«Диалектологические атласы и их использование в обучении татарскому языку»

Диплом эшенең төп максаты татар халык сөйләшләрен өйрәнүдә диалектологик атласларының әһәмиятен билгеләү, атласларның эчтәлеген тасвирлау һәм уку йортларында практик рәвештә атласны куллану мөмкинлеген ачыклау.

Төп максатка ярашлы түбәндәге бурычлар билгеләнде:

1) татар теленең диалектологик атласларын (электрон версиясен дә кертеп) өйрәнү, аларны үзенчәлекләрен билгеләү;

2) татар теленең диалектологик атласларын (электрон версиясен дә кертеп) өйрәнү, аларны үзенчәлекләрен билгеләү өчен ярдәм итәрдәй фәнни һәм фәнни-методик әдәбиятны өйрәнү һәм файдалану;

3) мәктәптә һәм башка төр уку йортларында туган тел дәресләрендә практик рәвештә атласны куллануның мөмкинлеген ачыклау;

4) мәктәптә һәм башка төр уку йортларында туган тел дәресләрендә практик рәвештә атласны куллануның өчен күнегү үрнәкләре тәкъдим итү.

Татар теленең диалектлары һәм сөйләшләрен, аларның лексик байлыгын өйрәнгәндә мәктәптә һәм югары уку йортларында диалектологик атласны файдалану зур әһәмияткә ия. Шулай ук тарихи-лингвистик фәнни тикшеренүләрдә атлас мәгьлүматлары баһасыз. Болар барысы да диплом эше темасының теоретик һәм практик әһәмиятен билгели. Диплом эшенең бер бүлеге урта мәктәптә татар теле дәресләрендә җирле материалдан файдалану барышында атласларны куллану эше буенча тәҗрибә туплау максатында башкарылган булуы аның практик әһәмиятен бермә-бер артыра. Анда без тикшерелгән темадан читкә китмәскә омтылдык.

Безнең төп чыганаклар булып атлас һәм атласка аңлатма, атласның төзү эшен чагылдырган теоретик мәкаләләр һәм башка хезмәтләр санала. Алар арасыннан “Татар теле диалектологик атласын төзү өчен материал җыйнау программасы” (Казан, 1959); Н.Б. Борһанова, Л.Т. Мәхмүтова авторлыгында “К вопросу об истории образования и изучения татарских диалектов и говоров” (Казань, 1962); Н.Б. Борһанова, Л.Җ. Җәләйнең “О принципах составления диалектологического атласа татарского языка» (Казань, 1960); Л.Т.Мәхмүтованың “Краткий сборник истории изучения среднего и мишарского диалектов татарского языка (Казань, 1989); Д.Б. Рамазанованың «Комментарии к атласу татарских народных говоров Среднего Поволжья и Приуралья» (Казань, 1989) хезмәтенә кереш мәкаләсе һ.б. аерым билгеләргә мөмкин. Шулай ук атласның интернет челтәрендәге электрон версиясенә һәм “Атлас татарских народных говоров”ның (төзүчеләре Ф.С. Баязитова, Д.Б. Рамазанова, Т.Х. Хәйретдинова, З.Р. Садыкова, Р.С. Барсукова) 2015 елгы икенче басмасына кагылышлы материалларны да файдалану кирәкле булды.

Тикшеренүнең методлары һәм алымнары. Диплом эшендә тасвирлама, алдынгы педагогик тәҗрибәне гомумиләштерү, куелган проблеманы анализлау, системалы анализлау методлары кулланылды, чагыштыру, санау һ.б.ш. алымнар файдаланылды.

Тикшеренү югары педагогия уку йортлары укучыларының чыгарылыш эше кыссаларында башкарылганлыктан, соңгы дәрәҗәдәге фәннилеккә дәгъва итми.

Хезмәтнең төп нәтиҗәләре түбәндәге фәнни-гамәли конференцияләрдә чыгышларда бәян ителеде: «Өзлексез белем бирү системасы: мәктәп-педколледж-вуз» XV Региональ фәнни-гамәли конференциядә (Уфа шәһәре, 23 апрель, 2015 ел); БДПУның филологик белем бирү һәм мәдәниятара багланышлар институты фәнни мәктәпләренең юбилейларына багышланган «Өзлексез белем бирү системасы: мәктәп-педколледж-вуз» XVI Региональ фәнни-гамәли конференциядә (Уфа шәһәре, 4 апрель, 2016 ел); БДПУның филологик белем бирү һәм мәдәниятара багланышлар институтының татар теле һәм әдәбияты кафедрасының 25 еллыгына багышланган «Татар филологиясен өйрәнү һәм укытуның актуаль проблемалары» Бөтенрәсәй фәнни-гамәли конференциядә (Уфа шәһәре, 21 октябрь, 2016 ел); Габдулла Тукай исемендәге Татарстан Республикасы Дәүләт премиясе лауреаты, Муса Җәлил исемендәге Татарстан Республикасы Дәүләт премиясе лауреаты, Татарстан Республикасы халык шагыйре, Татарстан Республикасы Дәүләт Җыелышы мәгариф, мәдәният, фән һәм милли мәсьәләләр буенча комитет рәисе Рәзил Исмагыйл улы Вәлеевның тууына 70 ел тулуга багышланган «Татар филологиясенең актуаль проблемалары» III Бөтенрәсәй фәнни-гамәли конференциядә (Уфа шәһәре, 20 декабрь, 2016 ел) һәм университететта уку барышында хәзерге татар әдәби теле, татар диалектологиясе курсларының гамәли дәресләрендә апробацияләнде.

Диплом эшенең төп нәтиҗәләре түбәндәге мәкаләдә басылып чыкты: Мухаметҗанова Г.М., Насипов И.С. Татар теленең диалектологик атласлары турында // Актуальные проблемы изучения и преподавания татарской филологии: Материалы Всероссийской научно-практической конференции, посвященной 25-летию кафедры татарского языка и литературы (21 октября 2016 г.) / Отв.ред. И.С. Насипов, зам.отв.ред. Н.У. Халиуллина. – Уфа: Изд-во БГПУ, 2016. – С. 202-207.

Шулай ук хезмәтнең методик бүлегендә урын алган һәм иң уңышлы дип табылган күнеү үрнәкләре нигезендә БДПУның филологик белем бирү һәм мәдәниятара багланышлар институтында 2017 елның апрель аенда булачак «Өзлексез белем бирү системасы: мәктәп-педколледж-вуз» XVII Региональ фәнни-гамәли конференциядә доклад белән катнашып, аның материаллары җыентыгында мәкалә бастырып чыгару планлаштырыла.

Шундый ук нәтиҗәле тикшерү эшләрен Гәйнетдин Әхмәров та алып бара [11: 95]. Ул Н.Ф. Катанов кебек, тарихи фактларга мөрәҗәгать итә. “Татар хрестоматиясе” хезмәтенең сүз башында М. Иванов һәм С. Кукляшев карашлары да кызыклы һәм әһәмияткә ия, дип билгели. Бу авторларның фикерләре һәм хезмәтләрендә бирелгән текст материалларына нигезләнә [32: 6]. Г. Әхмәров үзенең югарыда искә алынган хезмәтләрендә мишәр “наречия”сенең фонетика һәм лексикасын алырга тырыша. Авторның күп кенә фикерләре дөрес һәм кызыклы. Әмма, шулай ук бәхәсле очраклар да бар. Мәсәлән, мишәрләрдә [ч] авазының бөтенләй булмавы һ.б. билгели. Шуңа карамастан, авторның бу хезмәте бүген дә кыйммәтле чыганаклардан санала [11: 79].

Татар диалектологиясе үзсешенә шулай ук күренекле тюркологлар В.В. Радлов белән С.Е. Малов та өлеш кертәләр. Алар үз хезмәтләрендә татар халык сөйләшләрен өйрәнүгә гомумтюркологик яктан игътибар бирәләр, төрки телләрне өйрнәнү барышында туплаган бай тәҗрибәләрен татар диалектларын тасвирлауда файдаланалар.

В.В. Радлов хезмәтләрендә Казан татар “наречия”ләренә, бигрәк тә мишәрләрнекенә зур игътибар бирелә [32: 6].

С.Е. Маловның бик зур булмаган хезмәтендә Казан губернасы Чистай өязе ц-лаштыручы мишәрләр турында материаллар бирелгән [33].

Октябрь инкыйлабына чаклы чорда һәм советаларның башлангыч чорында татар халык сөйләшләренә, башка темаларны тикшерүгә бәйле рәвештә булса да, чит ил галимнәре дә игътибар иткәннәр.

Х. Паасонен бастырып чыгарган материалларда Самара губернасы Бөгелмә өязе ч-лаштыручы мишәр сөйләшләре, шулай ук Нижгар һ.б. ц-лаштыручы мишәр сөйләшләре барлыгы күрсәтелгән [32: 6].

Р. Пелисьер язмаларында Тамбов губернасы Темников өязе ч- лаштыручы мишәр сөйләшләренең үзенчәлекләре бирелгән.

Казан губернасы Цивил өязе һәм Сембер губернасы Буа өязе мишәр сөйләшләренең кайбер фонетик һәм лексик үзенчәлекләре В.А. Казаринов, Н.И. Золотницкий, Е.А. Малов, В.К. Магиницкий хезмәтләрендә урын алганнар [32: 7].

Л.Л. Будаговның, В.В. Радловның чагыштырма сүзлекләрендә татар диалектлары лексикасының бик бай материалы бирелгән. Бу чыганакларда теркәлгән сүзләрнең шактый өлеше бүген татар халык сөйләшләрендә кулланылыштан чаккан, шуңа күрә моңа бәйле аларның кыйммәте бермә-бер арта гына төшә.

Татар диалектологиясендә аерым урынны А. Воскресенский һәм Н.П. Остроумов сүзлекләре тота. Алар керәшен татарларының бик зур материалларын туплаганнар, ә сүз башында шул сөйләшләрнең фонетик үзенчәлекләренә кагылышлы белешмәләр керткәннәр [38: 3].

Шулай итеп, революциягә кадәрге чорда татар диалектологиясенә нигез салына, татар диалектлары, сөйләшләрен чагыштырмача өйрәнү эше башлана, татар диалектларын классификацияләүгә омтылыш ясала.

Бу чорда бакалы керәшеннәре сөйләшләре турында да күпмедер мәгьлүмат бирелә, ц-лаштыручы мишәр сөйләшләре азмы-күпме өйрәнелә, ләкин Урал буе татар сөйләшләре, Кавказ ягы керәшен татарлары сөйләше, ч-лаштыручы мишәр сөйләшләре турында мәгьлүматлар аз була һәм алар бик күп вакыт галимнәр игътибарыннан читтә кала килә. Шуңа күрә XX йөзнең 40нчы елларына кадәр тюркологлар арасында мишәр диалекты ц-лаштыручы дип кенә билгеләнде.

Урта диалектка килгәндә (“Казан татарлары наречиясе”нә), аның төп үзенчәлекләре турында мәгьлүматлар ярыйсы гына тупланган була, күп очракларда алардан чагыштырма материаллар китерелә, әмма бу диалектка гына багышланган махсус хезмәтләр бөтенләй булмый әле. Пермь татарлары, касыйм һ.б. сөйләшләр турында мәгьлүмат бик аз иде.

Тик Бөек Октябрь революциясеннән соң гына татар диалектларын максатлы рәвештә өйрәнү башлана.

Революциядән соңгы чорда татар диалектологиясе үсешен 4 этапка бүлеп карап була:

I этап 40 нчы елларның азагына кадәр;

II этап – 40 нчы еллар ахырыннан 50 нче елларның азагына кадәр;

III этап – 50 нче еллар ахырыннан ХХ гасыр азагына кадәр;

IV этап – ХХI гасырдан башлап бүгенге көнгә кадәр.

I этап. Бу чорда анкета методы актив кулланылган. Бу метод ярдәмендә Җ.Вәлиди аңлатмалы сүзлек өчен лексик материалларын туплаган.

1940 елда татар диалектын өйрәнү өчен сораулык бастырыла. Монда телнең барлык дәрәҗәләренә дә бирелә: фонетика, морфология, синтаксис һәм лексика.

1949 елда икенче сораулык Л.Җәләй редакциясендә чыга. 1950 елда “Диалектолог блокноты” шул ук автор редакциясендә бастырыла. Алар икесе дә бик кирәкле кулланмалар, диалекталь материалларны нинди метод белән җыю турында мәгьлүматлар бирәлләр [22: 6].

Шуны ассызыклап үтәргә кирәк, анкета методының кайбер җитешсезлекләренә карамастан, ул үзенең җимешләрен дә бирде: аның нигезендә Җ.Вәлиди һәм Л.Җәләй татар диалектларын фәнни төркемләүне башкардылар.

Татар диалектларын Җамал Вәлиди түбәндәгечә бүлеп чыгарды: казан (татар), мишәр һәм урал-уфа диалектлары. Латыйф Җәләй буенча: урта, көнбатыш (мишәр) һәм көнчыгыш белән урал-уфа (типтәр) диалектлары. Соңрак Л. Җәләй үзенең классификациясенә төзәтмәләр ясый: минзәлә сөйләшен урта диалектка кертә. Бүгенге көндә татар телендә урта, мишәр, көнчыгыш диалектлар билгеләнә [Җ.Вәлиди, Л.Җәләй].

1947 елда бастырылган Л. Җәләйнең “Татар диалектологиясе” хезмәтенә беренче мәртәбә урта диалектның төп үзенчәлекләре кыскача бирелә. Шушы ук чорда татар теленең беренче диалектологик сүзлеге төзелә [32: 4].

II этап. Бу этап монографик тикшеренүләр җәелеп китү белән характерлана. Башлап Татарстан АССРы территориясендә урта диалект сөйләшләре, аннары башка төбәкләрдә (Пермь, Рязань, Киров өлкәләре, Удмурт, Марий, Башкорт АССРы) таралган сөйләшләр өйрәнелә.

Бер үк вакытта ТАССРның, Горький өлкәсенең кайбер районнарында мишәр сөйләшләрен тикшерү башлана. Бу тикшеренүләрдә 2-3 тәҗрибәле галим җитәкчелегендә Казан, Мәскәү, Ленинград югары уку йортлары аспирантлары да катнаша. Нәтиҗәдә, түбәндәге кандидатлык диссертацияләре әзерләнде һәм якланды: Д. Сарманаева (Казан, 1949), А. Юлдашев (Мәскәү, 1960), Р. Шакирова (Мәскәү, 1952), Н. Борһанова (Казан, 1953), соңрак А. Әфләтүнов (Казан, 1961) һәм Р. Миңгулова (Казан, 1963).

1954 елда татар тел белеме буенча Л. Җәләйнең татар теленең урта диалекты турында докторлык диссертациясе языла һәм яклана. Монда галим диалетологик экспедицияләр нәтиҗәләрен һәм “Татар диалектологиясе” дәреслегендә урта диалект сөйләшләре буенча фикерләрен гомумиләштерә.

1950 елларда лингвистик география методын куллану буенча беренче адымнар ясала: аерым ел күренешләре буенча региональ карта-изоглоссалар төзелә, башта Идел буе, аннары Идел-Урал регионнарының диалекталь карталары сызыла (алар Г.Ибрагимов ис. ТӘСИ фондларында саклана).

Диалекталь лексиканы туплау һәм бастыру дәвам итә. Шулай ук аерым сөйләшләрнең үзенчәлекләре турында, бигрәк тә урта диалект буенча фәнни мәкаләләр дөнья күрә.

50 нче еллар азагына кадәр башкарылган эшләр татар диалектологиясенең яңа баскычка күтәрелүенә сәбәп була.

III этап. Татар диалектологиясенең иң уңышлы үсеш алган дәвере. Бу чорда Идел-Урал регионы татар халык сөйләшләренең атласын төзү төп бурыч дип санала. Ул ике томда төзелә һәм бастыруга әзерләнә.

Әйтергә кирәк, татар диалектологлары, тюркологлар арасында иң беренчеләрдән булып, атлас төзүгә тотындылар. Атлас өчен материаллар экспедицияләр юлы белән туплана. Ул КДУ һәм КДПИ студентлары ярдәмендә тиешле программаларга ярашлы башкарылды. Бу чорда анкета методы бөтенләй файдаланмый диярлек. Региональ атласлар төзү буенча да зур эшләр башкарылды.

Татар халык сөйләшләре атласын әзерләү белән беррәттән, институт диалектологлары сөйләшләрне монографик планда тикшеренүне дәвам итәләр. Тупланган бай диалекталь материаллар бик күп мәкаләләр һәм монографияләргә нигез булып тордылар.

Бу елларда күп кенә монографияләр аспирантлар тарафыннан диссертацияләр буларак (Л.Ш. Арсланов, Д.Б. Рамазанова, Ф.С. Баязитова) якланды. Шулай итеп татар диалектологиясе мәсьәләләре фәнни яктан чишелгәч, кадрлар әзерләү эше дә уңай хәл ителә башлый.

Бу чор хезмәтләрендә сөйләшләрне чагыштырма өйрәнү традицияләре дәвам ителде. Аларда сөйләшләрне татар әдәби теле белән чагыштыруга зур игътибар бирелә. Башка төрки телләр һәм бигрәк тә рус язма истәлекләре белән дә чагыштыру игътибар үзәгендә була.

Сөйләшләрне чагыштырып тикшерү, тарих, архив материалларын куллану, лингвистик һәм географик методлар ярдәмендә сөйләшләрнең барлыкка килүе ачыклана. Бу, беренче чиратта, Урал регионында таралган сөйләшләргә кагыла.

Революциягә кадәрге һәм совет галимнәре Урал һәм Идел буе татарлары сөйләшләренең тарихи формалашуында һәм үсешендә бәйләнеш булуын исбат иттеләр. Диалекталь лексиканы җыю дәвам итте. Тупланган материаллар 1958 елгы сүзлеккә керде [24]. 1969 елда татар теленең зур диалектологик сүзлеге бастырылды [46]. Ул 1958-67 елларга кадәр җыелган Урта һәм мишәр диалектлары лексикасын үз эченә алды.

Югарыда күрсәтелгән диалектологик сүзлекләрдән аермалы буларак, 1969 елда басылган сүзлектә сүзләргә аңлатмалар татар әдәби һәм рус телләрендә бирелә, алар бай мисаллар белән дәлилләнә. Сүзлек ахырында урта һәм мишәр диалектлары турында белешмә бирелә.

1993 елда диалектологик сүзлекнең икенче китабы дөнья күрде. Төзүчеләре: Ф.С. Баязитова, Д.Б. Рамазанова, З.Р. Садыйкова, Т.Х. Хәйретдинова. Бу китапта соңгы ун ел дәвамында җыелган диалекталь лексика кергән. Аның төп үзенчәлеге – алда искә алынган сүзлеккә кергән сөйләшләр буенча өстәмә яңа материал бирелүдән тыш, нигездә Татарстаннан чит төбәкләрдә таралган маргиналь сөйләшләр һәм татар диалектлар системасында яңа гына билгеләнгән сөйләшләр буенча лексик берәмлекләр бирелә. Бу китапта бигрәк тә Урал буе татар халык сөйләшләре урын ала – бигрәк тә Башкортстанда таралаган сөйләш материалларына күп урын бирелә [47: 6]. Мәсәлән, златоуст, турбаслы, тепекәй, стәрлетамак, учалы һ.б. сөйләшләр беренче – 1969 елгы сүзлеккә бөтенләй кертелмәгән, чөнки алар татар диалектлар системасында ул вакытта әле билгеләнмәгән була.Бу этапның иң зур казанышы “Идел буе һәм Урал алды татар халык сөйләшләренең диалектологиясең атласы”н 1989 елда бастырып чыгару санала.

IV этап. Бу этапны хәзерге чор дип атап була һәм аның үз казанышлары бар. ХХI гасыр башында татар диалектологиясе үз үсешен уңышлы дәвам итте. Чорның төп үзенчәлеге – татар халык сөйләшләренең сүзлек составы системалы тасвирлануында. Диалекталь лексика буенча 2-3 этапларда тупланган материалны тикшерү тагын да тирәнәйтелде. Яңадан-яңа экспедицияләрдә лексик материал баетылды. Яңа материал яңа төбәкләрдә тупланылуы да зур байлык бирде. Себергә һәм башка регионнарга оештырылган диалектологик-фольклор экспедицияләр зур уңышларга иреште. Нәтиҗәдә татар диалектологлары яңа материалларны гына өйрәнеп калмыйча, гомумиләштерүче хезмәтләр дә булдыруга иреште. Диалекталь лексиканы системалы тасвирлау төп сыйфатлар булды.

Бу чорда яшь галимнәр мәйданга килде, алар аерым сөйләшләрне яисә төбәкләрдә таралган сөйләш төркемнәрен монографик планда тикшереп, системалы хезмәтләр булдырдылар. Бу чорда бигрәк тә себер-татар диалектына игътибар күп бирелде. М.З. Зәкиев, Ф.С. Баязитова, Д.Б. Рамазанова, Ф.Ю. Юсупов, Х.Ч. Алишина кебек күренекле галимнәрнең укучылары нәтиҗәле эшләде. Р.С. Барсукова тубыл-иртыш диалектының саз ягы сөйләшен чагытырма-тарихи тикшерде []. Р.Ф. Бәхтиев Н.Ф. Катанов төзегән исемлек буенча себер-татар шәҗәрәләрен өйрәнде []. Себер-татар диалектының тубыл-иртыш диалектының лексикасын А.Х. Насибуллина семантик һәм генетик аспектта, Г.Н. Ниязова материаль мәдният караган төркемен, Г.Ч. Утяшева рус алынмаларын системалы тикшерәләр []. Р.Н. Рәхимова төмән сөйләшенең себер-татар диалекты системасындагы урынын фонетик-морфологик үзенчәлекләре нигезендә билгеләде []. М.А. Сәгыйдуллин себер-татар диалектының хәзерге морфологик төзелешен өйрәнде [], ә К.С. Садыков себер-татар диалектының 18-21 гасырлардагы эволюциясенә күзәтү ясады []. А.Х. Насыйбуллина Төмән өлкәсендә таралган татар халык сөйләшләренең лексикасы нигезендә сүзлек төзеде []. А.Р. Рәхимова себер-татар диалектының һөнәрчелек һәм хуҗалык лексикасын чагыштырма-тарихи аспекта өйрәнде [].

Башка төбәкләрдә таралган татар сөйләшләрен тасвирлау да дәвам итте. Р.Ш. Шагиев Татарстанның Көньяк-Көнчыгыш Кама арты районнарында таралган сөйләшләр җирлегендәге топонимнарны, З.А. Мухаева пермь татарлары сөйләше таралган җирлектәге топонимнарны тикшерделәр []. Л.Ү. Бикмаева Көньяк Урал буенда таралган мишәр диалектының стәрлетамак сөйләшен башка бу төбәктә таралган сөйләшләр белән чагыштырып өйрәнде []. М.Р. Булатова Башкортстанның көньяк ареалында таралган сөйләшләрнең морфологик үзенчәлекләрен ачыклады, бу төбәктә яңа бер сөйләшне – кормантау сөйләшен урта диалект системасында мөстәкыйль сөйләш буларак бүлеп чыгарды []. М.Р. Хабибуллина татар халык сөйләшләрендәге а авазының үзенчәлекләрен, И.Р. Хидиятов татар халык сөйләшләре телен Казан ханлыгы язма чыганаклар теле белән чагыштырып тикшерделәр []. А.Я. Хусаинова Ырынбур өлкәсе татар халык сөйләшләре лексикасын яңа яссылыкта тасвирлады [].

Бу чорда бигрәк тә Л.А. Янсаеваның хезмәте башкаларныкыннан аерылып тора: ул татар диалектологларының сирәк игътибар үзәгендә була торган өлкәне – синтаксисны өйрәнеп, татар халык сөйләшләрендәге гади җөмлә үзенчәлекләрен билгеләде [].

Бик күп фәнни хезмәтләрдә, татар халык сөйләшләрен махсус тикшерүгә багышланмасалар да, диалекталь материалга зур урын бирелде (А.Г. Шәйхулов, И.С. Насипов, Н.У. Халиуллина һ.б.) [].

Тагын бер зур эш башкарыла: тарихи-этнографик характерда бик күп текст язмалары туплана. Текстларның бер өлеше Г.Ибрагимов ис. ТӘТИ әзерләгән “Материалы по татарской диалектологии” (Казан: 1955, 1962, 1974, 1976, 1983) исемле җыентыклар сериясендә һ.б. басмаларда чыкты.

Билгеле булганча, татар диалектологиясен төрле уку йөртларында укыту өчен махсус дәреслекләр җитешмәү – гаять зур проблема иде. Булган дәреслекләр искергән, татар диалектологиясенең 25-30 ел эчендәге казанышларын яктыртыкан яңә типтагы дәреслекләр һәм уку әсбәплар булдыру кирәкле иде. Бу эшне Ф.С. Баязитова, Д.Б. Рамазанова, З.Р. Садыйкова, Т.Х. Хәйретдинова югары уку йортлары өчен ике китаптан торган тасвирый җыелма “Татар халык сөйләшләре” дәреслеген төзеп, 2008 елда нәшер иттеләр [дәреслекләргә сноска]. Беренче китапта урта (казан-татар) диалект сөйләшләре тасвирланса, икенче китапка көнбатыш (мишәр-татар) һәм көнчыгыш (себер-татар) сөйләшләре бирелгән. Татар халык сөйләшләре моңа чаклы дәреслекләрдә болай тулы итеп тасвирланганы юк иде әле. Бу дәреслекләр дә 2004-2013 елларга Татарстан Республикасы дәүләт телләрен һәм Татарстан Республикасында башка телләрне саклау, өйрәнү һәм үстерү буенча Татарстан Республикасы дәүләт программасын үтәү максатында нәшер ителгән. Әмма күп материаллар бүген дә кулъязма хәлендә торып кала бирә.

Сөйләшләрнең җанлы сөйләм текстларын гамәлгә чыгаруда бигрәк тә Д.Б. Рамазанованың эшчәнлеге мактауга лаек. Мәсәлән, ул 2011 елда Казанда “Татар диалектлары буенча сөйләү үрнәкләре” буенча херестоматия бастырып чыгарды. Китапка татар халкының җанлы сөйләм телен, авыз иҗатын, риваятьләрен, ырымнарынгореф-гадәтләрен, тормыш-көнкүрешен һәм йолаларын чагылдырган сөйләү үрнәкләре тупланган [хрестоматия 2001]. Автор аны 2008 елда басылып чыккан һәм ике китаптан торган “Татар халык сөйләшләре” дәреслегенә хрестоматия буларак тәкъдим итә. Хрестоматия 2004-2013 елларга Татарстан Республикасы дәүләт телләрен һәм Татарстан Республикасында башка телләрне саклау, өйрәнү һәм үстерү буенча Татарстан Республикасы дәүләт программасын үтәү максатында нәшер ителгән. Гомумән алганда, бу дәүләт программасы кысаларында диалектология өчен зур эшләр башкарылды. Әмма күп материаллар бүген дә кулъязма хәлендә торып кала бирә.

ХХI гасыр башында диалекталь лексикография дә үсешен дәвам итте – яңа диалектологик сүзлекләр дөнья күрде. 2006 елда Уфа галимнәре А.Г. Шәйхулов һәм Л.Ү. Бикмаева Казан галиме З.Р. Садыкова белән берлектә яңа тип – идеографик диалектологик сүзлек тәкъдим иттеләр. Бу сүзлек 1969 һәм 1993 елларда чыккан диалектологик сүзлекләргә тупланган материал белән Башкорт дәүләт университетының лабораториясендә тупланган бай диалекталь материалны берләштереп, лексик-тематик төркемнәрдә бирелә. Сүзлек ике томда планлаштырыла, ләкин аның беренче томы гына ике кисәктә бастырылды [].

1915 елда татар диалектологиясе тагын бер зур биеклек яулады – Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты “Татар теленең зур диалектологик сүзлеге”н бастырып чыгарды. Китапны басмага Ф.С. Баязитова, Д.Б. Рамазанова, З.Р. Садыйкова, Т.Х. Хәйретдинова кебек күренекле диалектологлар әзерләде. Китап 2004-2013 елларга Татарстан Республикасы дәүләт телләрен һәм Татарстан Республикасында башка телләрне саклау, өйрәнү һәм үстерү буенча Татарстан Республикасы дәүләт программасын үтәү максатында нәшер ителә. Сүзлек моңа чаклы 1969 һәм 1993 елларда басылган сүзлекләрдә урын алган лексик материалны гына түгел, ә Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының озак еллар дәвамында тупланган картотекасындагы һәм галимәләрнең үзләрендә сакланган яңа материаллар исәбенә тулыландырылган, яңартылган. Хезмәттә татар теленең барлык диалектлары буенча тупланган якынча 40000 лексик берәмлекне урнаштырылган. Анда диалектизмнарның мәгънәләре аңлатыла, рус теленә тәрҗемә ителә һәм бай иллюстратив материал белән раслана. Китап тел галимнәренә, укытучыларга һәм төрле дәрәҗәдәге уку йортларында укучыларга, шулай ук башка өлкә галимнәренә һәм, гомумән, татар халкының мәдәни тарихы, туган тел серләре белән кызыксынучы киң катлам укучыга тәгаенләнгән [сүзлек 2015]. Бу сүзлеккә тик соңгы 4-5 ел эчендә булган үзгәрешләр генә теркәлмәгән. Мәсәлән, М.Р. Булатова өйрәнгән һәм билгеләгән кормантау сөйләше материаллары, А.Я. Хусаинова һ.б. яшь галимнәр туплаган материаллар [М.Р. Булатова, А.Я. Хусаинова сноскалар].

Нәтиҗәдә, XX гасыр ахырында татар теленең диалектлар системасы тулысынча монографик тасвирланды, өйрәнелгән сөйләшләрнең чикләре төгәлрәк билгеләнде, яңа сөйләшләр ачыкланды, аларның формалашуында һәм үсешендә лингвистик, тарихи, территориаль һәм сәяси-социаль сәбәпләрнең алшартлары тикшерелде. Татар теленең ике китаптан торган яңа диалектологик сүзлекләре, зур диалектологик сүзлеге, Идел буе һәм Урал алды татар халык сөйләшләренең диалектологик атласының ике басмасы бастырып чыгарылды. Интернет челтәрендә диалектологик атласның электрон версиясе эшләп урнатырылды.

Бу эшләрне башкарып чыгуда Җ. Алмаз, Л.Ш. Арсланов, Ә.Ш. Әфләтунов, Г.Х. Әхәтов, Р.Г. Әхмәтҗанов, Ф.С. Баязитова, Н.Б. Борһанов, Л. Җәләй, Л.Т. Мәхмүтова, Д.Б. Рамазанова, З.Р. Садыкова, Д.М. Сарманаева, Д.Г. Тумашева, Т.Х. Хәйретдинова, Р.Ф. Шакирова, Р.Р. Шамгунова, Ф.Ю. Юсупов кебек диалектологларның эше зур. Танылган галимнәр Х.Ч. Алишина, Л.Ш. Арсланов, Ф.С. Баязитова, Д.Б. Рамазанова, З.Р. Садыкова, Д.Г. Тумашева, Т.Х. Хәйретдинова, А.Г. Шайхулов, Ф.Ю. Юсуповларның нәтиҗәле эшчәнлеге нигезендә татар диалектологиясе үзенең үсешен бүгенге көндә уңышлы дәвам итә. Аларга ярдәмгә Р.С. Барсукова, А.Х. Насибуллина, И.С. Насипов,, М.М. Нигъмәтуллов, А.Р. Рахимова, Г.М. Сөнгатов һ.б. яңа урта буын диалектологлар җитеште [37: 8]. Яшь буын диалектологларны тәрбияләүгә дә зур көч салынды: Л.Ү. Бикмаева, М.Р. Булатова, М.Р. Хәбибуллина, А.Я. Хөсәенова, Г.Н. Ниязова һ.б. татар диалектологиясенең киләчәге.

I этап 40 нчы елның азагына кадәр;

II этап 40 нчы еллар ахры 50 нче еллар азагына кадәр;

III этап 50 нче еллар ахрыннан ХХ гасыр ахрына кадәр;

IV этап – ХХI гасыр башыннан бүгенге көнгә кадәр.

III этап татар диалектологиясенең иң уңышлы үсеш алган дәвере. 1969 һәм 1993 елларда татар теленең зур диалектологик сүзлегенең ике китабы бастырыла. Анда урта һәм көнбатыш диалектлары материаллары тупланган. 1992 елда көнчыгыш диалектының сүзлеге дөнья күрә. Бу чорда Идел-Урал регионы татар халык сөйләшләренең атласын төзү төп бурыч дип санала. Ул ике томда төзелә һәм бастырыла. «Урта Идел һәм Урал буе татар халык сөйләшләре атласы» тел бүлеге мөдире Л.Т.Мәхмүтова җитәкләгән Г.Ибраһимов ис. Тел, әдәбият һәм тарих институтының татар диалектологиясе бүлегендәге кечкенә коллективның күпьеллык хезмәт нәтиҗәсе. Атлас телнең барлык якларына (фонетика, грамматика, синтаксис) бертигез әһәмият бирә.

Атласның I томын Н.Б.Борһанова һәм Л.Т.Мәхмүтова, II томын Ф.С.Баязитова, Д.Б.Рамазанова, З.Р.Садыкова һәм Т.Х.Хэйретдинова төзиләр.

Атласны төзү эшендэ сораулар программасын эшкәртү-төзү беренче адым. Программа 4 бүлектән тора һәм үз эченә 230 сорауны туплаган. Атласның барлык томнары өчен дә материал җыйнау билгеле бер сетка буенча үткәрелә. Төп алым кешеләрнең җанлы сөйләшен күзәтү.

Татар телендә сөйләшләрнең зур территорияне биләвен исәпкә алып «Татар сөйләшенең атласын» өч томда чыгару кирәк дип табыла. Ләкин эш барышында планга үзгәрешләр кертелә. Атлас бер зур китап формасында башкарыла. I һәм II томнарның бүленеше территориаль принципка нигезләнеп башкарыла. Бүленеше Нократ (Вятка) елгасы буенча билгеләнә. I том. Рязань, Горький, Киров, Тамбов, Пенза, Саратов, Ульяновск, Самара, Волгоград өлкәләре, Мари, Чуваш, Мордва, Татар Автономияле Республикалары керә. Бу - диалектологик картаның 40 һәм 51 нче градус арасындагы көнчыгыш озынлыгына, 50 һәм 59 нчы градус арасындагы төньяк киңлегенә туры килә. II том. Пермь, Свердловск, Курган, Чиләбе, Оренбург һәм Куйбышев өлкәсенең берникадәр өлеше, Башкорт, Удмурт һәм Татар Автономияле Республикаларның берникадәр өлеше керә. Картаның 51 һәм 63 нче градус арасындагы көнчыгыш озынлыгына, 51 һәм 59 нчы градус арасындагы төньяк киңлегенә туры килә.

Атласның III томы Себер татар диалектын үз эченә алырга тиеш була. Аны төзүне Д.Г.Тумашева һәм Г.Х.Әхәтовка йөклиләр. Ләкин бу эш ул чорда әле төгәлләнмичә кала. Көнчыгыш диалектының лингвистик үзенчәлекләре аерым хезмәтләрдә бирелгән карталарда урын ала алуын (Г.Х.Әхәтов, Д.Г.Тумашева, Х.Ч.Алишина Һ.6.). Шулай да бу карталар бер системаны тәшкил итмиләр, Себер татарлары теленең аерым сөйләшләренә генә багышланганлыктан, көнчыгыш диалектны тулысынча күзалларга мөмкинлек бирмиләр.

«Урта Идел буе һәм Урал алды атласы»нда татар теленең утраучык сөйләшләре дә урын алмый. Бу эшне аерым рәвештә Л.Ш.Арсланов башкара. Аның «Формирование и развитие островных языков и диалектов (на материале тюркских языков и диалектов Волгоградской, Астраханской областей, Ставропольского края и Калмыцкой АССР)» исемле докторлык диссертациясенә (Алма-Ата, 1982) кушымта рәвешендә бу төбәктә таралган утраучык татар сөйлэшләренең атласы аерым бер том итеп бирелә. Л.Ш.Арсланов утраучык сөйләшләренең атласы турында кайбер хезмәтләрендә ачык туктала [4, 5, 6, 7].

Татар диалектологиясенең көнүзәк проблемалары 2004 елның 15 апрелендә Казанда ТФА Г.Ибраһимов ис. Тел, әдәбият һэм сәнгать институтында үткәрелгән «Татар диалектларын өйрәнү һәм татар диалектологиясен укытуның хәзерге торышы һәм үсеш перспективалары» татар диалектологларының Бөтенроссия киңәшмәсендә каралды. Киңәшмәдә татар диалектлары атласын яңа материаллар белән тулыландырып бастыру, аның электрон вариантларын эшләү һәм тарату мәсьәләләре дә тикшерелде.

Нәтиҗәдә, «Татар халык сөйләшләре атласы»ның тулыландырылган һәм үзгәртелгән бу 2 нче басмасы 2015 елда дөнья күрде [5]. Ул «Урта Идел һәм Урал төбәге татар халык сөйләшләренең диалектологик атласы»ның 1989 елда басылган I-II томнарына һәм аның вакытында басылмыйча калган III томы Түбән Идел һәм Себер төбәге материалларына нигезләнә. Атласның III томы ике өлештән тора. Беренче өлеш (1-31 санлы торак пунктлар) Түбән Идел буенда таралган (Әстрәхан, Волгоград өлкәләре һәм Ставрополь крае) урта һәм көнбатыш диалект татар халык сөйләшләрен, икенче өлеш Төмән, Омск (тубыл-иртыш диалекты), Новосибирски (бараба диалекты), Томски 1әм Кемеровски (том диалекты) өлкәләрендә таралган көнбатыш диалект татар халык сөйләшләрен үз эченә ала.

Урта Идел, Урал төбәге һәм Себер татар халык сөйләшләренең диалектологик атласы электрон версиясе Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Гамәли семиотика институты, Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты һәм Казан (Идел буе) федераль университеты галимнәре тарафыннан берлектә башкарылган хезмәте. Ул 2011-2012 елларда Россия гуманитар фән фонды проекты буларак (№11-04-12020в) башкарыла. Поектның авторлары Ф.И. Салимов, Д.Б. Рамазанова, А.Г. Пилюгин, Р.С. Барсукова, С.А. Ершов, Р.Ф. Салимов. Аның нигезе итеп «Урта Идел һәм Урал алды татар халык сөйләшләренең диалектологик атласы»ның 1989 елда басылган I-II томнары һәм төрле сәбәпләр нәтиҗәсендә басылмыйча калган III томы алына. Атлас татарлар яшәгән төп җирлекне үз эченә ала (РФ 28 регионын) һәм 1031 торак пунктта тупланган мәгълүматны чагылдыра.

Татар теленең диалектологик атласлары фәнни әһәмияткә ия. Атлас төзү өчен җыйган материаллар татар теленең һәм татар халкының тарихын өйрәнү өчен кыйммәтле чыганак булып тора. Шуңа күрә диалектологик атласларны, шул исәптән аның электрон вариантын уку-укыту процессында кыйммәтле чыганк буларак файдаланып була. Бу яктан карганда, ул бигрәк тә мәктәптә туган тел өйрәнүдә файдаланылырга тиеш. Моның өчен аны куллану методикасын булдырага, конкрет эш алымнарын эшләргә кирәк.Диалектологик атласлар гомум урта белем бирү мәктәбе кыссаларында диалектология темасын үзләштерүдэ күргәзмәлелек ролен үтиләр һәм материалны югары кимәлдә аңлау дәрәҗәсенә ирешергә ярдәм итәләр. Боларны истә тотып безнең чыгарылыш квалификацион эшендә гомум урта белем бирү мәктәпләрендә куллану өчен күнегүләр системасы тәкъдим ителде.

5. Арсланов Л.Ш. Формирование и развитие островных языков и диалектов (на материале тюркских языков и диалектов Волгоградской, Астраханской областей, Ставропольского края и Калмыцкой АССР): Автореф. дис. д-ра филол. наук. Алма-Ата, 1982. 39 с.

6. Арсланов Л.Ш. Формирование островных говоров татарского языка (говоры Астраханской и Волгоградской областей). Казань, 1983. 79 с.

7. Атлас татарских народных говоров / Отв.ред.: Д.Б. Рамазанова, Т.Х. Хайрутдинова: изд. 2-е, доп. и перераб. – Казань: ИЯЛИ, 2015. – 632 с.

8. Атлас татарских народных говоров Среднего Поволжья и Приуралья / Под ред. Н.Б. Бургановой, Л.Т. Махмутовой, Ф.С. Баязитовой, Д.Б. Рамазановой, 3.Р. Садыковой, Т.X. Хайрутдиновой / Институт языка, литературы и истории им. Г.Ибрагимова: в 2-х т. – Казань: Татпрокаттехприбор, 1989. 240 с.

9. Атлас татарских народных говоров: Электронная версия / Сост. Ф.И. Салимов, Д.Б. Рамазанова, А.Г. Пилюгин, Р.С. Барсукова, С.А. Ершов, Р.Ф. Салимов // Режим доступа: http: // newipi.antat.ru/statia3.html. Дата обращения: 10-15 ноября 2016 г.

10. Афлетунов АШ. Из методики проведения наблюдений над говорами среднего диалекта татарского языка. (На материале диалектологических экспедиций Казанского университета 1954-1956гг.) // Вопросы диалектологии татарского языка. Казань: ИЯЛИ, 1960. С. 9-100.

11. Ахатов Г.X. Источники построения исторической диалектологии татарского языка // Лингвистическая география и проблемы истории языка. - Ч. И. Нальчик, 1981. С. 335-341.

12. Ахмаров Г.Н. О языке и народности мишарей. Казань: Типо- лит. Казан, ун-та, 1903. С. 73-40.

13. Әмиров С. Татар диалектларын өйрәнү буенча сораулык. Казан: Татгосиздат, 1940. 65 б.

14. Әхәтов Г.X. Татар диалектологиясе: Югары уку йортлары өчен дәреслек. Казан: Татар.кит:нәшр., 1984. 216 б.

15. Әхәтов Г.Х. Татар диалектологиясеннән практик эш үткәрү өчен материаллар. Уфа: БДУ, 1979. 33 б.

16. Башкорт һөйләштәренең һүзлеге: Өс томда. – Т. I: (Көнсығыш диалект). – Өфө: СССР ФА БФ ТТӘИ, 1967. – 300 б.

17. Башкорт һөйләштәренең һүзлеге: Өс томда. – Т. II: (Көньяк диалект). – Өфө: СССР ФА БФ ТТӘИ, 1970. – 327 б.

18. Башкорт һөйләштәренең һүзлеге: Өс томда. – Т. III: (Көнбайыш диалект). – Өфө: Башкорт. кит. нәшр., 1987. – 232 б.

19. Бессонов А.Г. О говорах казанско-татарского наречия и об отношении его к ближайшим к нему наречиям и языкам // Журнал министерства народного просвещения. Ч. CCXVI. Отд. 2. СПб., 1881. С. 200-242.

20. Бикмаева Л.У. Лингвогеографическая интерпретация фонетических и лексических особенностей стерлитамакского говора мишарского диалекта татарского языка (В сравнении с другими говорами Западноприуральского ареала): Автореф. дис. канд. филол. наук. - Казань, 2007. − 22 с.

21. Богородицкий В.А. О корневом вокализме и его изменениях в казанско-татарском диалекте (Отрывок из доклада) // Вестник научного общества татароведения. 1925. № 8. С. 112-122.

22. Борнанова Н.Б. [Диалектларны өйрәнү һәм диалектологик атлас төзүнең әһәмияте турында] // Азат хатын. 1979. № 4. С. 11-12.

23. Булатова М.Р. Курмантауский говор среднего диалекта татарского языка в этнолингвистическом аспекте. – Казань: Магариф – Вакыт, 2016. – 384 с.

24. Булатова М.Р. Морфологические особенности татарских говоров ареала “Юг Башкортостана”: Автореф. дис. . канд. филол. наук. Казань, 2012. – 26 с.

25. Булатова М.Р. Морфологические особенности татарских говоров ареала “Юг Башкортостана”: Монография. – Казань: ИЯЛИ им.Г.Ибрагимова АН РТ, 2013. – 240 с.

26. Бурганова Н.Б. К вопросу об истории лингвогеографии татарского языка // Комментарии к «Атласу татарских народных говоров Среднего Поволжья и Приуралья». Казань: Институт языка, литературы и истории им. Г.Ибрагимова, 1989. С. 26-31.

27. Бурганова Н.Б., Заляй Л.З. О принципах составления диалектологического атласа татарского языка // Вопросы диалектологии татарского языка. Казань: Институт языка, литературы и истории им. Г.Ибрагимова, I960 С. 59-63.

28. Бурганова Н.Б., Махмутова Л.Т К вопросу об истории образования и изучения татарских диалектов и говоров // Материалы по татарской диалектологии. Вып. 2. Казань, 1962. С. 7-18.

29. Валиева Ф.С., Саттаров Г.Ф. Урта мәктәптә һәм гимназияләрдә татар телен укыту методикасы. – Казан: Раннур, 2000. – 378 б.

30. Диалектолог блокноты / Төз. Л.Жәләй. Казан, 1950. 79 б.

31. Диалектологии сүзлек / Төз. Л. Жәләй, Х. Шабанов, А. Камский, С. Әмиров. 1 нче чыг. Казан: Татгосиздат, 1948. 264 б.

32. Диалектологии сүзлек / Төз. Н.Б. Борһанова, Л.Т. Мәхмүтова. 3 нче чыг. Казан: Татгосиздат, 1958. 260 б.

33. Диалектологик сүзлек.– Казан: Татгосиздат, 1948. –1 чыг. – 263 б.

34. Диалектологик сүзлек.– Казан: Татгосиздат, 1953. –2 чыг. – 264 б.

35. Диалектологик сүзлек.– Казан: Татгосиздат, 1958. –3 чыг. – 260 б.

36. Диалектологический атлас башкирского языка / ИИЯЛ УНЦ РАН. – Уфа: Гилем, 2005. – 234 с.

37. Диалектологический атлас удмуртского языка / Сост. Р.Ш. Насибуллин и др. – Вып.1-4. – Ижевск: УдГУ, 2009-2014.

38. Диалектологический атлас якутского языка (сводные карты) // Сост. С.А. Иванов, отв.ред. П.А. Слепцов. – Ч. 1. Морфология и лексика. – Новосибирск: Наука, 2010. – 177 с.

39. Җәләй Л. Татар теле диалектларын өйрәнү өчен кыскача программа // Совет мәктәбе. 1940. № 9. – 33-37 б.

40. Заляй Л.З. Развитие татарской диалектологии в советский период // Вопросы языкознания. 1954. № 6. С. 116-120.

41. Заляй ЛЗ., Бурганова Н.Б. О принципах составления диалектологического атласа татарского языка //II Регинальное совещание по диалектологии тюркских языков. Казань, ноябрь 1958 г. Казань: Таткнигоиздат, 1958. С. 10-13.

42. Залялетдинов Л.З. Опорный диалект в образовании татарского языка // Вопросы диалектологии тюркских языков. Т. XII. Баку: АН Азербайджанской ССР, 1958. С. 36-50.

43. Зәкиев М.З. Төрки-татар этногенезы. Казан: Фикер; Мәскәү: Инсан, 1998. С. 635-538.

44. Итоги Всероссийской переписи населения 2002 года. Официальное издание: В 14 томах. – Т. 4. – М.: Статистика России, 2004.

45. Касаткин Л.Л. Атлас диалектологи́ческий // Лингвистический энциклопедический словарь / Режим доступа: http: // tapemark.narod.ru/les / 051b.html. Дата обращения: 10 ноября 2016 г.

46. Катанов Н.Ф. Материалы к изучению казанско-татарского наречия. Ч. 1. Образцы книжной и устной литературы казанских татар. Казань: Типо-лит. Казан, ун-та, 1898. 168 с.

47. Комментарии к «Атласу татарских народных говоров Среднего Поволжья и Приуралья». Казань: Институт языка, литературы и истории им. Г.Ибрагимова, 1989. 300 с.

48. Комментарии к Атласу татарских народных говоров среднего Поволжья и Приуралья. – Казань: Татпрокаттехприбор, 1989. 300 с.

49. Малов С.Е. Из поездки к мишарям (О наречиии мишарей Чистопольского уезда) // Приложение к Ученым запискам Казан, ун-та. Т. 71. Казань, 1904. 24 с.

50. Материалы к идеографическому словарю диалектов татарского языка / Авт.-сост. А.Г. Шайхулов, Л.У. Бикмаева, З.Р. Садыкова; отв.ред. М.З. Закиев, Д.Б. Рамазанова. – Уфа: РИО БашГУ, 2005. – Т. 1. – Ч. 1. – 512 с.

51. Материалы к идеографическому словарю диалектов татарского языка / Авт.-сост. А.Г. Шайхулов, Л.У. Бикмаева, З.Р. Садыкова; отв.ред. М.З. Закиев, Д.Б. Рамазанова. – Уфа: РИО БашГУ, 2005. – Т. 1. – Ч. 2. – 559 с.

52. Материалы по татарской диалектологии / Отв. ред. Л.Т. Махмутова. Вып. 3. Казань: Институт языка, литературы и истории им. Г.Ибрагимова, 1974. 251 с.

53. Махмутова Л.Т Несколько слов о диалектологических атласах татарского и тюркских языков // Конференция по татарскому языкознанию, посвящ. 50-летию СССР: Тез. докл. Казань, 1972. С. 82-83.

54. Махмутова Л.Т Опыт исследования тюркских диалектов (мишарский диалект). М.: Наука, 1978. 272 с.

55. Мухаева З.А. Топонимия территории пермского говора татарского языка (юга Пермской области): Автореф. дис. канд. филол. наук. Казань, 2013. – 21 с.

56. Насибуллина А.Х. Лексика тоболо-иртышского диалекта сибирских татар (в семантическом и генетическом аспектах): Автореф. дис. . канд. филол. наук. Казань, 2000. – 22 с.

57. Насипов И.С. Исследования Н.Ф. Катанова как источники по истории кыпчакских языков Урало-Поволжья // Восток в исторических судьбах народов России: Тезисы докладов V Всероссийский съезд востоковедов 26-27 сентября 2006 года. – Кн. 2. – Уфа: Вили Окслер, 2006. – С. 92-94.

58. Насипов И.С. Исследования Н.Ф. Катанова как источники по татарской диалектологии // Наследие Н.Ф. Катанова: история и культура тюркских народов Евразии: Доклады и сообщения международного научного семинара, 30 июня-1 июля 2005 г. – Казань, 2006. – С.79-81.

59. Насипов И.С. Некоторые диалектные ошибки в устной и письменной речи школьников // Актуальные вопросы татарского языка и литературы: Сб. научно-методических статей. – Стерлитамак: СГПИ, 1997. – С. 33-40. (на татарском языке).

60. Насипов И.С. Особенности преподавания татарской диалектологии в Башкортостане // Актуальные вопросы преподавании подготовки учителей татарского языка и литературы: Сб. статей. – Стерлитамак: СГПИ, 1998. – С. 9-13. (на татарском языке).

61. Насипов И.С. Особенности преподавания татарской диалектологии в вузах Башкортостана // Языковая ситуация в Татарстане: состояние и перспективы: Материалы научно-практической конференции, 17 ноября, 1998, г. Казань. – Ч. II. – Казань: ИЯЛИ, 1999. – С. 83-86. (на татарском языке).

62. Насипов И.С. Профессор Н.Ф. Катанов – исследователь татарских народных говоров // Катановские чтения: Сб. статей. – Казань: Мастер Лайн, 1998. – С. 94-101.

63. Насипов И.С. Татар диалектологиясе. Биобиблиографик белешмә. Стәрлетамак, 2004. 4-5 б.

64. Насипов И.С. Татарские говоры на территории Республики Башкортостан // Давлетшинские чтения: Инновационные процессы в изучении и преподавании литературы. Материалы научной конференции, 30-31 мая, 1997, г. Бирск. – Бирск: БирГПИ, 1997. – С. 19-22. (на татарском языке).

65. Насипов И.С., Сафаргалиева А.С. Некоторые языковые особенности архангельского говора татарского языка // Язык и литература в поликультурном пространстве: Материалы региональной научно-практической конференции, посвященной 70-летию проф. А.Х. Хабирова (15-16 декабря 200 г., г.Бирск). – Вып. 3. – Бирск: БирГСПА, 2006. – С. 118-120 (на татарском языке).

66. Ниязова Г.Н. Лексика материальной культуры тоболо-иртышского диалекта сибирских татар: Автореф. дис. . канд. филол. наук. Тюмень, 2008. – 25 с.

67. Рамазанова Д.Б. Предисловие // Комментарии к атласу татарских народных говоров Среднего Поволжья и Приуралья. Казань: Институт языка, литературы и истории им. Г.Ибрагимова, 1989. С. 3-4.

68. Рамазанова Д.Б. Татар диалектларыннан сөйләү үрнәкләре. – Казан: Татар.кит.нәшер., 2011. – 565 б.

69. Рахимова А.Р. Лексика диалектов сибирских татар (сравнительно-исторический анализ промысловой и хозяйственной лекски). – Казань: Мастер-Лайн, 2001. – 128 с.

70. Рахимова А.Р. Тюменский говор в системе диалектов сибирских татар: фонетико-морфологический характеристика

71. Рахимова Р.Н. Тюменский говор в системе диалектов сибирских татар: фонетико-морфологическая характеристика: Автореф. дис. . канд. филол. наук. Тюмень, 2007. – 24 с.

72. Садыков К.С. Эволюция диалектов сибирских татар: XVIII – начало XXI века. – Тобольск: ТГСПА им.Д.И. Менделеева, 2011. – 123 с.

73. Салимов Ф.И. Рамазанова Д.Б. Пилюгин Г.А. Салимов Р.Ф. Электронная версия атласа татарских народных говоров // Вестник ТГГПУ. 2011. №4 (26). С. 205-210.

74. Салимов Ф.И., Пилюгин Г.А., Ершов С.А. Электронный атлас татарских народных говоров как инструмент исследования // Режим доступа: http: // kpfu.ru/staff_files/F102601747/el_atlas_instrument.pdf. Дата обращения: 10-15 ноября 2016 г.

75. Сафиуллина Ф.С. Материалы по татарской диалектологии // Советский Татарстан. 1979. № 6. С. 82-83.

76. Сибирские татары : из сокровищницы духовной культуры / Сост. Ф.Ю. Юсупов. – Казань: Изд-во Казан. ун-та, 2014. – 645 с.

77. Татар диалектологиясе: Студентлар өчен программа / Төз. Г.Х. Әхәтов. Брежнев-Алабуга: АДПИ, 1983. 18 б.

78. Татар диалектологиясе: Студентлар өчен программа / Төз. М.А. Сәгыйтов. Казан: КДПИ, 1978. 14 б.

79. Татар теле диалектларын өйрәнү буенча сораулык. Казан: КФ АН СССР, 1949. 76 б.

80. Татар теле диалектларын өйрәнү өчен copayлык / Төз. Г.С. Әмиров Казань: Татгосиздат, 1940. 66 б.

81. Татар теле диалектологии атласын төзү өчен материал җыйнау программасы / Төз. Н.Б. Борһанова. Казан, 1959. 43 б.

82. Татар теленең диалектологик атласын төзү өчен материал җыйнау прграммасы / Төз. Н.Б. Борһанова. – Казан, 1959. – 43 б.

83. Татар теленең диалектологик сүзлеге / Төз. Н. Борһанова, Л. Махмутова, З. Садыйкова, Г. Якупова. 1 нче кит. Казан: Татар.кит.нәшр., 1969. 643 б.

84. Татар теленең диалектологик сүзлеге / Төз. Ф.С. Баязитова, Д.Б. Рамазанова, З.Р. Садыкова, Т.Х. Хәйретдинова. 2 нче кит. Казан: Татар.кит.нәшр., 1993. 459 б.

85. Татар теленең зур диалектологик сүзлеге / Төз. Ф.С. Баязитова, Д.Б. Рамазанова, З.Р. Садыкова, Т.Х. Хэйретдинова. 2 нче кит. Казан: Татар.кит.нәшр., 2009. 839 б.

86. Текучёв В.В. Основы методики орфографии в условиях местного диалекта. – М.: Изд-во Академии педнаук РСФСР, 1953. – 384 с.

87. Тумашева Д.Г., Насибуллина А.Х. Словарь диалектной лексики татарских говоров Тюменской области. – Тюмень: ТОГИРРО, 2002. – 110 с.

88. Утяшева Г.Ч. Русские заимствования в тоболо-иртышском диалекте сибирских татар: Дис. . канд.филол. наук. Тобольск, 2006. 141 с.

89. Хабибуллина М.Р. Характеристика изоглосс вариантов фонемы [a] в татарском лингвинистичеком пространстве: Дис. канд. филол. наук. Казань, 2002. – 175 с.

90. Хайбуллина Г.Х. Этнолингвистические особенности татарских говоров Западного Закамья Татарстана: Автореф. дис. канд. филол. наук. Казань, 2013. – 24 с.

91. Халиуллина Н.У., Шайхулов А.Г. Тюркские языки Урало-Поволжья в контексте алтайского языкового сообщества (опыт лексико-семантического и идеографического словаря). Словарь. – Уфа: Восточный университет, 2003. – Ч. I. – 226 с.

92. Халиуллина Н.У. Тюркские языки Урало-Поволжья в контексте алтайского языкового сообщества (опыт лексико-семантического и идеографического словаря). – Ч. I. – Уфа: Восточный университет, 2003. – 172 с.

93. Халиуллина Н.У., Шайхулов А.Г. Тюркские языки Урало-Поволжья в контексте алтайского языкового сообщества (опыт лексико-семантического и идеографического словаря). Словарь. – Уфа: Восточный университет, 2004. – Ч. II. – 272 с.

94. Хидиятов И.Р. Язык письменных памятников периода Казанского ханства (XVI в) и татарские говоры в сравнительном аспекте: Морфология: Автореф. дис. . канд. филол. наук. Казань, 2005. – 21 с.

95. Хусаинова А.Я. Лексико-семантическая система татарских говоров Оренбуржья: Автореф. дис. . канд. филол. наук. Казань, 2015. – 21 с.

96. Шагиев Р.Ш. Историко-лингвистический анализ микротопонимии Юго-Восточного Закамья Татарстана: Автореф. дисс. канд. филол. наук. – Казань, 2001. – 21 с.

97. Шайхулов А.Г. Историческая и диалектная лексика тюркоязычных народов Волго-Камско-Уральского региона (аспекты системной характеристики). – Уфа: Башк. ун-т, 1988. – 88 с.

98. Шайхулов А.Г. Лексические взаимосвязи кыпчакских языков Урало-Поволжья в свете их историко-культурной общности (аспекты системно-идеографической характеристики на общетюркском фоне). – Уфа: Башк. ун-т, 1999. – 228 с.

99. Шайхулов А.Г. Односложные корневые основы в кипчакских языках Урало-Поволжья: В 2-х частях. – Ч. 1 (словарь). – Уфа: Восточный ун-т, 2000. – 210 с.

100. Шайхулов А.Г. Односложные корневые основы в кипчакских языках Урало-Поволжья: В 2-х частях. – Ч. 2 (словарь). – Уфа: Восточный ун-т, 2000. – 152 с.

101. Шайхулов А.Г. Структура и идеографическая парадигматика односложных корневых основ в кыпчакских языках Урало-Поволжья в континууме ареальной, межтюркской и общетюркской лексики. – Серия: языки. – Уфа: Башк. ун-т, 2000. – Ч. VII. – 490 с.

102. Шайхулов А.Г., Халиуллина Н.У. Когнитивные и идеографические аспекты реконструкции лексики языков Алтайского сообщества // Урал-Алтай: через века в будущее. – Уфа: Гилем, 2005. – С. 454–456.

103. Юсупов Г.Ф., Юсупов Ф.Ю. Красноуфим татарлары: тарих, тел, фольклор. – Казан, 2004. – 376 б.

104. Юсупов Ф.Ю. Көньяк Урал һәм Урал арты сөйләшләре. – Казан, 1979. – 184 б.

105. Юсупов Ф.Ю. Сафакүл татарлары: тарих, тел, халык иҗаты. – Казан, 2006. – 607 б.

106. Янсаева Л.А. Диалектный синтаксис татарского языка (простое предложение): Автореф. дис. . канд. филол. наук. Казань, 2008. – 23 с.