Смирнова, О.Ю. Лушкова хеҙмәттәрендә ҡарала. В.А. Маслова, Ю.С. Степанов, Д.С. Лихачевтың лингвокультурология буйынса фундаменталь эштәрендә һәм һүҙлектәрендә аталған концептҡа дөйөм баһа бирелә.

Башҡорт тел ғилемендә М.В. Зәйнуллин, Л.Х. Сәмситова, Ф.Б. Санъяров, Г.Х. Бохарова, Р.Р. Янмурзина, Т.Ә. Килдебәкова, Р.Ә. Кәримова, Л.М. Сәлимова һәм башҡа ғалимдарҙың эштәрендә “дуҫлыҡ” концептының әхлаҡи-мәҙәни йөкмәткеһе, семантикаһы өлөшләтә ҡарала. Хеҙмәттәрҙә һәм һүҙлектәрҙә концептты сағыштырма планда өйрәнеү, халыҡ ижадының тел картинаһы миҫалында тикшереү, лингвистик тел саралары ярҙамында уның тел картинаһындағы сағылышын ҡарау өлгөләрен таба алабыҙ.

Курс эшенең маҡсаты булып төп әхлаҡи-мәҙәни концепттарҙың нигеҙен тәшкил иткән «дуҫ» һәм «дуҫлыҡ» концепттарын лингвокультурологик күҙлектән өйрәнеү тора. Билдәләнгән маҡсаттан сығып, түбәндәге бурыстар ҡуйылды:

- тел ғилемендә “концепт” төшөнсәһенең йөкмәткеһен, ниндәй юҫыҡта ҡулланылыуын асыҡларға;

- «дуҫ» һәм «дуҫлыҡ» концепттарының мәғәнә йөкмәткеһен анализлау, уның семантик төҙөлөшөн миҫалдар ярҙамында өйрәнеү;

- «дуҫ» һәм «дуҫлыҡ» концепттарының әхлаҡи-мәҙәни һәм фәлсәфәүи йөкмәткеһен байҡап сығыу, тел картинаһында өйрәнеү;

Хеҙмәтебеҙҙә Д.С. Лихачев, В.А. Маслова, Л.Х. Сәмситова, М.В. Зәйнуллин һәм башҡа ғалимдарҙың монографиялары, фәнни мәҡәләләре, дәреслектәре, китаптары һәм һүҙлектәре төп ҡулланылған теоретик материалдар булып торҙолар.

Эшебеҙҙең ғилми әһәмиәте – «дуҫ» һәм «дуҫлыҡ» концепттарының тел картинаһында тәү тапҡыр өйрәнелеүендә. Эш милли тел картинаһында универсаль категория булған «дуҫ» һәм «дуҫлыҡ» концепттарын тикшереү барышында ғилми сығанаҡ булып хеҙмәт итә ала.

Эшебеҙҙең практик әһәмиәте – курс эшенең барышында тупланылған материалдар киләсәктә мәктәп һәм юғары уҡыу йорттары өсөн сығанаҡ булып хеҙмәт итә ала.

Курс эшебеҙҙең структураһы инештән, ике бүлектән, йомғаҡлауҙан, һәм ҡулланылған әҙәбиәт менән сығанаҡтар исемлегенән тора.

1.1. Концепт һәм уны өйрәнеү

XXI быуат лингвистикаһы телде аралашыу һәм танып-белеү сараһы булараҡ ҡына түгел, ә билгеле бер милләттең мәҙәниәтен белдереүсе йүнәлеш булараҡ тикшерә. Бының нигеҙен В. Гумбольт, А. А. Потебня кеүек ғалимдар һалған. Мәҫәлән, В. Гумбольт «Милләттең сиктәре – минең донъяға ҡарашымдың сиктәре», – тигән. Тимәк, тел ысынбарлыҡты ғына сағылдырып ҡалмай, ә кеше йәшәй торған йәшәйеште лә барлыҡҡа килтерә. Шуға күрә лингвистика, тел тураһындағы фән, гуманитар белемдәр араһында алдынғы урындарҙы тота һәм уның ярҙамынан башҡа мәҙәниәтте өйрәнеү мөмкин түгел. Тел милләттең хәҙергеһен генә түгел, ә боронғо кешеләрҙең дә донъяға, йәмғиәткә һәм үҙ-үҙҙәренә ҡарашын өйрәнеү юлы ла.

Тел тығыҙ рәүештә мәҙәниәт менән бәйләнгән: ул уға үтеп керә, үҫә һәм уны сағылдыра. Лингвокультурология шуның нигеҙендә барлыҡҡа килгән яңы фән. Уны лингвистиканың бер йүнәлеше тип һанарға мөмкин. Ә «лингвокультурология» тигән термин һуңғы ун йыллыҡта барлыҡҡа килә. Культурология кешенең тәбиғәткә, йәмғиәткә, тарихҡа, сәнғәткә һәм йәмғиәттең башҡа өлкәләренә ҡағылышлы аң-белемен тикшерә; тел белеме – телдең төрлө моделдәрендә сағылыусы донъя һүрәтен, донъяға ҡарашты ҡарай, ә лингвокультурологияның төп предметы – үҙ-ара диалогта булған тел һәм мәҙәниәт. Тимәк, лингвокультурология халыҡтың телдә сағылған һәм телдә нығынып ҡалған мәҙәниәтен өйрәнә .

XXI быуат лингвистикаһы һүҙҙе тел берәмеге итеп кенә түгел, ә мәҙәниәт берәмеге, концепт булараҡ ҡарай.

Хәҙерге тел ғилеме донъя телдәрен яңы методология нигеҙендә төрлө принциптарҙан сығып тикшерә. Тел – ҡатмарлы күренеш, ул кешелек йәмғиәтендә бик күп функциялар башҡара. Халыҡтың милли мәҙәнилеген формалаштырыуҙа һәм үҫтереүҙә туған телдең роле баһалап бөткөһөҙ. Уны төрлө аспекттарҙа өйрәнеү менән хәҙерге тел белемендә бик күп яңы йүнәлештәр шөғөлләнә. Айырыуса функциональ лингвистика, этник лингвистика, социаль лингвистика, когнитив лингвистика, лингвофилософия, лингвофольклористика .

Был йүнәлештәр араһында айырыуса когнитив лингвистика һәм лингвокультурология йүнәлештәре хәҙерге тел теорияһында телдәрҙе өйрәнеү практикаһында актуаль проблемаларҙы (милли телдәрҙең объектив ысынбарлыҡты танып белеүҙә һәм уны сағылдырыуҙағы үҙенсәлектәре телдәрҙең милли мәҙәниәтте формалаштырыуҙағы роле, милли телдәрҙе үҫтереүҙә айырым ижади шәхестәрҙең тотҡан урыны, милли телдәрҙә концепттар системаһы, милли телдәрҙә донъя картинаһы) хәл итеүҙә ҙур әһәмиәткә эйә.