«Художественный образ в рассказах тансулпан гариповой»

Әлбиттә, ижад кешеһенең нисек үҫешен, камиллашыуын күҙәтеү ҡыҙыҡлы. Ул нисек, ниндәй юлдар менән киң эрудициялы, юғары культуралы шәхес булып өлгөрҙө икән? Ошо мәлдә беҙ, мәҫәлән, яҙыусының әҫәрҙәренә генә ҡайтып ҡалһаҡ, автор шәхесе тураһында ғына һүҙ йөрөтөргә теләһәк, моғайын, дөрөҫ булмаҫ. Сөнки ни тиклем генә яҙыусы үҙе кисергәнен, күргәнен яҙа тиһәләр ҙә, кешенең рухи донъяһын, уй-кисерештәрен, донъяға ҡарашын асып биреү өсөн был ғына аҙ. Юҡҡа ғынамы ни элек-электән күренекле шәхестәрҙең эске донъяһын асыу, үҫеү юлын өйрәнеү маҡсаты менән, уларҙың шәхси хаттарына, көндәлектәренә, үҙҙәре өсөн генә тип яҙылған ижад емештәренә айырыуса ҙур иғтибар бирелә.

Минең диплом эшемдә һүҙ алып барыласаҡ башҡорт яҙыусыһы ла ана шундай ҙур шәхестәрҙең береһе. Уның ижады хаҡында күренекле башҡорт тәнҡитселәре лә, яҙыусы-шағирҙары ла бик күп йылы һүҙҙәр әйтте, әйтә. Әҙибәне күреп белеүселәр, ижадын яҡын итеүселәр үҙҙәренең яҡты хәтирәләре менән уртаҡлаша. Халыҡсан образлылығы һәм һөйләү теленә нигеҙләнгән стилистикаһы менән үҙенең бөтә рухы халыҡҡа яҡын булыуы менән дә айырылып торған әҫәрҙәрҙең авторы – драматург, Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты Таңсулпан Ғарипова. Ул нәфис һүҙ майҙанына йоғонтолораҡ әҙиптәрҙең итәк салғыйына йәбешеп-тотоноп килеп инмәне. Әҙибәнең ундай таянысы юҡ, әммә тәрән мәғәнәле әҫәрҙәре бар. Ана шул ғәмәлдәр, ялҡынлы ижад емештәре – уның илаһи фәрештәләре. Күркәм һүҙ – изге һүҙ. Изгелек төшөнсәһендә иң беренсе сиратта яҙыусының кешелек, шәхес сифаттары ята. Яҙыусы башҡаларға ҡарағанда икеләтә, өсләтә кешелекле булырға мәжбүр. Әгәр шулай түгел икән, яҙыусы яҙмышын үҙ иңеңдә йөрөтөүҙән ни фәтүә?

“Ҙур талант эйәһе, нәфис һүҙ оҫтаһы Таңсулпан Ғарипованың яҙмышы ла әҙәби мөхиттә еңелдән булманы. Ул проза яланына кемдеңдер шәфҡәтле фатихаһы менән түгел, ә үҙенең тәрән мәғәнәле, фәһемле әҫәрҙәре менән килеп инде. Кеше психологияһын, эске донъяһын, рухиәтен юғары кимәлдә күрә, аңлай белеүсе әҙибә ул. Кеше яҙмышын үҙ яҙмышы кеүек ҡабул итә, кеше ғәмен үҙенекеләй күрә, тәрән кисерә лә белеүсе яҙыусы. Булыр бала биләүҙән, тигәндәй, Таңсулпан аҙ һүҙле, ҙур йөкмәткеле, киң мәғәнәле хикәйәләре менән уҡыусы күңелен яуланы. Күп яҙыусыларҙың хикәйәләрен уҡығаным бар, әммә Таңсулпан донъяһы бөтөнләй үҙенсәлекле. Уны, әйтәйек, образлылыҡ көслө һ.б. тип, бер һүҙ менән генә аңлатып та булмай. Уның әҫәрҙәренә тәбиғилек хас. Төҙөк сюжет, төҙөк ритмика, халыҡсан телмәр поэтикаһы, хәл-ваҡиғаларҙың тормошсанлығы, геройҙарҙың образ, характер кимәленә үҫтерелеше, анализ менән синтез берлеге, һүрәтләү стиле, образдарҙы һынландырыу көсө һ.б. – былар барыһы ла күренекле яҙыусы Таңсулпан Ғарипова прозаһының методологик нигеҙелер. Методология тип әйткәс, халыҡтың йәшәү рәүеше, этник мәҙәниәте лә, шул иҫәптән мифологияһы, психологияһы, философияһы ла ана шул төшөнсәне байыта төшәлер. Әҙәбиәт ғилеменең методологияһы күркәм әҫәрҙең үҙенән үҫеп сығырға тейештер, минеңсә. Ошо күҙлектән ҡарағанда, Таңсулпан Ғарипованың прозаһы әҙәбиәт ғилеме офоҡтарын үҙенсәлекле телмәр поэтикаһы менән шаҡтай киңәйтә төшә. Ҙур прозаның тар ҡыҫандарға һыймауы тәбиғи, әлбиттә” [2; 30-31]. Әҙибәнең һәр бер әҫәре тәрән мәғәнәгә эйә, уларҙың һәр береһендә һәр заманға берҙәй актуаль булған проблемалар күтәрә, һәр береһен тәрән уйға ҡалырлыҡ ваҡиғалар менән байыта. Таңсулпан Ғарипованың әҫәрҙәрен тыныс күңел менән уҡып булмай, сөнки уларҙың һәр береһендә геройҙарҙың уй-хистәрен, шатлыҡ-борсолоуҙарын тояһың, улар кисергәнде кисерәһең. Был яҙыусының оҫталығы тураһында һөйләй.

Таңсулпан Ғарипованың ижады бик бай. Уның ижады тураһында Р.Аҙнағоловтың, Ә.Әминевтың, Г.Гәрәеваның, И.Шараповтың, Ә.Муллағолованың тос фекерҙәрен ишетергә була.

“Художестволы һүҙ сәнғәтен үҫтереүҙә Таңсулпан Ғарипова өс йүнәлештә эшләй. Әҙәбиәттә Таңсулпан – хикәйәсе, Таңсулпан – драматург, Таңсулпан – романсы кеүек йондоҙҙар бар. Уларҙың ҡайһыһы яҡтыраҡ, баҙығыраҡ, наҙлыраҡ? Миңә ҡалһа өсөһө лә бер үк сығанаҡтан көс ала. Ул сығанаҡ – халыҡ мәҙәниәте” [1; 300]. Шулай, яҙыусы ижады күп яҡлы һәм уның турала бик күп тикшеренеүҙәр үткәрергә мөмкин. Мин иһә диплом эшемдә “Таңсулпан Ғарипованың хикәйәләрендә художестволы образ” темаһын тикшерәм.

Теманың актуаллеге. Хәҙерге башҡорт әҙәбиәтенең күренекле әҙибәһе, бай һәм ҡатмарлы йөкмәткеле, үткер проблемалы әҫәрҙәр авторы Таңсулпан Ғарипова, нигеҙҙә, заман темаһын яҙа. “Уның әҫәрҙәре бөгөнгө ысынбарлыҡты тарихи ваҡиғалар аша һүрәтләүе, төп сюжет һыҙығының оҙайлы тарихи хроникала асыҡ һыҙатланыуы менән айырылып тора. Шуға ла Таңсулпан Ғарипова ижады тураһында һүҙ алып барғанда шуны билдәләргә мөмкин: әҙибә илебеҙҙең революциянан һуңғы үҫеш юлы тураһында, әүәле ыңғай ҡараштан ғына һүрәтләнеп килгән күренештәргә яңыса ҡарап, ошо юлдағы хаталар, халыҡ өҫтөнә яуҙырылған фажиғәләр хаҡында яңыса бәйән итә. Яҙыусының әҫәрҙәрендә фажиғәле, ҡатмарлы ваҡиғалар үткән тарих итеп кенә ҡаралмай, үҙҙәренең һөҙөмтәләре менән мотлаҡ бөгөнгө көндәргә килтереп тоташтырыла. Уның геройҙарының – шул саҡтағы башбаштаҡлыҡтарҙы башҡарыусыларҙың да, уларҙың ҡорбандарының да – байтағы әлеге заманда ла йәшәп яталар” [2; 33]. Улар бөтәһе лә ҡылған ҡылыҡтарын, яҙмыштарын бөгөнгө ҡараштан тороп анализлайҙар, баһалайҙар. Әлбиттә, яҙыусының үҙенең дә тарихи ваҡиғаларға биргән баһаһы көслө яңғырай.

Теманың өйрәнелеү кимәле. Нәфис әҙәбиәт – ул һүҙ сәнғәте. Яҙыусы һүҙҙәр ярҙамында төрлө тасуири сараларҙы килешле ҡулланып, кешеләр тормошон, төрлө характерҙарҙы, яҙмыштарҙы йәнле һәм йәмле итеп һүрәтләп бирә.

Был күренештәргә үҙ баһаһын әҙәби тәнҡитселәр һәм әҙәбиәт белгестәре әҙәбиәтте, яҙыусыларҙың ижадын өйрәнгәндә ҡуйырға бурыслы. Хәҙерге башҡорт әҙәбиәте әҫәрҙәренә, уларҙы өйрәнеүҙең актуаль мәсьәләләренә ҡарата күҙәтеүҙәрҙе, тикшеренеүҙәрҙе гәзит-журнал биттәрендә баҫтырылған З. Әлибаев, Р. Аҙнағолов, Ә. Әминев Г. Гәрәева, Ә. Муллағолованың мәҡәләләрендә күрергә мөмкин. Шулай уҡ айырым башҡорт яҙыусыларының тормошон һәм ижадын, башҡорт прозаһының жанр һәм стиль үҙенсәлектәрен яҡтыртҡан Р. Аҙнағолов, Г. Гәрәева, Ә. Муллағолованың хеҙмәттәрен билдәләп була.

Уларҙың фекеренсә бөгөнгө башҡорт прозаһында заман темаһын ярайһы уҡ киң яҡтыртҡан, йәмғиәттәге киҫкен мәсьәләләрҙе ҡыйыу күтәргән хикәйә жанрының өлгөрлөк күрһәтеүен билдәләргә була.

Бөгөнгө көн прозаһында әһәмиәтле урын алған Таңсулпан Ғарипованың ижады улар күҙлегенән тормош ағышының, ғөмүмән, ысынбарлыҡтың диалектик ҡапма-ҡаршылығын әҫәрҙәренең идея-эстетик, типтар-характерҙар, структур-компазицион, сюжет, тел-стиль, тасуири саралар принциптарын контраслыҡ стиленә көйләтеп ҡоролған тип өйрәнелгән. Яҡшылыҡ һәм яманлыҡ, изгелек һәм яуызлыҡ, ыңғай һәм кире типтар, төрлө характерҙар, тәбиғәт һәм кешеләр донъяһы, төш һәм өн һ.б. шундай ҡапма-ҡаршылыҡтарҙың үҙәкләшеүе шуға дәлил булып тора.

Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, Таңсулпан Ғарипованың прозаһына арналған хеҙмәттәр күп түгел, ул бөгөнгә тиклем махсус өйрәнелмәгән, әҙибәнең ижадына арналған бер генә лә диссертация яҙылмаған. З. Әлибаев, Ғ. Хөсәйенов, Ә. Вәхитов, Р. Байымов, Г. Гәрәева, Ә. Муллағоловалар теге йәки был монография буйынса хеҙмәт йәки мәҡәләләр яҙғанда, Таңсулпан Ғарипованың ижадына ниндәйҙер кимәлдә туҡталғандар, уның әҫәрҙәренең жанр, тел-стиль, дөйөм башҡорт әҙәбиәтендә тотҡан урынын билдәләгәндәр, әммә дөйөм монография йәки мәҡәлә эсендә бирелгән мәғлүмәтте махсус тикшереү өлгөһө тип һанап булмай.

Шуға ла бөгөнгө көндә Таңсулпан Ғарипова ижадының бөтә үҙенсәлектәрен тәрәнерәк өйрәнеп, уның әһәмиәтен заман тәрбиәһе, кешелек йәшәйеше талаптары менән сағыштырып, башҡорт теле һәм әҙәбиәте дәрестәрендә, кластан тыш сараларҙа уның ижады аша тәрбиә эштәре алып барыу актуаль мәсьәлә булып тора.

Бынан сығып тикшеренеүҙең маҡсаты булып Таңсулпан Ғарипованың ижад сәнғәтенең үҙенсәлектәрен асыҡлау, уның өйрәнелеү, тикшерелеү кимәлен, хәҙерге заманда тотҡан урынын билдәләү, хәҙерге уҡыу-уҡытыу шарттарында уҡыусыларға уның әҫәрҙәрен өйрәнеү үҙенсәлектәрен тикшереү тора.

Тикшеренеүҙең маҡсатынан сығып түбәндәге бурыстарҙы билдәләнек:

1. Таңсулпан Ғарипованың тормошон һәм ижадын сағылдырған хеҙмәттәргә, баҫмаларға күҙәтеү эшләү.

2. Таңсулпан Ғарипова хикәйәләренең үҙенсәлектәрен өйрәнеү, уларға анализ яһау.

3. Башҡорт теле һәм әҙәбиәте дәрестәрендә Таңсулпан Ғарипованың әҫәрҙәрен өйрәнеү буйынса эш төрҙәрен ҡулланыу методикаһын билдәләү.

4. Башҡорт теле һәм әҙәбиәте дәрестәрендә уҡыусыларға Таңсулпан Ғарипованың ижадын өйрәтеү үҙенсәлектәрен тикшереү буйынса эш тәжрибәһен дөйөмләштереү.

Тикшеренеүҙең объекты булып әҙәбиәт, әҙәбиәт теорияһы, әҙәби тәнҡит һәм башҡорт әҙәбиәтен уҡытыу методикаһы күҙлегенән тикшерелеп өйрәнелгән Таңсулпан Ғарипова әҫәрҙәренә ҡағылышлы мәғлүмәттәр, белешмәләр тора.

Тикшеренеүҙең предметы: Таңсулпан Ғарипованың әҫәрҙәре, баҫмалары һәм китаптары.

Тикшеренеүҙең ғилми яңылығы: башҡорт әҙәбиәт ғилеме һәм тарихы күҙлегенән Таңсулпан Ғарипованың ижады тикшерелһә лә, педагогика, методика ғилемендә уның әҫәрҙәренең өйрәнелеү үҙенсәлеге бөгөнгө көн күҙлегенән тулы асылып етмәгән. Шуға күрә хәҙерге уҡыу-уҡытыу шарттарында Таңсулпан Ғарипованың әҫәрҙәрен өйрәнеүҙә отошло эш төрҙәрен булдырып айырым тема булып ҡаралыуы, системаға һалып өйрәнелеүе талап ителә.

Эштең теоретик һәм практик әһәмиәте. Тикшеренеүҙең һөҙөмтәләрен мәктәптәрҙә, педагогия училищеларында, юғары уҡыу йорттарында уҡыусылар һәм студенттарға реферат, курс, диплом эштәре яҙғанда ғилми сығанаҡ булып тора ала. Шулай уҡ башҡорт әҙәбиәте дәрестәрендә лә ҡулланырға мөмкин.

Тикшеренеүҙең структураһы. Диплом эше инеш өлөштән, өс бүлектән, йомғаҡлауҙан, ҡулланылған әҙәбиәт исемлегенән тора.

Уның барлыҡ хыялы – үҙен әҙәбиәткә бағышлап, уға тоғро хеҙмәт итеү. Мәктәптә иң яратҡан дәресе лә әҙәбиәт була.

Мәктәпте тамамлағас тыуған ауылында ике йыл клуб мөдире һәм китапханасы булып эшләй Таңсулпан Хисбулла ҡыҙы. Эшләй башлауының тәүге көндәренән үк художестволы үҙешмәкәрлектең эшен йәнләндерә. Бер байрам, бер дата клубта сараһыҙ үтмәй. Үҙешмәкәр артистарҙы ауылдарға, күрше Әбйәлил районына алып сыға. Концерттарҙы, спектаклдәрҙе аҡсаға ҡуялар. Шулай итеп клубҡа кәрәк-яраҡ алына, бал-маскарадтар приз-бүләк менән үтә башлай. Тырыш ҡыҙҙың эшен ауыл Советы, комсомол ойошмалары баһалай. Ун һигеҙ йәшендә Таңсулпан ауыл советына депутат итеп һайлана. Шул уҡ ваҡытта бик күп уҡый ул. Бай ғына китапхананың уҡылмаған бер генә китабы ла ҡалмай. 1968 йылда Таңсулпан, ниһайәт, Башҡорт дәүләт университетының филология факультетына уҡырға инә.

Университетты Таңсулпан Мөхәмәтҡолова 1973 йылда уңышлы тамамлай. Уҡыу йылдарында ул ғилми эш менән етди шөғөлләнә. Уның “Некрасов ижадының башҡорт шиғриәтенә йоғонтоһо” тигән рус телендә яҙылған доклады бөтә университет буйынса үткәрелгән ғилми эштәр конкурсында беренсе урынды ала. Уҡыуҙы тамамлаған йылда Таңсулпан Хәйҙәр Ғариповҡа, хәҙер танылған скульптор, ә ул саҡта сәнғәт училищеһы студентына кейәүгә сыға. Таңсулпан ғаиләһе менән Баймаҡ районына ҡайта һәм унда ҡаланың икенсе һанлы мәктәбендә уҡыу-тәрбиә эштәре буйынса директор урынбаҫары булып эш башлай, шул уҡ ваҡытта юғары кластарҙа башҡорт теле һәм әҙәбиәтен уҡыта.

1977 йылда ғаиләһе менән иренең тыуған яғына – Учалы ҡалаһына күсәләр. “Ураҡ һәм Сүкеш” исемле район гәзитендә Таңсулпан Ғарипованың тәүге хикәйәһен “Ялан сейәһе”н яҙа. Был хикәйәһе һуңынан “Совет Башҡортостаны” гәзитендә донъя күрә. “Таңсулпан Ғарипованың өйрәнсек осоро булманы, ул әҙәбиәткә йондоҙ кеүек атылып килеп инде”, − тип яҙа Мостай Кәрим.

Ғәҙәттә әҙәбиәткә бәләкәйҙән, мәктәп йылдарынан уҡ хәбәр-мәғлүмәт, шиғырҙар, нәҫер, хикәйә яҙып киләләр. Ни тиклем иртәрәк башлаһаң, шул тиклем яҡшыраҡ. Ә Таңсулпан Ғарипова әҙәбиәткә һуңыраҡ, күңел түрендә яҙасаҡ әҫәрҙәренә материалдар, мәғлүмәт туплап һәм, башҡа күпселек яҙыусылар һымаҡ гәзитсе йәки журналист булып түгел, ә уҡытыусы булып килеп инде.

“1982 йылда нәшер ителгән тәүге китабы “Ялан сейәһе” үҙенең тормошсан ваҡиғалары, геройҙарының бай эске донъяһы, тәрән кисерештәре, матурлыҡты күрә, аңлай, шул уҡ ваҡытта ғәҙелһеҙлеккә, яуызлыҡҡа нәфрәтләнә, ҡаршы сыға алыу тойғолары менән һуғарылғайны. Быға йәш яҙыусының йүгерек стиль маһирлығын, халыҡтың ауыҙ-тел ижады өлгөләрен дә уңышлы ҡуллана белеүен дә өҫтәргә кәрәк. Башҡорт прозаһына донъяға үҙенсәлекле ҡарашы, әйтер һүҙе, үҙ фекере булған яҙыусының килеүе ине был” [1; 305].

Таңсулпан Ғарипова бар булмышы менән хикәйәсе. “Ул хикәйә жанрының бөтә нескәлектәрен белә, бәләкәй генә майҙанда геройҙарының характерын аса, фекерен әйтеп өлгөрә һәм тығыҙ, конкрет итеп яҙа ала. 1987 йылда донъя күргән “Күгәрсен йыры” тип аталған икенсе китабы ошо фекерҙе ныҡлап иҫбатланы, әҙәбиәткә тормошто төрлө төҫтә, ҡатламда күрә, замандың үткер проблемаларын үҙ йөрәге аша үткәрә белгән прозаик килеүен хәбәр итте. Ҡатын-ҡыҙҙың берсә нәзәҡәтле, берсә оялсан, берсә ҡыйыу һәм сая, үҙенең был донъяла Кеше булып йәшәргә тулы хоҡуғы барлығын алға һөрә әҙибә. Был уның ижади асылы, уның бөтә булмышы, әйтер һүҙе. Яҙыусы өсөн ҡатын-ҡыҙ әсә йәки бала ғына түгел, ә донъяны золомдан, ғәҙелһеҙлектән, һуҡыр битарафлыҡтан ҡурсалар зат, ул изгелек, мәрхәмәтлек һаҡсыһы, ир-ат табыныр гүзәллек сығанағы. Бәлки, шуға күрәлер ҙә уның ҡатын-ҡыҙҙары бер яҡтан ҡәҙимге кешеләр, икенсе яҡтан илаһилаштырылған, хатта ниндәйҙер кимәлдә мификлаштырылған персонаждар. Уларға көндәлек тормоштоң ығы-зығыһы юҡ кеүек, улар мәшәҡәттәрҙән өҫтөн, уларҙың йәшәү даирәһе – уй-хыял, аҡ өмөттәр, йәйғор кеүек төрлө төҫтәрҙән торған камил донъя” [.].

Таңсулпан Ғарипова тәрән лиризм, йылылыҡ, кеше күңелендәге һаҡ ҡына һиҙелерлек үҙгәрештәргә лә иғтибарлылыҡ, эмоцияларҙың да иң нескә буяу-төҫмөрҙәрен айырып күрһәтә алыу һәләтенә эйә булған талантлы яҙыусы.

1.1. “Ҡәҙриә” хикәйәһендә Ҡәҙриә образының художестволы эшләнелеше.

Филология фәндәре кандидаты, М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университетының башҡорт әҙәбиәте һәм мәҙәниәте кафедраһы доценты Гөлнур Мирза ҡыҙы Нәбиуллина һәм филология фәндәре кандидаты, М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университетының башҡорт әҙәбиәте һәм мәҙәниәте кафедраһы доценты, Башҡортостан яҙыусылар союзының әҙәби тәнҡит бүлеге етәксеһе Зәки Арыҫлан улы Әлибаев “Хәҙерге башҡорт әҙәбиәте” китабында хикәйә һәм повесть жанрын дүрт төргә бүлеп ҡарай: социаль-психологик хикәйә, мораль-көнкүреш хикәйә, аллегорик хикәйә, хикәйә-яҙмыш йәки фәлсәфәүи хикәйә. Был бүленеш буйынса Таңсулпан Ғарипованың “Ҡәҙриә” хикәйәһе мораль-көнкүреш төргә ҡарай.

Мораль-көнкүреш хикәйәләре нигеҙендә кешеләрҙең бер-береһенә булған мөнәсәбәте ята. Ошо мөнәсәбәттәр аша кешеләрҙең ысын йөҙө асыла. Был хикәйәлә лә геройҙарҙың бер-береһенә ҡарата мөнәсәбәттәре һәр береһенең характеры асыла. Хикәйәлә булған хәл-ваҡиғалар Ҡәҙриә исемле ҡыҙҙың хәтерләүҙәре, уйланыуҙары, күҙәтеүҙәре аша бирелә. Ҡәҙриә өләсәһе тәрбиәһендә үҫкән етем ҡыҙ, төҫкә матур, тик аҡылға еңелерәк, “сабый хөкөмөндәге еткән ҡыҙ” була. Ундай кешеләрҙе аллаһы тәғәләнең мөһөрө һуғылған, тиҙәр. Әҫәр яҙғанда авторҙар дөрөҫлөктө, иң тос фекерҙәрҙе ошондай образдар ауыҙынан әйттерәләр. Хикәйәлә Ҡәҙриәне һүрәтләгән ошондай юлдар ҙа бар: “.Эйе, Ҡәҙриәгә ҡарап уфтанғаны бар ине өләсәһенең. Ҡайһы саҡта төндәрен, ейәнсәре йоҡлай типтер инде, үҙенә-үҙе һөйләнгәндәй итеп: “Эй илаһым, был ҡыҙҙы сабый сағынан етем итеүең етмәгән, зиһенгенәһен дә аяманың шул, − тип өҙгөләнә-һыҡрай торғайны. – Был саҡлы төҫ биргәнсе, яҙыу-ҡара танырлыҡ ҡына булһа ла зиһен ҡалдырһаңсы.”[Ялан сейәһе 6]. Ҡәҙриә матурлыҡты, һылыулыҡты баһалай белә. Өләсәһе вафат булғас, ҡалала, ағаларында йәшәй башлай. Үҙенең яҡын ғына ағаһы булһа ла, уның донъяһы Ҡәҙриә өсөн сит донъя булып тойола. Үҙ ауылын, ундағы күренештәрҙе, кешеләрен, өләсәһе менән үткәргән көндәрен һағына. Өләсәһе менән йәшәгән ваҡыты Ҡәҙриә өсөн ғүмерендәге иң бәхетле миҙгел була. Үҙ ауылында йәшәгәндә тормош шундай ҡатмарлы, башҡа ерҙәрҙә йәшәү икенсе төрлө икәнен, томошта ғәҙелһеҙлек күп икәнлеген Ҡәҙриә күҙ алдына ла килтермәгән була.

Хикәйәлә саф күңелле Ҡәҙриә образына еңгәһе, Ғәшүрә ҡапма-ҡаршы образ. Ғәшүрә матурлыҡты күрә, аңлай белмәгән, бәхеттең аҡсанан, байлыҡтан башҡа булыуын күҙ алдына ла килтермәгән, нәфсеһенә баш була алмаған образ. Ул һәр саҡ кеше менән ярышып йәшәй, туғандарына ҡарағанда бай дуҫ-иштәрҙе яҡыныраҡ күргән ваҡсыл кеше. Ғәшүрә образын ошо юлдарҙы уҡып та асырға мөмкин: “Ағаһы ҡатыны ҡулынан китапты алып, тышын ҡараны:

− Үҙең дә инде. Сәнғәтте белгән әҙәмдәй, быны нимә тип алдың инде?

Еңгәһе, үсеккән бала төҫлө, ирендәрен бүлтәйтте:

− Бынау хәтле донъянан, мал-тыуарҙан бушап, китап тоторға ваҡытым ҡаламы икән минең? Әлеге тышы келәмдәргә төҫләшкә күрә алғайным. Һаман да шул һинең абруйың өсөн тырышам. Ҡунаҡҡа килгән начальниктарың: “Меҫкендең ҡатыны өйөн зауыҡ менән йыйыштыра ла белмәй икән,” – тимәһендәр тиеүем.

Ағаһы, бәхәс бөттө тигәндәй, ҡулын һелтәне:

− Йә, ярай, ярай. Миңә ҡалһа, уҡымағас, китаптарҙың кәрәге лә юҡ, саң ояһы булып яталар шунда.

Еңгәһе, әлеге китапты кире урынына ҡуя-ҡуя, инде тынысланып, күгәрсендәй гөрөлдәне:

− Ҡуй, Басир, улай тимә әле. Вәкил Ғимаевичтың өйөндә әҙме китап? Бөтәһе лә ҡалындар, тимәк, затлылар.” [29;7].

Ҡәҙриәнең һағына, матурлыҡҡа һоҡлана белеүе уны донъя ҡыуыусы еңгәһенән күпкә юғарыраҡ та, аҡыл йәһәтенән камилыраҡ та булыуын раҫлай кеүек. “Бала аҡыллы Ҡәҙриә, бәлки, сафлыҡтың, күңел бөтөнлөгөнөң үҙелер. Өләсәһе йортона аяҡтары талһа имгәкләп ҡайтырҙай, күңеле, хис-тойғолары таушалмаған Ҡәҙриә донъя малын кешелектән юғары ҡуйған еңгәһенә ҡарағанда бөйөк тә, ғәзиз дә” [ 2;38] . Хикәйәлә үҙенсәлекле, уйға һалырлыҡ тағы бер образ бар. Ул Ҡәҙриәне үҫтергән өләсәһе Кәримә. “Яҡты донъя биҙәктәрен күреү һәләтен юғалтҡан өләсәй ҙә ете ҡат ер аҫтында йылан көйшәгәнен һиҙерҙәй, күрерҙәй итеп һүрәтләнгән. Әҫәргә күҙ һалайыҡ:

“ – Килен, Өмөгөлсөмдән тектергән күлдәгеңде кейгәйнеңме?

− Эйе лә, шуны кейгәйнем.

−Әйтәм дә ике яҡ салыуы һалынып тора, бәләкәй ыҡсымдан алмаһаң булмаҫ.” [29;4].

Бындай юлдарҙы шулай килештереп ҡатын-ҡыҙ ғына, Таңсулпан Ғарипова ғына һүрәтләй алалыр, һуҡыр өләсәйҙең донъяны күрергә теләүе, тормоштағы бәләкәй генә хәл-ваҡиғаға ла үҙенең мөнәсәбәтен белдерергә тырышыуы, һуҡырмын тип, донъянан ваз кисмәүен, рухи ныҡлығын автор ана шунда ябай ғына күренештәр аша үҙ уҡыусыһына еткерә. Ни өсөн хикәйәлә “күҙле кешенән былайыраҡ көллөһөн дә белеп, күреп ултыра торған” һуҡыр, Күрәҙә Кәримә менән зиһененән мәхрүм Ҡәҙриә төп герой сифатында һынландырылған? Был һорауға төрлөсә яуап бирергә мөмкин. Әйтәйек, ҡала менән ауыл кешеләренең психологияһын айырып күрһәтергә тырышыу ҙа барҙыр. Профессор, педагогия фәндәре докторы Рафаэль Аҙнағолов фекеренсә ташҡа баҫылған хикәйә юлдарына йәшереп, автор икенсе бер фекерҙе лә кинәйәләп әйтә һымаҡ. “Ниндәй генә яҙмышҡа дусар булһа ла, кешемен тигән кеше әхлаҡи йөҙөн, айыҡ аҡылын, күңел сафлығын һаҡлап ҡала белә, тигән фекерҙе әйтергә тырышҡан автор. “Ҡәҙриә” хикәйәһе ана шуның менән уҡыусыларҙы арбайҙыр ҙа” [Өйөрмәле йылдар ауазы 39].

Хикәйәлә хәл-ваҡиғалар, мөнәсәбәттәр туй күлдәгенә бәйләнгән. Туй күлдәге – кеше ғүмеренең иң сағыу мәле йәшлекте хәтергә төшөрөп тороусы ҡомартҡы, ғүмер миҙгеленең бер иҫтәлеге, киҫәге. Ана шул ҡомартҡыға ҡараш аша кешеләрҙең рухи булмышы, ысын йөҙө асыла. Был хаҡта: “Шул. Алабута икмәге, кесерткән ашы ашаһаҡ ашаныҡ, әсәйемдең бүләген – туй күлдәгемде ризыҡҡа алмаштырманым. Мин үлһәм, һиңә ҡомартҡы булыр.” [29; 9] – тип Кәримә үҙ мөнәсәбәтен еткерә.

Ҡәҙриә өсөн туй күлдәге иң матур мәлдең иҫтәлеге, изге ҡомартҡы. Ул яҙ һайын аҡ сәскәгә төрөнгән алмағасҡа ҡарап үҙенең дә ошондай матур күлдәге булыуын теләй. Ул “өләсәһенә оҡшап тыуған” Зөлфиә туғанының туй күлдәген еңгәһенән һаттырмай һаҡлап ҡалыр өсөн үҙ һандығына һала ла өләсәһе йортона, үҙенең ғәзиз донъяһына йүгерә. “Ҡәҙриә матурлыҡты баһалай белеүсе, тәрән хәтерендә һаҡлаусы, үрмәксе ауына эләккән аҡ күбәләкте йәлләүҙән тетрәнеүсе камил аҡыллы зат, ҡөҙрәтле, шәфҡәтле илаһи һын булып күҙ алдына баҫа. Уның да яҙмышы үрмәксе ауына эләккән аҡ күбәләк хәлендә икәнен аңлап, тормоштоң яһалма ығы-зығыһын тыуҙырыусылар мөхитен ташлап ҡаса. Ул – ысынбарлыҡта, йәшәйештең үҙ асылына ҡасыу. Хикәйәнең төп мәғәнәһе лә шундалыр” [2;40].

Таңсулпан Ғарипованың “Ҡәҙриә” хикәйәһе әҙибәнең “Ялан сейәһе” тигән тәүге китабында урын алған. Яҙыусы менән осрашҡас, үҙенең тәүге әҫәрҙәре тураһында бына нимәләр һөйләне: “Мин яҙыу эше менән бәләкәйҙән булышмаһам да ауылдағы бөтә хәлдәргә иғтибар итеп йөрөнөм һәм тәүге хикәйәләрем утыҙ йыл буйы йыйған багажым, ундағы һәр герой минең тормошома ниндәйҙер кимәлдә йоғонто яһаусы кешеләр, мин улар алдында үҙемде бурыслы һанап хикәйәләремдең геройҙары итеп алдым. Ауыл ере шундай бит инде, унда йәшәгән һәр кеше үҙе бер тарих. Беҙҙең өйгә яҡын ғына өс инәй йәшәне, улар шундай йор һүҙле, тәрән фекерле, ихлас инеләр. Улар менән бер генә аралашҡандан да үҙемә әллә күпме фәһем ала инем. Уларҙың образдары бик оҙаҡ йылдар күңелем түрендә, уйҙарымда йәшәне. Инәйҙәр әйткән һәр фекерҙе, уларҙың һәр кәңәшен йөрәгем төпкөлөндә һаҡлайым. Бала саҡта улар әйткәнде бер төрлө аңлаһам, хәҙер, үҙем әсәй, өләсәй булғас, бөтөнләй икенсе күҙлектән ҡарайым”.

Ысынлап та, әҙибәнең һәр әҫәре тиерлек реаль кешеләрҙең тормошон сағылдыра. “Ҡәҙриә” хикәйәһендә Таңсулпан апайҙың ауылдаштары, күршеләре төп геройҙар булып тора. Хикәйәләрҙә күпселек геройҙарҙың исемдәре үҙгәртеп алынған. “Күрәҙә Кәримә беҙгә яҡын йәшәй торғайны”, − тип хәтерләй Таңсулпан Ғарипова. Күрәҙә Кәримә ауылда уңған ҡатындарҙың береһе булған, үҙ балаларын аяҡҡа баҫтырғас, етем ҡалған ейәне менән ейәнсәре Ҡәҙриәне ҡарап үҫтерә. Хәл-ваҡиғалар тормошта нисек булһа, әҫәргә шулай күскән.

Хикәйәлә художестволы деталь булып туй күлдәге алынған. Туй күлдәге аҡлыҡ, сафлыҡ, йәшлек символы. Һуғыш йылдарында аслыҡ заманында ҡатындар, шул иҫәптән Күрәҙә Кәримә әбей ҙә, үҙенең селтәрен ризыҡҡа алыштырмай алып ҡала алған, һандығы төбөндә иң ҡәҙерле ҡомартҡыһы итеп һаҡлаған. Ә бөгөнгө көндә туй күлдәгенең ҡәҙере кәмегән төҫлө, әллә ни әһәмиәт биреп бармайҙар. Әҙибә лә хикәйәһендә ошо мәсьәләне күтәрә. Ғәшүрә, үҙенең нәфсеһен, ҡомһоҙлоғон тыя алмай, бер бөртөк ҡыҙының туй күлдәген комиссионныйға тапшырмаҡ була һәм аҡса юҡлыҡ, бурыстарҙы ҡаплау менән аҡлана. Өләсәһе тәрбиәһендә үҫкән Ҡәҙриә йәшлек символын ҡотҡарып алып ҡалыр өсөн, туй күлдәген алып бөтә нәмә аҡсаға ғына ҡоролған, яһалма донъянан сығып ҡаса. Ҡасыуын ҡаса, ләкин иҫе китеп йығылғас, ҡыҙҙың күҙ алдына үҙе күргән үрмәксе, үрмәксе ауы килеүе лә тиккә генә түгел. Ҡәҙриә тормош ауынан, көндәлек ығы-зығынан ҡаса алмай, өләсәһе менән йәшәгәндәге бәхетле тормошона ҡайта алмай.

1.2. “Еҫлегөл” әҫәрендә әхлаҡ проблемаһы.

Филология фәндәре кандидаттары Әлибаев Зәки Арыҫлан улы һәм Нәбиуллина Гөлнур Мирза ҡыҙы Таңсулпан Ғарипованың “Еҫлегөл” хикәйәһен фәлсәфәүи хикәйә тип билдәләй. Әҫәр-яҙмыш структураһын герой яҙмышы, уның ниндәйҙер әһәмиәтле бер этабы ойоштора. Әҫәрҙәге трагизмды яҡындарының әхлаҡһыҙлығы арҡаһында трагизмға дусар булыусы герой-ҡорбандар яҙмышы булдыра. Әҫәр-яҙмыштың идея-проблематик мәсьәләһе геройҙың трагик яҙмышының, йәки рухи үҫешенең сәбәптәрен фәлсәфәүи анализлауҙан тора.

Был әҫәрҙә лә башҡа фәлсәфәүи хикәйәләрҙәге кеүек үк геройҙың бөтә яҙмышы һүрәтләнә. Әҫәр сюжеты нигеҙендә, тәү ҡарашҡа, ябай ғына ваҡиға ята. “Еҫлегөл” хикәйәһендә бәләкәй ҡыҙҙың еңмешлеге арҡаһында Һандуғас апаһының яҙмышы икенсе йүнәлеш алыуы хикәйәләнә.

Әҫәр Зәлифә исемле ҡыҙҙың хәтерләүҙәренә нигеҙләнгән. Ул шул тиклем бер ҡатлы, үтә лә еңмеш, үҙ һүҙле, сәмле, ғәрсел, үпкәсел ҡыҙ. Зәлифәнең был сифаттарын беҙ хикәйәлә һүрәтләнгән бер ваҡиға аша беләбеҙ: “Апайым алыҫҡа эшкә китер алдынан буҙаға ҡыҙҙар саҡырырға әҙерләнде. Көн кеүек асыҡ: башта ул мине юхалап-йыумалап йомош-юлға йөрөтәсәк, унан, ҡыҙҙар килер мәл еткәс кенә, ниндәйҙер сихри көс менән минең ултырҙашлыҡтан ҡотоласаҡ. Әле лә ҡырып йыумалы иҙәндәр балауыҙҙай баҙлағас, еҙ батмус ҡояштай ялтырағас (уныһын мин тырыштырҙым), ҡыҙарып бешкән бәрәмәстәр мейестән алынғас, апайым ҡото алынған бер ҡиәфәттә өйгә йүгереп килеп инде.

− Ой! Уй! Йәһәтерәк урманға ҡас! Бәрәмәс тот та − ысҡын!

− Ни булды?! – Мәгәр ҡаты тормаҡсымын. Ошо йыйындың түрендә үк булмаһа ла урын, мейес буйында ултырып булһа ла, ҡыҙҙарҙың бейешкәнен, серләшкәнен тыңлар өсөн күрше ауылға киткән әсәйем артынан эйәрмәнем түгелме һуң? Юл йөрөү, сәфәр сығыуҙан биҙгән юҡ ине әле.

−Минең. баш ауырта. Мин бөгөн. өйҙән дә сыҡмайым, белгең килһә! Валлаһи-биллаһи, бер ҡалаҡ ҡан.

−Бә-әй! Әллә ишетмәнеңме?

−Ниҙе? – үҙем танауҙы мышҡылдата уҡ башланым, бындай осраҡта үкереп илауҙың бермә-бер файҙаһы тейә торғайны, әле уныһы запаста.

−Ауылға ҡыҙҙар сөннәтләй торған баба килгән бит! Әллә белмәйһеңме?!

−Һе.е-е. Кем әйтте? – Илау ҡайғыһы китте, кикерек шиңде.

−Остағы Кәбирәнең туғанын ултыртҡандар ҙа инде, әле Сабираға киттеләр.

Мин, өтәләнеп, абына-һөрөнә кейемдәремде эҙләй башланым. Уйын эш түгел. Былтыр баба тигәндәре ағайымды ана нишләтеп сығып китте! Аҙна буйы малай башы менән минең күлдәкте кейеп йөрөгәне етмәгән, хоҙайҙың биргән йәмле көндәрендә тышҡа сыға алмай зар-интизар булып ятты.

Һандуғас апайым йоҡа кофтамды килтереп тотторҙо. Ыҙғышып кителһә лә, үҙ апайың – үҙ апайың инде ул. Йәлләй. Ана, илап ебәрмәҫ өсөн, ауыҙын яулыҡ осо менән ҡаплаған. Йыуатып, бер-ике ауыҙ йылы һүҙ әйтке килеп китте үҙенә.” [ 31; 342-343].

Һандуғас ул саҡта ошо шаяртыуы менән һылыуын ныҡ үпкәләтермен, тип уйлап та бирмәгәндер. Ул шаян, шуҡ, хәйләкәр, шул уҡ ваҡытта һылыуын яратҡан, йомарт апай була. Һандуғастың был сифаттарын Таңсулпан Ғарипова хикәйәлә ошолай күрһәтә: “Ҡайнар бәрәмәсте (хатта ситтәре көйгәнде түгел, һәйбәтен) итәгемә һалып, апайым ишекте асты:

− Шәберәк йүгер инде, аҡыллым. Килһәләр күрше ауылға ҡунаҡҡа китте, бөгөн ҡайтмай, тиермен.

− Шулай тиә күр инде, апаҡайым-һәйбәтем. Әйтә генә күр.

Тоҡойҙом. Остом. Апайымдың:

− Китһәләр, ҡалҡыуҙан ҡул болғармын, йәме?! – тип ҡысҡырған тауышы юлды арҡыры сығып барғанымда ғына ҡыуып етте.

.Сауҡалыҡҡа килеп еткәс, суҡ ҡайын төбөнә ултырып хәл алдым, унан ашыҡмай ғына йомарт апайым биргән йомро бәрәмәсте “бөктөм” [31; 343].

Зәлифә апаһының ҡалҡыулыҡтан ҡул болғап саҡырғанын көтә, күкте күҙәтеп ятып йоҡлап китә. Шул саҡта күрше Зөбәржәт инәй килеп сыҡмаһа, ҡыҙҙарҙы сөннәтләй торған бабанан ҡурҡып күпме ятыр ине икән Зәлифә?

“ – Нишләп ятаһың бында, ҡыҙым? – Мин эргәмдә генә ишетелгән тауышҡа һиҫкәнеп, иләҫ-миләҫ булып тороп ултырҙым. Ҡаршымда сыбыҡ-сабыҡ күтәргән күрше ҡарсыҡ – Зөбәржәт инәй тора. Тамаҡ кипкән, беләктәр ойоған, баш та, тән дә ауыр.

− Сирләп-фәлән киттеңме әллә, Зәлифә? – Зөбәржәт инәй, йөгөн ергә ҡуйып, эргәмә сүгәләне. – Тегенән үк ҡарап киләм. Йылан-саяндан ҡурҡмай кем балаһы йоҡлап ята тием. Ысынлап, сырхап тормайһыңмы?

− Юҡ та, - мин күңелһеҙ генә ауыл яғына эйәк ҡаҡтым. – Бабанан ҡасып ятам.

− ?!

− Эйе, ҡыҙҙар сөннәтләй торғаны килгән.

Зөбәржәт инәй, арыҡ кәүҙәһен тотошлай ҡалтыратып, тешһеҙ ауыҙын яулыҡ осо менән ҡаплап, ҡысҡырып көлөп ебәрҙе.

− Кем әйтте?

“Сысҡанға үлем, бесәйгә көлкө”, − тип уйлап алдым эстән.

− Көл – көлмә, килгән инде. Кәбирәнең туғаны уже. Мин ҡул ғына һелтәнем.

− Кит!. Ысынды һөйләйһеңме? Кем әйтте?

− Апайым! Һандуғас апайым.

−Әсәйең беләме?

− Белергә. күрше ауылға һуғырға биргән балаҫын алырға китте лә ул.

− Һин нисек эйәрмәнең ҡойороҡ?

− Һе. апайым ҡыҙҙар саҡырҙы ла минең! Буҙаға (быныһы иң ҡыҙығы, шуға шым ғына әйттем. Сәй мәжлесендә бейешеү, уйын-көлкө булмай ул).

− Шулаймы ни? – Зөбәржәт инәйҙең ҡыҫыҡ күҙҙәре хәйләкәр көлөмһөрәне. – Әләйһәң, апайың алдатҡан һине.

− Нисек алдатҡан? Үҙе.

− Шулай. Тотҡан да алдатҡан. Еткән ҡыҙҙар, үҙең беләң, бүрәнәнең башы артыҡ булғанды яратмай.

Зөбәржәт инәй тороп сыбыҡ-сабығын елкәһенә һалды:

− Әйҙә, ҡыҙым, ҡайтайыҡ. Бала кешегә ҡырҙа йоҡларға ярамай. Йә берәй нәҫтә һирпелер. Ҡыҙҙарҙы бабаға ултыртмайҙар ул. Апайыңдың ҡыҙҙары ла күптән таралышты. Үҙе байуҡ Баныу менән йылға буйына кер сайҡарға төштө. Әйҙә, ҡыҙым.[31; 345-346].

Зәлифә Һандуғас апаһынан бындай уҡ шаяртыу көтмәгәндер, ул ныҡ үпкәләй. Ул нисек тә булһа апаһынан үс алыу теләге менән яна башлай: “Юҡ, апаҡайым, һине лә төп башына ултыртмаһаммы, тамағыңа ҡайнар бәрәмәс булып тормаһаммы! Хәҙер генә, ошо минутта шаҡ ҡатырырлыҡ итеп үс алғы килә апайҙан” [31; 346].

Зәлифә Һандуғас апаһынан үс алыу әмәлен таба, ләкин ул саҡта был хәлдең ғүмерлек үкенес булып ҡалырын уйлап та ҡарамағандыр. Зәлифә эргәһенә бер машина туҡтай, унан таныш түгел ағай сыға. Хәрби егет Зәлифәнән Һандуғас апаһының ҡайҙалығын һорай, үтенеп һорай, ләкин апаһына шул тиклем үпкәләгән ғәрсел ҡыҙ, үс алыу ниәте менән, егеткә Һандуғастың йылға буйында кер сайғанын әйтмәй ҡала:

“− Әйт инде, туғаным. Киләһе йыл үҙеңде ҡалаға алып барырмын, матур баҡсаларға алып йөрөрмөн.

Былай ялынғас, апайымдың бер бик ҡәҙерле кешеһе – сере ошолор әле, тип уйлап алдым. Апайымды хәтерләү “ҡыҙҙар бабаһы” ваҡиғаһын да ҡылт итеп иҫкә төшөрҙө, күңел рәнйеүҙәремде өр яңынан яңыртты.

− Йә инде, туғаным, әйт инде?! – Тауышында сикһеҙ ялбарыу сағылды ят ағайҙың.

− Нимәне?

− Һуң, апайыңды?

− Әйтмәйем тинем дә.

− Ни-ңә-ә?

− Тик!

Ағай, ҡапыл ынтылып, ҡып-ҡыҙыл ялҡын булып битемде ҡаплаған сәс көлтәләремде һыпырып, күҙемә ҡараны:

− Ғүмер буйы рәхмәт әйтермен үҙеңә, яҡшылығыңды мәңге онотмам. Бары ике ауыҙ һүҙ әйтергә кәрәк миңә уға, бары ике ауыҙ.

Бер минутҡа икеләнеп ҡаушап ҡалдым. Әйтһәм, быныһын да, тегенеһен дә еңел генә ғәфү иттем тигән һүҙ. Бынан һуң эте лә, бете лә мине “Ҡыҙылбаш” тип кәмһетер, “баба” менән өркөтөр.

− Юҡ, әйтмәйем” [31; 350].

Зәлифә, беренсенән, апаһына үпкә тотһа, икенсенән, ят кешенең “Ҡыҙылбаш” тип өндәшеүенә йәне көйә. Зәлифәнең әйтеүе буйынса “Ҡыҙылбаш” – уның иң зитҡа тейгән урам ҡушаматы. “Асыу килмәҫлек тә түгел: бөтөн ауылда бер минең сәс әҙәмдекенә оҡшамаған. Был һүҙҙең миңә ниндәйерәк тәьҫир иткәнен белһә лә, бер алла беләлер,” – ти ул.

Хәрби кешенең дә киреләнеп ултырған ҡыҙға йәне көйә: “. асыулы осҡондар сәсеп, ҡулындағы таштарҙы атып бәрҙе:

− Ҡәһәр генә төшһөн һиңә. Ҡаҙал, күҙемдән юғал!.

Мин шуны ғына көткәндәй, бөтә көскә ауылға атылдым, аяҡ аҫтындағы ҡырсынташтың ялан тәпәйҙәргә аяуһыҙ ҡаҙалыуы ла туҡтата алмай.

− Туҡта! Китмә! – Көслө тауыш мине ҡайырылып ҡарарға мәжбүр итте. – Әйт апайыңа: еҫлегөлдө һулытмаһын! Зинһар, әйт, һулытмаһын!” [ил351].

Апаһына йәне көйгән, “Ҡыҙылбаш,” − тип өндәшкәне өсөн хәрби кешегә үпкәләгән Зәлифә, балалыҡ аҡылы менән аманатты үтәүҙең ни тиклем мөһим булыуы тураһында башына ла индермәй. Ул Һандуғасҡа хәрби егетте күреүен, уның апаһын эҙләүен, еҫлегөлдө һулытмаҫҡа ҡушыуын әйтмәй. Бер аҙ үкенес утында яна ла, онота: “ Машина китте, артынан саң бураны ғына уйнап ҡалды. Мин ҡапыл хәлһеҙләнеп ергә ултыра төштөм, унан ергә һуҙылып ятып, сеңләп илап ебәрҙем. Һемәйеү, үс алыу, аҙаҡ килеп йәлләү һәм үкенеү тойғолары күҙ йәше булып битем буйлап аҡтылар ҙа, саңлы юлға тупылдап, ғара борсаҡ булып төйөрөлдөләр. Ошо минутта ермен тигән Ер шарында минән дә бәхетһеҙ, минән дә йүнһеҙ, минән дә көсһөҙ кеше бар инеме икән? .Әйттем дә оноттом. Һәр яңы көн өп-өр яңы ҡыуаныстары, үкенестәре һәм яҙыҡ-ҡаҙыҡтары менән килгәндә, бер урында тапанып, тик бер нәмәне уйлап йөрөп буламы икән?” [31; 352].

Һандуғастың эшкә ҡайҙа китеүен белә алмаған егет хат-хәбәр ҙә ебәрә алмай. Тапшырылмаған сәләм арҡаһында Һандуғас: “Минең менән хушлашмай ҙа китте,” − тип егеткә үпкәләй, шулай ҙа ғүмер буйы тәүге мөхәббәтен уйлап, мөхәббәт символы булған еҫлегөлдө һулытмай үҫтерә. Егет: “Һандуғас минең ҡайтҡанымды көтмәгән,” – тип уйлай, ул да һөйгәнен онота алмай, йәй һайын ауылға ҡайтҡас, гармун тартып “Еҫлегөл” йырын йырлай. Ә шул саҡта Зәлифә асыуын, үпкәһен, ғәрлеген еңеп, апаһының ҡайҙа икәнлеген әйтһә, апаһына сәләмде еткерһә ике йәрҙең яҙмыштары бөтөнләй башҡаса булыр ине бәлки.

Күрер күҙгә Һандуғас бәхетле лә кеүек: ире, балалары бар, донъяһы матур, табыны мул, ләкин уның йөрәгендә ниндәй хис-тойғолар һаҡланғанын берәү ҙә белмәй. Зәлифә лә ниндәй ҙур төҙәлмәҫлек хата эшләүен күп йылдар үткәс кенә аңлай. Быға йәмле йәйге кистә апаһы менән гармун моңо тыңлауы һәм уның:

“ – Бына шулай гел уйнай ул. “Еҫлегөл”. – Мин онотолоп торған еремдән, “Ни тинең?” тигән һымаҡ, Һандуғас апайыма ҡараным.

− Гармунсыны әйтәм. Ҡатыны үлгәс, ситкә сығып киткәйне, йыл да отпускыға ҡайта. Һәр йылдың ошо мәлендә көйҙө тыңлап. йыуыным” [ил341]. “Йыуанам.” – ошо бер һүҙ Зәлифәне кире балалыҡ йылдарына ҡайтара, хәтер йомғағын тағатырға, күптән онотолған ваҡиғаларҙы иҫкә төшөрөргә, үкенес утында янырға мәжбүр итә: “Әйтелмәгән сәләм – тапшырылмаған аманат ятҡан бит йөрәктә! Апайымдың һиллек, сәскәләр һәм башаҡтар еҫе тулы, йәнде-тәнде тотошлай сафландырыр, иркәләр төндә китек күңел менән гармун моңо тыңлауына мин, минең бала саҡтағы ана шул ауанлығым сәбәп булманымы икән? Шулай булһа, төҙәтә алмаҫлыҡ хата – яҙмыш-яңылыш яһағанмын түгелме? Бәлки, һуңлап булһа ла шул сәләмде тапшырырға, һүнгән усаҡ төбөндә емелдәгән кескәй ҡуҙға йән өрөргәлер? Әллә өндәшмәү хәйерле булырмы? Бөтәшкән, тик йөйө ҡалған яраны ниңә ҡабат ярһытырға?! Бала саҡтағы шикелле үкенестәремде саңлы юлға ҡара борсаҡ итеп һибеп кенә бөтөрә лә, язанан ҡойма артына боҫоп ҡотола ла алмайым. Ваҡыты ла башҡа, үҙем дә бүтән. Хаталар ҙа, яра-язалар ҙа үҙем менән” [31; 353]. Таңсулпан Ғарипова хикәйәһен “.Тәҙрә төбөндә еҫлегөл таң ҡаршылай,” –тип тамамлай. Автор уҡыусыға уйланырға , хатта геройҙарҙың артабанғы яҙмышын фаразларға урын ҡалдыра.

Таңсулпан Ғарипова менән осрашҡас: “Геройҙарымдың һәр береһенең тиерлек прототиптары бар тигәйнегеҙ, ә “Еҫлегөл” хикәйәһендәге образдарҙың прототиптары бармы, булһа кемдәр?” – тип һораным. Әҙибә: “Минең һәр хикәйәмдә тыуып-үҫкән ауылым кешеләре, уларҙың яҙмыштары һүрәтләнә. Мин үҙемде улар алдында ниндәйҙер кимәлдә бурыслы, ғәйепле итеп тоям. Һандуғас апайым шундай хәйләкәр, шаян, шуҡ була торғайны шул йәш саҡта. Мине генә түгел, бөтә туғандарын тишек кәмәгә ултырта ине. Шаяртыуҙары ҡайһы саҡта шулай йәнемә лә тейә ине. Зәлифәнең күңелендә әле лә ауыр йөк, тапшырылмаған сәләм һаҡлана, һаман йөрәген өйкәп тора, ләкин ваҡытында әйтелмәгән сәләмде нисә йылдар, күпме һыуҙар аҡҡас, әйтеү урынһыҙ. Һандуғас апаһының йөрәген яралағыһы килмәй,” – тип яуап бирҙе. “Еҫлегөл” хикәйәһен уҡып сыҡҡас та, Зәлифә Таңсулпан Ғарипова үҙе түгелме икән тигән уй тыуғайны миндә һәм яҙыусының яуабы уйымды раҫлағандай булды.

Шулай уҡ илебеҙ халыҡтарының Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында күрһәткән батырлығын яҡтыртыу Таңсулпан Ғарипова прозаһының мөһим темаларының береһе булып ҡалды.

Шуны ла билдәләү урынлы: Таңсулпан Ғарипова ижадына арналған хеҙмәттәр күп түгел, ул бөгөнгө көнгә тиклем махсус өйрәнелмәгән, тикшерелмәгән, йәғни әҙибә ижадына арналған бер генә лә диссертация яҙылмаған. Ғ. Хөсәйенов, Ә. Вәхитов, Р. Байымов, З. Әлибаев, Г. Гәрәева, Ә. Муллағоловалар теге йәки был монография буйынса хеҙмәт йәки мәҡәләләр яҙғанда, Таңсулпан Ғарипова ижадына туҡталғандар, уның әҫәрҙәренең жанр, тел-стиль, дөйөм башҡорт әҙәбиәтендә тотҡан урынын билдәләгәндәр, әммә дөйөм монография йәки мәҡәлә эсендә бирелгән мәғлүмәтте махсус тикшереү өлгөһө тип һанап булмай.

Шуға ла бөгөнгө көндә Таңсулпан Ғарипова ижадының бөтә үҙенсәлектәрен тәрәнерәк өйрәнеп, уның әһәмиәтен заман тәрбиәһе, кешелек йәшәйеше талаптары менән сағыштырып, башҡорт теле һәм әҙәбиәте дәрестәрендә, кластан тыш сараларҙа уның ижады аша тәрбиә эштәре алып барыу актуаль мәсьәлә булып тора.

Таңсулпан Ғарипова ижадына художество оҫталығы, күтәрелгән проблемаларҙы хәл итеү үҙенсәлеге, образлылыҡ саралары яғынан да камиллаша барыуы, жанр төрҙәрен артабан үҫтереү буйынса эҙләнеүҙәрҙең туҡталып тормауы хас. Уның тарафынан үткәндең һәм бөгөнгө көндөң ҡатмарлы һәм ҡаршылыҡлы күренештәренә анализ яһала, тормош үҫешенең закондарын нығыраҡ төшөнөргә һәм шуны образлы итеп асып һалырға ынтылыш күҙәтелә.

Шулай итеп, Таңсулпан Ғарипованың әҫәрҙәре сағылдырған ысынбарлыҡ – үҙе бер ҡатмарлы донъя, оҙайлы тарих: башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарының элекке тормошо, революция йылдары, золом заманы, Бөйөк Ватан һуғышы осоро, һуғыштан һуңғы аслыҡ-яланғаслыҡ күренештәре, үҙгәртеп ҡороуҙар, дөйөм ер, ил, кеше яҙмышы. Ниндәй генә темаға арналмаһын, уның әҫәрҙәре – һуғыш йәки көнкүреш ваҡиғаларынамы, ил эсендәге социаль-сәйәси тартҡылаштарғамы, һәр саҡ тиерлек нигеҙҙә шәхес һәм йәмғиәт, шәхес һәм тарих мәсьәләһе ҡуйыла. Ошо яҡтан ҡарағанда, Таңсулпан Ғарипованың әҫәрҙәре тәрән йөкмәткеле, художество үҙенсәлектәренә бай ижад емештәре булараҡ билдәле. [11;57].

5. Байымов, Р.Н. Ижади почерктар. Хәҙерге башҡорт әҙәбиәтенең жанр һәм стиль үҙенсәлектәре [Текст] / Р.Н. Байымов. – Өфө: Китап, 1977. – 240 б.

6. Баимов, Р.Н. Шаг в зрелость. Становление реалистических принципов письма в башкирской прозе [Текст] / Р.Н. Баимов. – Уфа: Китап, 1975. – 192 с.

7. Баимов, Р.Н. Судьба жанра. Литературоведческая монография [Текст] / Р.Н. Баимов. – Уфа: Китап, 1984. – 320 с.

8. Баимов, Р.Н. Мысли разных лет [Текст] / Р.Н. Баимов. – Уфа: Гилем, 2006. – 382 с.

9. Баимов, Р.Н. Писатели земли башкирской. Составитель, соавтор ответственный редактор [Текст] / Р.Н. Баимов. – Уфа: Китап, 2006. – 495 с.

10. Баимов, Р.Н. Башкирский историко-революционный роман [Текст] / Р.Н. Баимов. – Уфа: Китап, 1986. – 92 б.

11. Гәрәева, Г.Н. Заман көҙгөһө: геройҙың рухи донъяһы [Текст] / Г. Гәрәева. – Өфө, БДУ, 2003 – 293 б.

12. Гәрәева, Г.Н. Таңсулпан Ғарипова// Башҡорт прозаиктары: монография [Текст] / Г. Гәрәева. – Өфө: БДУ, 2012.

13. Әминев Ә. Заманым тип боғаҙ ярмаһам да, заман ярып үтте йөрәкте (әҙибәнең хикәйәләренә анализ) // Бер тамсыла ҡояш сағыла: Таңсулпан Ғарипова ижады тураһында: фәнни-популяр мәҡәләләр йыйынтығы// автор-төҙөүсеһе Ә.М. Муллағолова. – Өфө, 2011.

14. Нәбиуллина, Г.М., Әлибаев, З.А. Хәҙерге башҡорт әҙәбиәте: бакалаврҙар өсөн уҡыу әсбабы [Текст] / Г.М. Нәбиуллина, З.А. Әлибаев. – Өфө: БДПУ, 2013. 328 б.

II. Мәҡәләләр.

15. Аҙнағолов, Р.Ғ. Тәрән мәғәнәле ижад: Т. Ғарипова ижады тураһында // Ватандаш. – 2007. − № 10, - 12-се б.

16. Бәҙретдинов С. Сулпан таңды уята: Т. Ғарипова тураһында очерк // Башҡортостан. – 1996 – 24 ғинуар.

17. Гәрәева Г. Сағыу буяуҙар донъяһында: Т. Ғарипованың “Илекәй” тигән китабы донъя күрҙе // Башҡортостан. – 2014 – 11 март.

18. Гәрәев Г. Күгәрсен йыры // Бер тамсыла ҡояш сағыла. Т. Ғарипова ижады тураһында фәнни-популяр мәҡәләләр йыйынтығы / автор-төҙөүсеһе Ә. М. Муллағолова. – Өфө, 2011; Йәшлек. −1997 – 23 сентябрь.

19. Зиннәтуллин З. Артылғанда ғүмер үрҙәренә: Т. Ғарипова менән әңгәмә // Ватандаш. – 2012 −№ 12. 59-71-се бит.

20. Күзбәков Ф. Нәфис әҙәбиәт: хыял, ысынбарлыҡ, тормош талабы; дәүер көҙгөһө лә, дәүер һулышы ла әҙәбиәт / Т. Ғарипова, Ф. Аҡбулатова. // Ағиҙел. – 2012 − № 12. 149-162-се бит.

21. Мәңгелек моң мине саҡырғанда: Т. Ғарипова менән әңгәмә // Башҡортостан ҡыҙы. – 1996, № 11.

22. Усманова К. Ҡәләмдәренән моң тама: Т. Ғарипова тураһында // Башҡортостан. – 2007 – 24 февраль.

23. Таштимерова Г. Хәмер ҡоло булыуың – ырыуыңдың ҡороуы: Т. Ғарипованың “Ҡыҙыл башмаҡтар” хикәйәһе буйынса // Башҡортостан уҡытыусыһы – 2008 - № 4. 17-18-се бит.

24. Фәйзуллина З. Таң йондоҙо – Таңсулпан // Йәшлек. – 1997 – 23 сентябрь.

25. Әминев Ә. Берсә көлөп, берсә әсенеп. //Ағиҙел. −1997 −№ 9. 168-170-се бит.

26. Әминев Ә. Оҫталыҡ: Т. Ғарипованың ижады тураһында. //Ағиҙел. −1991 − № 11.

27. Әбүзәров С. Өмөт өҙмә, дуҫҡай, был донъянан: Т. Ғарипова менән әңгәмә // Башҡортостан. – 2012 – 15 май.

28. Юлдашева Т. Ваҡиғаны шәхес тыуҙырһын: Т. Ғарипова менән әңгәмә // Башҡортостан. – 1996 – 22 октябрь.

III. Сығанаҡтар.

29. Ғарипова, Т. Х. Ялан сейәһе. Хикәйәләр йыйынтығы [Текст] / Т.Х. Ғарипова. – Өфө: Башҡортостан “Китап” нәшриәте, 1982. – 103 б.

30. Ғарипова, Т. Х. Күгәрсен йыры. Хикәйәләр йыйынтығы [Текст] / Т.Х. Ғарипова. – Өфө: Башҡортостан “Китап” нәшриәте, 1987. – 191 б.

31. Ғарипова, Т. Х. Илекәй. Повестар һәм хикәйәләр йыйынтығы [Текст] / Т.Х. Ғарипова. – Өфө: Башҡортостан “Китап” нәшриәте, 2013. – 408б.