«БашҠорт теле дӘрестӘрендӘ интеграциялы уҠытыу (5-7 кл.)»

Педагогикала «предмет-ара бәйләнеш» һәм «интеграция» яңы төшөнсә түгел. Ул дидактиканың фән булараҡ формалашҡан сағында уҡ барлыҡҡа килгән. Күренекле ғалимдар Я.А. Коменский, И.Г. Песталоцци, Ф. Дистервег хеҙмәттәрендә һәм В.Ф. Одоевский, В.Ю. Стоюнин һымаҡ белгестәрҙең тел һәм әҙәбиәт уҡытыуға ҡағылышлы хеҙмәттәрендә уҡытыу барышында предмет-ара бәйләнештәр урынлаштырыуҙың кәрәклеге нигеҙләнә (Юлмөхәмәтов М.Б, 2008).

Мәктәптәрҙә предметтарҙы бер-береһенә бәйләп уҡытыу проблемаһы Рәсәйҙең күп кенә педагог ғалимдарын, методистарын үҙенә йәлеп итте. Яңынан-яңы хеҙмәттәр донъя күрҙе. Шуныһы ҡыуаныслы, был хеҙмәттәрҙә интеграция булдырыу мөмкинлеге тураһында ғына әйтелмәй, ә ул бәйләнештәрҙе булдырыу алымдары, юлдары, төрҙәре, уларҙың үҙенсәлектәре лә күрһәтелә. Бигерәк тә күренекле ғалим-педагогтар И.Д. Зверев, Э.И. Моносзон, М.Н. Скаткин, В.И. Максимоваларҙыңтикшеренеүҙәрендә предмет-ара бәйләнештәр уҡытыу һәм тәрбиәнең берҙәмлек шарты, предмет системаһы менән уҡытыуҙа комплекслы сара булып сығыш яһай (2008).

Башҡорт теле методикаһында беҙ күренекле методистар М.Ғ. Ғималованың, Б.Б. Ғафаровтың, Р.Ғ. Аҙнағоловтың, Д.С. Тикеевтың, М.Б. Юлмөхәмәтовтың хеҙмәттәрен, педагогия фәндәре кандидаты М.С. Дәүләтшинаның кандидатлыҡ диссертацияһын миҫалға килтерә алабыҙ.

Дәрестәрҙә интеграция булдырыуға иғтибарҙың артыуы осраҡлы ғына хәл түгел, әлбиттә. Бөгөнгө көндә, мәғариф өлкәһендә уҡытыуҙың йөкмәткеһен үҙгәртеү буйынса эш барғанда, уҡытыусы балаларҙың белем күнекмәләренең тәрәнерәк, тормошта аңлы рәүештә ҡулланыу бурысы ҡуйылғанда, уҡытыу предметтары араһында бәйләнеш булдырыу, улар араһындағы дөйөм мәсьәләләрҙе сағыштырып ҡарау кәрәклеге әйтелгән проблемаға мөрәжәғәт итергә мәжбүр итә лә инде. Предмет-ара бәйләнештәр, шул уҡ ваҡытта, уҡытыу планы һәм программаһында сағылған материалды рациональ урынлаштырыу, һәр бер предметта бер үк факттарҙың, төшөнсәләрҙең ҡабатланыу осраҡтарын бөтөрөү өсөн дә кәрәк.

Интеграция булдырыу – ул уҡыусыларҙа дәрескә ҡыҙыһыныу уятыуҙың, уларҙың белемдәрен нығытыу, алған белемдәрен төрлө өлкәлә ҡуллана алыу мөмкинлеге булдырыу, ижади һәләттәрен асыу, уҡыу-уҡытыу процесын системалаштырыуҙың бер шарты. Яңы талаптар буйынса, уҡыусы күп яҡлап үҫешергә, алған белемдәрен тормошта, төрлө өлкәләрҙә ҡуллана алырға тейеш. Шуға күрә дәрестәрҙә интеграция булдырыу һуңғы йылдарҙа актуаль проблемаларҙың береһе. Уҡыусыларҙа тормошҡа дөрөҫ ҡараш булдырыу, танып-белеү компетенциялары формалаштырыу – белем биреү процессында төп шарт булып тора.

Ғилми эштең объекты V-VII кластарҙа башҡорт теле дәрестәре.

Ғилми эштең предметы V-VII кластарҙа башҡорт теле дәрестәрендә предмет-ара бәйләнеш булдырыу юлдары.

Эштең гипотезаһы: Әгәр ҙә башҡорт теле дәрестәрендә предмет-ара бәйләнеш булдырыу уҡыусылаҙа дәрескә ҡарата ҡыҙыҡһыныу тойғоһо уята, балаларҙа туған телгә һөйөү тәрбиәләй, уның байлығын, һығылмалылығын, күркәмлеген тәрән аңларға, һүҙҙең нәфислеген, көсөн тойорға өйрәтә, белемдәрҙе ныҡлы бер системаға һала.

Ғилми эштең төп маҡсаты - башҡорт теледә дәрестәрендә предмет-ара бәйләнеш булдырыу юлдарын, ысулдарын асыҡлау, башҡорт теле туҡан тел итеп уҡытылған мәктәптәрҙә V-VII кластарҙа башҡорт телен башҡа предметтар менән менән бәйләп уҡытыуҙың теоретик яктан нигеҙләнгән һәм эксперимент үткәреп тикшерелгән эш алымдарын булдырыу.

Ошонан сығып, ғилми эштең бурыстары билдәләнде:

1. Тема буйынса махсус, ғилми әҙәбиәт туплау.

2. Прдемет-ара бәйленеш булдырыу процесының тарихи үҫешен анализау.

3. Башҡорт теле дәрестәрендә предмет-ара бәйләнеш булдырыу юлдарын асыҡлау.

4. Башҡорт телен уҡытыу практикаһында ҡулланылған үҙ-ара бәйләнеш сараларын һәм методтарын анализлау.

5. Башҡорт теле һәм башҡа предметтар араһындағы бәйләнештәрҙе артабан камиллаштырыу юлдарын аныҡлау, ул юлдарҙы мәктәп практикаһында һынап ҡарау.

Ғилми эштә ҡулланылған методтар: теоретик (ғилми эштең темаһына ҡағылышлы әҙәбиәтте өйрәнеү һәм анализлау), педагогик дәреслек һәм программаларҙы анализлау, алдынғы педагогик тәжрибәләрҙе өйрәнеү), эксперименталь (предмет-ара бәйләнеште ҡулланып һәм интегратив нигеҙҙә башкорт теле дәрестәрен үткәреү).

Ғилми яңылыҡ: быға тиклем башҡорт теле методикаһында башҡорт мәктәптәрендә башҡорт телен башҡа предметтар менән бәйләп уҡытып дәрестәр үткәреү методикаһы эшләнмәгән.

Был хеҙмәттең методологик нигеҙен дөйөм бәйләнештәр һәм күренештәр тураһында күренекле ғалим-методистарҙың, педагогтарҙың, лингвистарҙың, психологтарҙың хеҙмәттәре, башка фәндәр буйынса программалар тәшкил итә.

Ғилми эштең теоретик һәм практик әһәмиәте. Был эштә яҡтыртылған ҡайһы бер фекерҙәрҙе һәм хәл ителгән проблемаларҙы фәнни эш менән шөғәлләнгәндә, предмет-ара бәйләнеш булдырыу юлдарын мәктәптә, башҡорт теле дәрестәрендә, файҙаланырға мөмкин.

Ғилми эш структур яҡтан инештән, ике бүлектән, йомғаҡлауҙан, әҙәбиәт исемлегенән тора.

Интеграциялы уҡытыу мәктәптә теүәл фәндәрҙең, тәбиғи һәм гуманитар фәндәрҙең үҙ-ара бәйләнешен булдыра. Был принципты методик яҡтан дөрөҫ ҡулланыу өсөн уны ентекләп өйрәнеү кәрәк. Ошо йәһәттән тарихҡа күҙ һалып китәйек.

Был һорауҙы бынан бик күп быуаттар элек Платон, Аристотель, Кант, Гегель, А. Энштейн һ.б. төрлө яҡтантикшерергә тырышҡандар.

Платон беренсе булып бөтә донъяны берләштереү мәсьәләһе буйынса түбәндәге һығымтаға килә: айырым, үҙ аллы закондарҙы берләштереү, йәғни дөйөм бер законлылыҡҡа еткереү – донъяны берләштереү мәсьәләһенең сиселеше. Аристотель өсөн белем – ул һәр-бер күренештең, предметтың килеп сығышын, нигеҙҙәрен белеү.

Рус ғалимдары араһында был һорауға Д.И. Менделеев, И.П. Павлов, Н.И. Вавилов, И.И. Измальгаузен, С.И. Вавилов, В.А. Амбарцумян, А.И. Берг, А.Н. Колмогоров, М.А. Марков һ.б. иғтибар итте. Бынан тыш беҙ ҡараған проблемаға бөйөк чех педагогы Ян Амос Каменский ҙа мөрәжәғәт иткән. Ул үҙенең билдәле “Бөйөк дидактикаһында” уҡыу-уҡытыу процесының төп принцибын билдәләй – «үҙ-ара бәйләнештә булған һәр нәмә шул уҡ бәйләнештә уҡытылырға тейеш» (Коменский Ян Амос, 2009). Алынған белемдәрҙең ныҡлығы тураһындағы хеҙмәттәренең береһендә Я.А. Коменский мәктәптәрҙә бирелгән белемдәрҙең һайлығының сәбәптәрен асыҡлай. Был сәбәптәрҙең береһе – уҡытыусыларҙың уҡыусыларҙың “яҡын” предметтар буйынса алдан алынған белемдәренә нигеҙләнмәүендә.

Һуңғараҡ был идеяға бик күп ғалимдар мөрәжәғәт иткән, уны үҫтергән һәм тулыландырған. Мәҫәлән, Д. Локк, И.Г. Песталоцци «үҙеңдең аңыңда предметтарҙы тәбиғәт тарафынан һалынған бәйләнеш буйынса тәртипкә килтер» тигән фекерҙе яңғырата (Педагогическое наследие, 1989). Д. Локтың ҙур маҡтауға лайыҡ эше шунда: ул заманына күрә прогрессив уҡытыу методтарын тәҡдим итә. Шулай уҡ уҡыу предметтары араһында бәйләнеш булдырырға кәрәклекте иҫбатлаған ҡарашты үҫтерә. Д. Локк әйтеүенсә, бер предмет икенсе предметтың элементтары һәм факттары менән тулыландырылырға тейеш. Ошо ике предметты тығыҙ бәйләнештә уҡытыу балаларҙың белем һәм күнекмәләрен ыңғай яҡҡа һорауҙарҙың ике фәндә лә ҡабатланыу осраҡтарын бөтөрөргә ярҙам итә (Современное слово по педагогике, 2001).

Фәндәр араһындағы бәйләнеш тураһындағы идеяны шулай уҡ француз философы, уҡытыусы Жан Жак Руссо ентекле тикшергән. Үҙенең билдәле “Исповедь” китабында ул бөтә фәндәр ҙә үҙ-ара бәйле, бер-береһен дөйөмләштерә, шуның өсөн бер фән башҡаларһыҙ йәшәй алмай тигән фекер килтерә (Руссо Ж. Ж., 1981).

Предмет-ара бәйләнеш принцибын белем алыу процесында урын ала башлауы беҙҙең эраның XVIII быуат аҙағына XIX быуат башына тап килә. Шул замандағы педагогик әҙәбиәттә нигеҙендә “Бар нәмә бер нәмәлә” принцибы ятҡан уҡыу-уҡытыуҙың үҙенсәлекле бер методы тураһында бик күп бәхәстәр бара.

В.Г. Белинский белем алыуҙың бер бөтөн процесс булырға тейешлеген пропагандалай. А.И. Герцен шулай уҡ дәрестәр араһындағы бәйләнеш булдырыу яҡлы була. Ул философия һәм тәбиғәт фәне, тәбиғәт фәне менән физика, физика һәм математика араһында тығыҙ бәйләнеш барлығын дәлилләй.

Интеграция булдырыу идеяһы бөйөк рус педагогы К.Д. Ушинский хеҙмәттәрендә лә төп урынды биләй. Ул был бәйләнештең психологик нигеҙҙәрен асыҡлай, уны дәрестәрҙә ҡулланыу буйынса кәңәштәр килтерә. К.Д. Ушинский дәрестәрҙә интеграция булдырыуҙы уҡыусыларҙа ҡыҙыҡһыныу уятыуҙың, уҡыу-уҡытыу процесын еңеләйтеү юлдарының береһе итеп, үтелгән материалды яңыһы менән бәйләргә ярҙам итеүсе итеп ҡарай. Шулай итеп, К. Д. Ушинскиҙың дидактик ҡараштарында был тема төп урынды биләй.

XX быуаттың 50-60 йылдарында предмет-ара бәйләнеш, интеграция булдырыу тураһында М.Н. Скаткин. Э.И.Моносзон, Ш.И.Ганелин, С.Е. Драпкина һүҙ ҡуҙғата. Уларҙың эшен Е.С.Маркова, А.Н.Пинский, М.Н.Скаткин, А.В.Усова, Н.М.Черкес-Заде һ. б. дауам итә. Уларҙың хеҙмәттәрендә предмет-ара бәйләнеш, интегрция дидактик системаларҙы төҙөү принцибы булып, уҡыу-уҡытыу процесының бер методы булып баҫа.

Үрҙә әйтелгәндәрҙән сығып ошо һығымтаға килергә мөмкин: рус педагогикаһы предмет-ара бәйләнеш, интегрция булдырыу мәсьәләһенең сиселешен генә табып ҡалманы, ә ниндәйҙер кимәлдә дәрестәрҙә уңышлы ҡуллана ла алды. Уҡытыусылар В.Г. Белинскиҙың, А.И. Герцендың, К.Д. Ушинскиҙың кәңәштәре менән эш итте. Был темаға бик күп хеҙмәттәр яҙылған, әммә бөгөнгө көндә был терминға билдәләмә биреү буйынса бер генә ҡараш юҡ.

Мәҫәлән, А.И. Гурьев үҙенең “Хәҙерге белем биреү системаһында предмет-ара бәйләнеш” монографияһында “интеграция” терминына түбәндәге билдәләмәне бирә: интеграция булдырыу – ул тормошто бер бөтөн итеп күҙ алдына баҫтырыу, уны дөйөм бер системала ҡабул итеү менән йәшәйеште айырым фән күҙлегенән сағылдырыу ҡапма-ҡаршылыҡтарын булдырмау өсөн булдырылған бәйләнеш. Киң мәғәнәлә был термин дидиактиканың төп принциптарының береһе булып тора. Ул уҡыу материалын системалаштырыу, координациялау өсөн кәрәк.

Тәрбиә һәм белем биреү процессында предмет-ара бәйләнеш системаһының түбәндәге функцияларын айырып йөрөтәләр: методологик (белем алыуҙың дөйөм ғилми методтарын ҡулланыу ); белем биреү (белемдәрҙең тәрәнлеге һәм ныҡлығы); үҫтереүсе (уҡыусыларҙың ижади фекерләү ҡеүәһен, үҙаллылығын үҫтереү); конструктив. Шулай итеп, предмет-ара бәйләнеш – заман белем биреү процесында мөһим принцип. Ул уҡыу материалының структураһына, уны һайлап алыуға йоғонто яһай, уыусыларҙың белемен бер системаға һала, белем биреү һәм тәрбиәүи процестарҙың берлеген тәьмин итә. Шулай уҡ был принцип уҡыуға ҡарата ҡыҙыҡһыныу уятыуҙың бер ысулы.

Н.М. Черкес-Заде предмет-ара бәйләнеште дидактик шарт тип ҡарай. Ошо шарт үтәлгәндә уҡыу процессы системаға һалына, дәрескә бүленгән ваҡыт бушҡа үтмәй тиеп билдәләй.

И.А. Зверев был терминды төрлө предметтар буйынса алынған белемдәрҙең берҙәмлеге тип аңлата.

Күренеүенсә, берәүҙәр предмет-ара бәйләнеште белем биреүҙең йөкмәткеһе менән бәйләй, икенселәр дидактик шарт итеп, өсөнсөләр принцип булараҡ ҡарайҙар.

Предмет-ара бәйләнеш булдырыу өсөн уның функцияларын билдәләп китеү кәрәк:

- Методологик – тик уның нигеҙендә беҙҙе уратыш алған бөтә предметтарҙың, күренештәрҙең бер бөтөн системанан тороуын, һәм был системаның өлөштәренең араһында тығыҙ бәйләнеш барлығын аңлатыу өсөн;

- Белем биреү – уның ярҙамында уҡытыусы уҡыусыларҙың белеменең системалы булыуын, тәрәнлеген, үҙ аллы белем алыу һәләтен үҫтерә;

- Үҫтереүсе – уҡыусыларҙың белем даирәһен киңәйтә, ижади фекерләү ҡеүәһен үҫтерә;

- Тәрбиәүи – башҡа предметтар менән бәйләнеш булдырыу нигеҙендә уҡытыусы тәрбиәүи бурысын комплекслы үтәү һәләтенә эйә була;

- Конструктив – Уҡытыусы уҡыу материалын камиллаштыра, метод һәм алымдарҙы үҫтерә.

Уҡытыуҙы интеграция нигеҙендә ойоштороу, мәктәптә уҡытылған предметтарҙың йөкмәткеһен үҙгәртеү хаҡында ғалимдар, педагогтар, методистар талапсаныраҡ һәм ҡатыраҡ сығыш яһай башлайҙар. Күренекле рус педагогы Т.Ф. Каптерев үҙенең «Дидактика буйынса очерктар» китабында уҡытыу процесында үҙ-ара бәйләнештәр тураһында дидактик яҡтан нигеҙләнгән һығымталар яһай. Уның фекеренсә, бындай бәйләнештәрҙең булмауы уҡытыу процесында байтаҡ ҡыйынлыҡтар тыуҙыра, сөнки һәр уҡытыусы үҙенең предметын өҫтөнөрәк, кәрәклерәк һанай. Уҡытылған предметтарҙың һаны күбәйә барған һайын уларҙы өйрәнеү ҡыйынлығы ла арта бара.

XIX һәм XX быуат киҫешендә интеграция идеяһы беренсе планға сыға.Мәғарифтың бөйөк реформаторы Дж. Дьюи баланы Ҡояш - педагогика донъяһының үҙәге - тип атап, уҡыу программаларының төҙөлөшөндә яңы «Баланан донъяға һәм донъянан балаға» принцибын тәҡдим итә. Элекке предмет центризмына алмашҡа комплекслы темалар килә. Улар баланың үҫешенә бәйле концентрик рәүештә үҫә: ғаилә - район - ҡала - ил - кешелек донъяһы - бөтә ер шары.

Беҙҙең педагогикала ла XX быуатта мәғарифты интеграциялау юлдарын булдырыу буйынса ҡыҙыҡлы эҙләнеүҙәр бик күп була.

Педагог-новатор Н.И. Попова етәкселек иткән «Мәскәү ҡала уҡытыусылары түңәрәге» (1910-1915 йылдар) тарафынан тәҡдим ителгәне иң перспектив йүнәлештәрҙең береһе һанала. Улар башланғыс кластарҙа предметтарҙы интеграциялау проблемаларын ҡарайҙар һәм үҙҙәренең программаларын тәҡдим итәләр.

1915-1916 йылдарҙа халыҡ мәғарифы министры граф П.И. Игнатьев етәкселегендә уҙғарылған реформа материалдарында предмет-ара бәйләнеште булдырыуға һәм уҡыу материалын интеграциялауға ҙур иғтибар бирелгән.

Интеграция үҙенең иң юғары баҫҡысына 1920 йылда күтәрелә.Дәүләт ғилми советы схемаһында өс мөһим блок күрһәтелә. Улар уҡыу-уҡытыу процесына йүнәлеш бирә: «обществоведение - трудоведение -естествоведение». Башҡа предметтар улар ҡаршыһында үҙҙәренеңүҙаллылығын юғалта һәм «Ҡала», «Фабрика», «Колхоз» темаларынкомплекслы өйрәнеүгә булышлыҡ итергә тейеш булалар. Бындай«бәхет» бөтә предметтарға ла тәтемәй. Тарих, география, әҙәбиәт 1927йылға тиклем «обществознание» курсы менән интеграциялана. Был ҡараштар бәхәс тыуҙырмай ҡалмай һәм утыҙынсы йылдар башындапедагогик эҙләнеүҙәр туҡтатыла һәм совет мәктәбе бик оҙаҡ йылдарға үҙенең традицион уҡытыу системаһына кире ҡайта.

Һәр предмет үҙенең йөкмәткеһе һәм методы менән уҡыусыларҙың уйында икенсе предмет менән оҡшаш булмаған төшөнсәләр, ҡараштар барлыҡҡа килтерә. Фәндең шулай тарҡау, айырымланған булыуы, төҙөк булмаған, айырым киҫәктәрҙән торған белемгә алып килә. Бындай белем күнекмәләрен бер фәндән алынған белемде икенсе фәнде үҙләштергәндә файҙаланып булмай.

Мәктәптәрҙә предметтарҙы бер-береһенә бәйләп уҡытыу проблемаһы Рәсәйҙең күп кенә педагог ғалимдарын, методистарынүҙенә йәлеп итте. Яңынан-яңы хеҙмәттәр донъя күрҙе. Шуныһы ҡыҙыҡлы, был хеҙмәттәрҙә предмет-ара бәйләнештәр булдырыу мөмкинселеге тураһында ғына әйтелмәй, ә ул бәйләнештәрҙе булдырыу алымдары, юлдары, төрҙәре, уларҙың үҙенсәлектәре тураһында ла күрһәтелә.

Уҡыусыларҙы предмет-ара бәйләнеш позицяһынан сығып уҡытыу һәм тәрбиәләүҙе камиллаштырыу шарттары билдәле классик-педагогтарҙың хеҙмәттәрендә сағылыш таба. Был йәһәттән И.Д. Зверев, М.А. Данилов, В.Н. Максимова, Н.М. Скаткин; ғалим-психологтар Е.Н. Кабанова-Меллер, Н.Талызина, Ю.А. Самарин, Г.И. Вергелис; ғалим-методистарҙан В.Г. Горецкий, Н.Н. Светловская, Ю.М. Колягиндарҙы һанап үтергә мөмкин. Ҡайһы бер эштәр предмет-ара һәм предмет-эсе бәйләнештәргә арналған. Т.Л. Рамзаева, Г.Н. Аквилева, Н.Я. Виленкин, Е Бельтюковалар бындай бәйләнештәрҙе «аҡрынлап предметтарҙы интеграциялауға күсеүсе иң якын үҫеш зонаһы» тип атағандар (Педагогический энциклопедический словарь, 2002).

Күренекле ғалим М.Т. Баранов үҙенең «Рус теле» дәрестәрендә лексика һәм фразеология методикаһы» тип исемләгән хеҙмәтендә предмет-ара бәйләнешкә ошондай билдәләмә бирә: «Уҡыу предметтары араһында маҡсаты һәм йөкмәткеһе буйынса тап килеүҙәр - предмет-ара бәйләнештәр тип атала».

Предмет-ара материал уҡыу процесында ҡулланғанда ғына үҫтереү ролен уйнай. Шуның өсөн предмет-ара бәйләнеш - теге йәки был материалды үҙләштергәндә ойошторолған форма булып тора, типяҙа ул.

Тел, ысынбарлыҡтың бөтә яҡтарын сағылдырып, уҡыу предметтарының йөкмәткеһен һөйләү формаһында бирә. Һәр уҡыу предметының предмет-ара бәйләнештәҡулланылыу осрағы, беренсенән, тел өйрәнеү маҡсатынан, икенсенән, предмет-ара материалдың төрөнән, өсөнсөнән, уның ҡулланылыу ваҡытынан тора.

Ошонан сығып, М.Т. Баранов предмет-ара бәйләнештең өс тибын билдәләгән:

1)объект буйынса бәйләнеш (тел өйрәнеү кимәле үҫтерелә, оҡшаш төшөнсәләр һәм күнекмәләр формалаша;

2) йөкмәткеһе буйынса бәйләнеш (предмет-ара материалдың йөкмәткеһе иҫәпкә алына);

3) ваҡыт буйынса бәйләнеш (предмет-ара материалдың өйрәнелеү ваҡыты иҫәпкә алына).

М.Т. Баранов предмет-ара бәйләнештәрҙең дидактик функцияларын да ҡараған:

а) өйрәнеләсәк күренеште төплөрәк аңлау;

б) өйрәнәсәк күренештең спецификаһын аңлау, уҡыусыларҙың предметҡа ҡараштарын киңәйтеү;

в) бер предметты өйрәнгәндә башҡа предметтан алған белемде урынлы файҙаланырға өйрәнеү (Баранов М.Т., 1988).

Бер үк объектты күләме буйынса өйрәнеү предмет-ара бәйләнеште тағы ике төргә бүлеп ҡарарға мөмкинселек бирә: тулы һәм тулы булмаған бәйләнеш. Мәҫәлән: башкорт теле - рус теле, сит телдәрҙә өйрәнелеү объекты тулыһынса тап килә, башҡорт теле - рәсем, математика, Башкортостан мәҙәниәте, музыка араһында өйрәнелеү объекты өлөшләтә тап килә.

Предмет-ара материалдың үтелеү ваҡытына ҡарап синхрон һәм синхрон булмаған төрҙәрҙе билдәләп була. Был төрҙәр күтәрелгән проблеманы методик яҡтан характерлайҙар.

И.М. Осмолевская «Дидактика» исемле хеҙмәтендә интеграцияланған дәрестәр проблемаһына туҡтала. Ул был төр дәрестәрҙе традицион булмаған дәрестәр тип атай. Интеграцияланған дәрестәрҙә ике предмет материалы берләштерелә һәм бындай дәрестәрҙе ике уҡытыусы әҙерләп үткәрә алғанлығын һыҙыҡ өҫтөнә ала. Традицион булмаған дәрестәргә ғалимә уйын йә ярыш формаһында уҙғарылған дәрестәрҙе керетә һәм был төр дәрестәр формаһы яғынан дәрес-турнир, дәрес-эстафета, дәрес-викторина, дәрес-сәйәхәт һ.б. булырға мөмкин, ти (Осмолевская И.М, 2006).

И.Ф. Харламов «Педагогика» китабында мәктәптәрҙә предмет-ара дәрестәр ҙә үткәрелеүен бер нисә һөйләм менән генә әйтеп китә, ләкин был проблемаға ентекле туҡталып тормай.

О.М. Яворук «Предмет-ара интеграция» исемле мәҡәләһендә интеграциялы дәрестең төп функцияларын атап үткән:

1) предмет-ара бәйләнеште нығытыу;

2) үҙаң, үҙаллылыҡты үҫтереү;

3) төплө белем алыуҙы камиллаштырыу;

4) патриотлыҡ тойғоһон тәрбиәләү, аралашыу ҡағиҙәләренәөйрәнеү;

5) белемде дөйөмләштереү һәм системаға һалыу;

6) уҡыу процесының эффектлылығын күтәреү (2006).

Мәктәптә уҡытыла торған һәр предметтың йөкмәткеһе үҙ аллы, сағыштырмаса тотороҡло һәм логик эҙмә-эҙлекле булһа ла, предмет-ара бәйләнештәрһеҙ бер генә дәрес тә үтмәй. Шуға күрә предмет-ара бәйләнеш - киләсәк мәктәбенең яңы бер йүнәлеше.

В.В. Гузеев былай тип хаҡлы билдәләй: «Методологик, педагогик, фәнни-методик, психологик әҙәбиәтте анализлау, дүрт йүнәлештең айырыуса перспектив һаналыуын, эштәрҙең дә күп өлөшө шулар әсендә тупланыуын күрһәтә. Улар - уҡытыу һөҙөмтәләрен планлаштырыу (проектлау), белем биреү процесын психологиялаштырыу һәм компьютерлаштырыу.

Күрһәтелгән йүнәлештәрҙең һәр береһендә лә билдәле уңыштарға өлгәшеогә була . Әгәр уларҙы берҙәм, бөтөн, интеграль ҡушып булһа, һөҙөмтәлә ҡеүәтле технология килеп сығыуы мөмкин.

Уҡытыусы-практик Ф. Лотфуллина предмет-ара бәйләнештең әһәмиәте хаҡында «Дәрестәрҙә предмет-ара бәйләнеш» тигән мәҡәләһендә яҙған һәм «Мәктәптәрҙә уҡытыуҙың һөҙөмтәһен өйрәнеүҙә, уның тәрбиәүи әһәмиәтен арттырыуҙа дәрестәрҙә предмет-ара бәйләнеш булдырыу ҙур ярҙам итә. Уҡытыу процесын предмет-ара бәйләнеш йоғонтоһонда үҙгәртеү белемдәрҙе системаға һала, күнекмәләрҙе ғөмүмиләштерә, уҡыусының танып-белеү эшсәнлеге, ғөмүмән, уҡыусы шәхесе һәр яҡлап үҫеш ала. Предмет-ара бәйләнеш булдырыуҙа берләштерелгән дәрестәр отошло», тигән һығымтаға килгән (Лотфуллина Ф., 2000)

Шулай итеп, уҡыу-уҡытыу процесында предмет-ара бәйләнеш, интеграция яңы күренеш түгел. XVI быуаттан башлап педагогтар был проблеаға әленән әле мәрәжәғәт иткәндәр. Быуаттар һуҙымында процестар үҙгәреш кисергәндәр һәм хәҙерге көндә белемле, юғары маҡсаты булған патриотик рухлы шәхес тәрбиәләүҙә юль уйнай. Хәҙерге шаттарҙа, милли белем биреү системалары нигеҙле һәм интуитив, аналитик һәм синтетик процестарҙы булдыра.

1.2. Башҡорт телен башҡа предметтар менән бәйләп уҡытыуҙың теоретик нигеҙҙәре

Бөгөнгө көндә башҡорт телен уҡытыу процессында предмет-ара бәйләнештәрҙе, интеграция булдырыуҙы тормошҡа ашырыу проблемаһына бағышланған монографик эҙләнеүҙәр юҡ дәрәжәһендә. Күберәк ошо принципты уҡытыу процессында мөһим урын тотоуын констатациялауға ҡоролған фекерҙәр, мәҡәләләр генә күрергә була.

Үрҙә әйтелгәндәрҙе иҫбатлар өсөн башҡорт теле методикаһы тарихында күрһәтелгән проблеманың нисек яҡтыртылғанын һәм ниндәй фекерҙәр булғанын ҡарап үтәйек.

Башҡорт теле дәрестәрендә уҡыусыларҙың телмәрен үҫтереү өсөн әҙәби текстарҙы файҙаланыу, әҙәбиәт дәрестәрендә телде анализлау кәрәклеге башҡорт мәғрифәтселәре М. Аҡмулла һәм М. Өмөтбаевтың хеҙмәттәрендә әйтелә.

Башҡорт телен уҡытыуға күп көс һалған рус методистарының хеҙмәттәрендә лә телде менән башҡа фәндәрҙе бәйләп уҡытыу идеяһы төҫмәрләргә була. В.В. Катаринский үҙенең “Башҡорттар өсөн әлифба”, А.Г. Бессонов “Башҡорттар өсөн әлифба” һәм “Төньяҡ-көнсығыш башҡорттары өсөн әлифбанан һуң беренсе уҡыу китабы” исемле хеҙмәттәрендә художестволы әҫәрҙе, бигерәк тә әкиәт һәм мәҡәлдәрҙең телен тәрәнерәк өйрәнергә тәҡдим итәләр.

Башҡорт әҙәбиәтен уҡытыу методикаһында предмет-ара бәйләнештәр булдырыуҙың яңы этабы башҡорт халыҡ шағиры М.Ғафуриҙың эшмәкәрлегенән башлана. Ул күренекле рус педагогы К.Д.Ушинскийға эйәреп “Туған тел” китабын яҙа. Бында ул художестволы әҫәрҙәрҙең телен һәм һүрәтләү сараларын өйрәнергә саҡыра.

Уҡыусыларҙың телмәр мәҙәниәтен үҫтереүгә Ф.Буранғолов хеҙмәте бағышланған. Автор башҡорт мәктәбе уҡыусыларының телмәр мәҙәниәте түбән булыуын билдәләй, был күренештең ҡайһы бер сәбәптәрен күрһәтә һәм үҙенең тәҡдимдәрен бирә: художестволы текстарҙы тасуири уҡыу, әҙәби әҫәрҙәрҙең телен өйрәнең йәһәтенән түңәрәктәр төҙөү, музей, тамашаларҙа, матур, иҫтәлекле урындарҙа булыу һәм һуңынан күргәндәрҙе яҙыу, радиоташырыуҙар тыңлап, спектаклдәр ҡарап, уның теленә анализ яһау, телде бер яҡлап ҡына түгел, башҡа фәндәр менән тығыҙ бәйләнештә өйрәнеү һ.б.

Ҡ.Әхмәр уҡыусыларҙың телмәрендә осрай торған ҡайһы бер орфографик, пунктуацион һәм стилистик хаталарҙың күп булыуын билдәләй, үҙ фекерен иҫбатлау өсөн уҡыусыларҙың яҙма эштәренән грамматика, әҙәбиәт дәреслектәренең бәйләнешен күрһәткән түбәндәге эш алымдарын тәҡдим итә. Грамматик материалды әҙәби әҫәрҙең тексы менән бәйләп өйрәнеү; лексика, морфология һәм синтаксисты стилистик аспектта өйрәнеү:

а) грамматик материалдың стилистик үҙенсәлеге;

б) уларҙың ҡулланыу сфераһын күрһәтеү;

в) уҡыусыларҙың телмәрен дөрөҫ, тасуири, логик эҙмә-эҙлелектә яҡшыртыу эше һ.б (Юлмөхәмәтов М.Б., 2008).

Һуңғы ваҡытта предмет-ара бәйләнештәр булдырыу проблемаһы педагогика, психология, методика өлкөһендә ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра. Һөҙөмтәлә матбуғатта айырым мәҡәләләр, монографик хеҙмәттәр донъя күрҙе.

Күп кенә авторҙар уҡытыу процесының эффектлылығын күтәреү өсөн предмет-ара бәйләнештәргә мөрәжәғәт итергә саҡырҙылар, ләкин ул бәйләнештәрҙе тормошҡа нисек ашырырға икәнлегенә конкрет тәҡдимдәр күрһәтмәнеләр.

Күренекле методистар М.Ғ. Ғималова, Б.Б. Ғафаровтар нисек итеп әҙәбиәт дәрестәрендә тел дәрестәре менән бәйләнеш урынлаштырыу нигеҙендә уҡыусыларҙың һөйләү һәм яҙма телмәрен үҫтереү юлдарын барлайҙар.

Башҡорт теле һәм бүтән фәндәр араһында үҙ-ара бәйләнеш проблемаһын ысын мәғәнәһендә фәнни кимәлдә хәл итеү өсөн был мәсьәләнең барыһынан элек программаларҙа сағылдырылыуы шарт.

Р.Ғ. Аҙнағолов үҙенең “Уҡыусы шәхесен үҫтереүҙең лингводидактик нигеҙҙәре” исемле хеҙмәтендә хәҙерге заман технологияларының ыңғай һәм кире яҡтарын билдәләп үткән. Башҡорт теле дәрестәрендә баланың милли аңын тәрбиәләү һәм үҫтереү алымдарына ентекле анализ яһағанда тел һәм әҙәбиәт дәрестәрен бәйләп уҡытыуҙың, телде башҡа фәнәдәр менән өйрәнеүҙең ыңғай яҡтарын әйтеп киткән, шулай уҡ дәрес төрҙәрен анализлаған, бик кү эш төрҙәрен тәҡдим иткән (Аҙнағолов Р.Ғ., 2001).

Д.С. Тикеев “Башҡорт теле дәрестәрендә уҡыусыларға белем һәм тәрбиә биреү” исемле хеҙмәтендә башҡорт теле дәрестәрендә предмет-ара бәйләнешкә, интеграцияға ҙур иғтибар бирә.

М.Б. Юлмөхәмәтов үҙенең “Башҡорт теле һәм әҙәбиәт дәрестәрен үҙ-ара бәйләнештә уҡытыу” исемле китабында республика мәктәптәрендә башҡорт теле һәм әҙәбиәтен үҙ-ара бәйләп уҡытыуҙың торошона, уҡытыу программаларына һәм дәреслектәргә ентекле анализ яһала, дәрес элементтарына миҫалдар килтерелә (2008).

Шулай итеп әлегә тиклем баҫылып сыҡҡан мәҡәләләр, тикшеренеүҙәр мәктәп практикаһында предметтар араһында үҙ-ара бәйләнештәрҙе файҙаланыуҙа һиҙелерлек конкрет йоғонто яһаны, әлбиттә. Дөйөм алғанда, интеграция, предмет-ара бәйләнештәр проблемаһына бағышланған байтаҡ хеҙмәттәр булыуға ҡарамаҫтан,был мәсьәлә әле етерлек кимәлдә тикшерелгән тип әйтә алмайбыҙ. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, республика кимәлендә методистар һәм ғалимдар тарафынан был проблема таныла, ә башҡорт теле дёрестёрендё интеграция булдырыу юлдары күрһәтелмәй.

Дәрес - мәктәптә белем биреүҙең төп формаһы булараҡ, уҡыусыларҙың белем кимәле үҫеүе, белем йөкмәткеһенең уҡыусылар тарафынан үҙләштереү юлдары үҙгәреүе дәресте камиллаштырыу бурысын көнүҙәк мәсьәлә итеп алғы планға ҡуйҙы. Был үҙ сиратында уҡытыусыларҙы яңы алымдар, яңы технологиялар менән танышыу, үҙе уҡыта торған һәм башҡа фәндәрҙән белемдәрен тулыландырыу, дөйөм культура һәм педагогик-психологик әҙерлеген тәрәнәйтеү проблемаларын хәл итеү мәсьәләһен күтәрҙе.

Башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыларына килгәндә, уҡыусыларыбыҙ белемле, үҙ фекере, юғары маҡсаты булған патриотик рухпы шәхес булып үҫһен өсөн, уҡытыусыға түбәндәге бурыстар йөкмәтелә:

• һәр балала айырым шәхесте күрә белеү;

• уҡыусынының белем алыуға эҙләнеүҙәр аша килеүен тәьмин итеү;

• балала үҙ көсөнә, үҙ-үҙенә ышаныс тәрбиәләү;

• уҡыусыға үҙ аллы эшләү, шәхесен үҫтереү өсөн мәктәптә шарттар булдырыу;

• белем биреүҙең традицион юлдары менән бергә инновацион алымдарҙы ҡулланыу.

Әлбиттә, быларҙың барыһын да тормошҡа ашырыу өсөн иң тәүҙә уҡытыусы һәм уҡыусы хеҙмәттәшлеген - уҡытыу эшен дөрөҫ ойоштороу мөһим.

Башҡорт теле дәрестәрен интегратив нигеҙҙә ойоштороу - предмет-ара бәйләнештәрҙе файҙаланыу, үҫтереү һәм яңы баҫҡысҡа күтәреү тигәнде аңлата. Был эш тиҙ генә, бер көндә генә атҡарылмай һәм һәр ваҡыт башҡарылмай; предмет-ара бәйләнештәр методикаһын өйрәнергә, предметтарҙың спецификаһын, теманы үҙләштереүҙең үҙенсәлеген иҫәпкә алырға, балаларҙың башҡа фәндәр буйынса алған белемдәрен ни өсөн? нисек? ни күләмдә ҡушырға? һорауҙарына яуап бирә белергә, күҙәтеү, анализ яһау күнекмәләрен үҫтерергә, белемдәрен дөйөмләштерергә, системаға һала белергә кәрәк.

Үрҙә һаналған эштәрҙең үҙәгендә үҙ аллы фекерләргә өйрәнгән, сағыштыра һәм һығымта эшләй белә алған шәхесте формалаштырыу тора. Ә тел бөтә предметтарға нигеҙ һалыусы икәнен иҫкә тешөрһәк, шәхестең интеллектуаль нигеҙен иң беренсе ул барлыҡҡа килтерә, һәр шәхестең үҫешенә беренсе сәбәпсе булып тора, тип әйтә алабыҙ.

Башҡорт телен уҡытыуға тәғәйенләнгән ваҡыт эсендә беҙ балаларға үҙебеҙҙең милләт тураһында белем бирергә, милли аң тыуҙырырға, туған телде яратырға, уның менән файҙаланырға өйрәтергә, уҡыусыларҙың ижади һәләттәрен үҫтерергә тейешбеҙ. Телебеҙҙең матурлығын, үзенсәлектәрен күрһәтеү өсөн әҙәбиәт менән бәйләп өйрәнеү кәрәк. Бының өсөн дәреслектәргә һөйләмдәре матур булған, халҡыбыҙ тормошона бәйле текстар, әҙәби әҫәрҙәр алырға кәрәк. Шанлы, данлы үткән юлыбыҙ, рухи хазиналарыбыҙ, мәҙәниәтебеҙ, аҫыл кешеләребеҙ, артистарыбыҙ, яҙыусыларыбыҙ, рәссамдарыбыҙ, ғалимдарыбыҙ, дәүләт эшмәкәрҙәребеҙ тураһында мәғлүмәт, тыуған еребеҙ, уның тәбиғәте, ғөмүмән, беҙҙең асылыбыҙҙы бөтә тулылығында күрһәтә алырлыҡ, шәхес тәрбиәләй алырлыҡ текстар булырға тейеш.

Диплом эшендә беҙ башҡорт теле дәрестәрен башҡа предметтар менән үҙ-ара бәйләп уҡытыу мәсьәләләрен тикшерҙек. Инеш өлөштә интеграция, предмет-ара бәйләнештәргә ҡыҫҡаса күҙәтеү яһаныҡ, теманың тикшерелеү кимәлен, методологик нигеҙҙәрен билдәләнек. Шунда уҡ ғилми хеҙмәттең гипотезаһы, маҡсаты, бурыстары, яңылығы, практик әһәмиәте, ҡулланылған методтары, структураһы күрһәтелде.

Беренсе бүлектә башҡорт теле дәрестәрен интеграциялы уҡытыуҙың теоретик аспекттарын ҡараныҡ. Предмет-ара бәйләнеш проблемаларының ғилми-методик әҙәбиәттә сағылышын күҙәттек.

Беренсе бүлек буйынса түбәндәге һығымтаға килдек. Интеграция, предмет-ара бәйләнеш дидактикала яңы күренеш түгел. Ул ун алтынсы быуатта уҡ билдәлө педагогтар тарафынан барлыҡҡа килгән, ләкин быуаттар һуҙымында ул әленән-әле үҙгәрештәр кисереп, беҙҙең көндәргәсә килеп еткән. Хәҙер предмет-ара бәйләнеш актуаль проблемаларҙың береһе. Ғалимдар ошо темаға арналған ғилми хеҙмәттәр яҙа. Был өлкәлә бигерәк тә рус ғалимдары әүҙем эшләй

Икенсе бүлектә беҙ башҡорт телен уҡытыу методикаһында уны башҡа предметаар менән үҙ-ара бәйләп уҡытыуҙәң өйрәнелеү кимәленә байҡау яһаныҡ. Дөйөм алғанда, предмет-ара бәйләнештәр проблемаһына бағышланған байтаҡ хеҙмәттәр булыуға ҡарамаҫтан,был мәсьәлә әле етерлек кимәлдә тикшерелгән тип әйтә алмайбыҙ. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, республика кимәлендә методистар һәм ғалимдар тарафынан был проблема таныла, ә башҡорт телен башҡа фәндәр менән бәйләнеште булдырыу юлдары күрһәтелмәй.

Өсөнсө бүлектә башкорт теле һәм әҙәбиәт дәрестәрен үҙ ара бәйләп уҡытыуҙы ентекле тикшерҙек һәм ошо ике предметты бәйләп уҡытҡанда ғына йәш быуынды бөтә яҡтан да камил, белемле, һәр нәмәгә үҙ фекере, үҙ ҡарашы булған, илһөйәрлек тойғоһо юғары кимәлдә үҫешкән илдең ысын граждандары итеп тәрбиәләй алабыҙ тигән һығымтаға килдек.

Мәғарифты гуманлаштырыу йүнәлешендәге эҙләнеүҙәр проблеманы хәл итеүҙә интеграциялы уҡытыуҙы мөһим бер йүнәлеш итеп билдәләне, тигәйнек инде. XXI быуатка аяк баҫканда был метод ниндәйҙер дәрәжәлә активлашып китһә лә, һуңғы ваҡытта һүлпәнлек һиҙелә. Әммә төрлө яҡлап үҫешкән шәхес тәрбиәләүҙә бөгөнгө көндә әҙәбиәт менән телде бәйләп уҡытыу бик мөһим.

Интерактив уҡытыу технологияһында компьютер саралары

Интерактив уҡытыуҙа компьютер технологиялары айырым урын алып тора. Бөгөн Ер шарының ҡайһы ғына мөйөшөнә баҡма, был үҫеш компьютер технологияһы менән туранан – тура бәйле. Компьютерҙар беҙҙең тормошта революция яһанылар. Улар мәғариф, сауҙа өлкәһенә, кешеләрҙең тормошона ҙур үҙгәрештәр индерҙеләр. Компьютерҙы табиптар, фермерҙар, уҡытыусылар һәм банк хеҙмәткәрҙәре, инженерҙар, дизайнерҙар ҡуллана. Китаптар, журналдар нәшер иткәндә, төрлө иҫәп – хисап эштәрендә, телевидение һәм киноларҙа махсус эффекттар ҡулланғанда ла компьютер технологиялары ярҙамға килә. Ҡайһы бер һөнәрҙәр тулыһынса компьютерлаштырылған. Уҡыусылар мәктәптә үк төрлө компьютер программаларын өйрәнә башлай. Көндәлек тормошон компьютерһыҙ улар күҙ алдына ла килтермәй: «Контакт»та, «Класташтар»ҙа ултырмаған берәй бала бармы икән? Өйгә эштәрен дә улар компьютер ярҙамында эшләй. Ә ниңә башҡорт теле һәм әҙәбиәте буйынса ла өйгә эште компьютер технологияларын ҡулланып эшләргә бирмәҫкә? 1) уҡыусыларҙың предметҡа ҡыҙыҡһыныуы арта, 2) телде һәйбәтерәк беләсәктәр һәм ижади һәләттәрен үҫтерәсәктәр.

Компьютер технологияларының өҫтөнлөгө – күргәҙмәлелек, мәғлүмәттәрҙең график һүрәтләнеше (текст, төшөрөлгән графика, слайдтар, реалистик һүрәттәр), стереотауыш (музыка, төрлө тауыштар), анимация (хәрәкәтсән һүрәттәр, видео) берлегендә бирелеүе. Технологияның принцибы - компьютерҙа, Интернет селтәрендә айырым бер программа менән эшләү генә түгел, ә мәғлүмәттәрҙе дөйөмләштереү өсөн бер нисә программа ҡулланыу. Уларға яңы техник саралар ҙа, уҡытыуҙың яңы формалары һәм методтары ла, уҡытыу процесына яңыса ҡараш та инә. Хәҙерге заман педагогик технологиялар, мәҫәлән, хеҙмәттәшлектә уҡытыу, проектлау методикаһы, яңы информацион технологияларҙы, Интернет ресурстарын файҙаланыу уҡыу – уҡытыу эшендә шәхесте формалаштырыуҙы бойомға ашырырға ярҙам итә, балаларҙың һәләттәрен, белем кимәлдәрен, ынтылыштарын иҫәпкә алып, уҡытыуҙы индивидуалләштереүҙе һәм дифференциациялауҙы тәьмин итә.

Бөгөнгө көндә белем биреүҙә компьютер – аҡыл эшмәкәрлеген оптималләштереүҙең эффектив сараһы. Ул үҙенең эмоциональ тәҫьире яғынан битараф булыуы менән айырылып тора: компьютер бер ваҡытта ла арығанлығын, насар кәйефен күрһәтмәй, һәм, ошо күҙлектән сығып ҡарағанда, уҡытыуҙың айырым аспекттарын индивидуалләштереү өсөн иң ҡулайлыһы булып торалыр, моғайын.

Һуңғы йылдарҙа балаларҙа башҡорт телен һәм әҙәбиәтен уҡыуға ҡыҙыҡһыныу тәрбиәләү өсөн компьютер хәҙерге шарттарҙа иң кәрәкле техник сара булып китте. Уҡыусылар донъяны танып – белеүҙә компьютерҙың мөмкинселектәре менән нығыраҡ ҡыҙыҡһына, был «машина»ның серҙәренә тиҙерәк төшөнөргә тырыша. Хәҙер был – заман талабы. Тик компьютерҙы урынлы һәм дөрөҫ файҙаланырға кәрәк. Дәрес буйына компьютер йәки интерактив таҡта ҡулланыу бик үк дөрөҫ булмай. Һәр нәмәне сама белеп, компьютерҙың дәрестә ҡуйған маҡсатҡа ирешеүҙә эште нисек еңеләйтеүен асыҡлап ҡулланыу кәрәк. Тәүге электрон дәреслектәр, методик ҡулланмалар, һүҙлектәр башҡорт теле уҡытыусыһына дәрестә компьютер ҡулланыу, ижади асыштарын яңы технологияға һалыу буйынса ярҙам итә.

Компьютер ярҙамында башҡорт теле дәрестәрендә бер төркөм дидактик мәсьәләләрҙе хәл итеп була: лексиканы өйрәнеү (компьютерҙағы һүҙлектәрҙе файҙаланып); өндәрҙе, һүҙҙәрҙе дөрөҫ әйтеү өҫтөндә эш (электрон дәреслектәрҙе, тауыш яҙыу программаларын файҙаланыу);орфографик күнегеүҙәр (орфографик һүҙлекте һәм орфографияны тикшереү программаһын файҙаланыу); грамматик күренештәрҙе үҙләштереү (тестар ярҙамында); эҙләнеү процесында яңы мәғлүмәт алыу, һөйләү телмәрен үҫтереү, һөйләмдәр һәм текстар төҙөү, редакторлау һ.б. Башҡорт әҙәбиәте дәрестәрендә компьютерҙы ҡулланыу түбәндәге эш төрҙәрен үҙ эсенә ала: яңы материал аңлатҡанда, компьютер ярҙамында күп мәғлүмәт бирергә, төрлө фото, портреттар, күргәҙмә әсбаптар күрһәтергә мөмкин (яҙыусылар, шағирҙар тураһында фоторәсемдәр, видеофильмдар, видеороликтар күрһәтеү, шағирҙар үҙҙәре уҡыған шиғырҙарҙы тыңлатыу; биографияларына ҡағылышлы видеоматериалдарҙы күрһәтеү; тасуири уҡыу күнекмәләрен булдырыу; әҙәби әҫәр мотивтары буйынса төшөрөлгән спектакль – кинофильмдарҙан өҙөктәр күрһәтеү һ.б.); уҡылған әҫәр буйынса ижади эштәр башҡарыу (компьютер презентациялары әҙерләү, һүрәттәр төшөрөү, хатта ҙурыраҡ кимәлдәге эште – видеофильмдар, йәнһүрәттәр төшөрөргә мөмкин). Дөйөм алғанда, был саралар уҡыусыларҙа башҡорт телен үҙләштереүгә ыңғай мотивация булдырырға, уларҙың белемен һәм культураһын камиллаштырырға , ижади һәләттәрен үҫтерергә ярҙам итә.

Айырыуса компьютер уҡыусыларҙың үҙ аллы эшен ойоштороу өсөн ҡулай, сөнки әҙерлеге төрлө булған уҡыусыларға, уларҙың белем кимәленән сығып, артабан үҫешергә мөмкинлек бирә. Тик иҫтән сығарырға ярамай: компьютер бер ваҡытта ла уҡытыусыны алыштыра алмай, ул тик балаларҙы уҡытҡанда файҙаланылған, уның эшмәкәрлегенең һөҙөмтәлеген көсәйткән бер сара ғына булып тора. Сөнки, уҡытыу эшендә иң мөһиме – уҡытыусының өлгөһө, уның тәрбиәүи йоғонтоһо.

Уҡыусыларҙың ижади һәләтен үҫтереү мәсьәләһе бөгөнгө көндә актуаль мәсьәләләрҙең береһе. Сөнки, баланың һәләтен асыу – күп яҡлы һәм ҡатмарлы эш. Ул төплө әҙерлек, алдан планлаштырыуҙы һәм системалы эш алып барыуҙы талап итә. Ижади һәләтте үҫтереүҙең йөкмәткеһе киң. Был эш йылдар буйына дауам итә. Уҡытыусы һәр баланың фекерен ихтирам итеп, уны тыңларға, йүнәлеш бирергә һәм үҫтерергә тейеш. Шулай уҡ баланың хыялына юл асырлыҡ ситуациялар булдырыу ҙа бик мөһим. Күп йылдар буйына ҡулланылып килгән традицион формалағы ижади эш төрҙәре бер төрлө, ялыҡтырғыс тойола башланы. Яңы этапҡа күсеү, яңы алымдар менән эшләү талап ителде. Хәҙерге донъя һәм ил кимәлендә уҡыу йорттары өсөн эшләнелгән төрлө һәм күп яҡлы яңылыҡлы педагогик технологиялар билдәле.Мәғарифты модернизациялау, милли мәғарифты үҫтереү һәм камиллаштырыу процесында был инновацион технологиялар әүҙем ҡулланыла башланы.

Беҙҙең ҡарамаҡҡа, балаларҙа предметты, телде өйрәнергә теләк,ҡыҙыҡһыныусанлыҡ тыуҙырыуҙа иң отошло алымдарҙың береһе - интерактив уҡытыу технологияһы. Бөгөн белем биреү даирәһендә киң танылыу ала барған был технология, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, башҡорт теле һәм әҙәбиәте дәрестәрендә ҡулланылыу тапмаған әле.

Уҡытыусы бындай дәрестәрҙәәҙер белем бирмәй, ә уҡыусыларҙа үҙ аллы эҙләнеү-өйрәнеүгә ынтылыш уятыусы, дәрескә маҡсат һәм уҡыу мәсьәләһен ҡуйырға ярҙам итеүсе, уҡыу эшмәкәрлегенә тейешле йүнәлеш биреүсе, ҡуйылған маҡсаттарҙы тормошҡа ашырыуюлдарын табыуҙа ярҙам итеүсе, инициатива өсөн шарттар тыуҙырыусы консультант-координатор ролен үтәй. Уның төп эше — һәр дәрес өсөн уҡыусыларға үҙ аллы белем алыу мөмкинлеген биреүсе интерактив күнегеүһәм биремдәр йыйылмаһын әҙерләү. Шуныһы мөһим: интерактив уҡытыу технологияһына ярашлыүткәрелгән дәрестәрҙә күнегеүһәм биремдәр үтелгәнде нығытыу һәм тикшереү маҡсатында ғына түгел, ә яңы белем алыу өсөн дәҡулланыла.Интерактив формала уҡыу-уҡытыуҙың төп маҡсаты — уҡыусыларҙа үҙ-үҙҙәренә ышаныс, интеллектуаль үҙаллылыҡөсөн комфорт шарттар тыуҙырыу аша уҡыу-уҡытыу процесын уңышлы итеү, үҙ аллы белем алырға өйрәтеү. Әлбиттә, бындай дәрестәрҙе әҙерләүһәм үткәреү еңелдән түгел, әммә юғары һөҙөмтәләр биреүен иҫәпкә алғанда, уҡытыусының хеҙмәте үҙен тулыһынса аҡлай.

Әлбиттә, һәр дәресте тик актив һәм интерактив методтар менән генәүткәреү мөмкин түгел. Мәктәп практикаһында пассив методҡа ла урын бирелергә тейеш. Алдағы һыҙмаларҙан күреүебеҙсә, уҡыу-уҡытыуҙа пассив метод менән эш иткәндә, уҡыусылар уҡытыу объекты булып тора. Дәрестә уларҙың төп функцияһы — уҡытыусы биргән мәғлүмәтте ҡабул итеү. Уның ыңғай яғы — аҙ ваҡыт эсендә күп мәғлүмәтте эҙмә-эҙлекле биреү-алыу мөмкинлеге. Әгәр уҡыусылар алдан уҡүҙ-үҙҙәренә аныҡ маҡсаттар ҡуйып, предметты ентекле өйрәнеүгәәҙер булһа, тәжрибәле уҡы-тыусы был методты оҫта файҙалана ала.

Шулай итеп, уҡыу-укытыу процесынФедераль дәүләт белем биреүҙең яныстандарттары талаптарына яуап бирерлек итеп ойоштороу, дәрестәрҙә эшмәкәрлекле һәм компетентлыҡлыҡарашты реалләштереү, уҡыусыларҙыңәүҙем эшмәкәрлегенә ирешеү өсөнактив һәм интерактив методтарға өҫтөнлөк биреү отошло.

7. Баһауетдинова М.И., Йәғәфәрова Г.Н. Башҡорт теле һәм әҙәбиәте дәрестәрендә яңы технологиялар ҡулланыу. - Өфө, НМЦ „Педкнига”, 2008. - 204 бит.

8. Баһауетдинова М.И., Йәғәфәрова Г.Н. Башкорт телен һәм әҙәбиәтен заманса уҡытыу / Уҡытыусылар өсөн ҡулланма. - Өфө: Китап, 2009. -176 бит.

9. Биҡҡужина Т.Ә. Башҡорт теленән синыфтан тыш эштәр. Өфө, 1997. – 136 бит

10. 5-9 кластарҙа башҡорт телен уҡытыу методикаһы/ Аҙнағолов Р.Ғ., Тикеев Д.С., Шарапов И.Ә. Һ.б./ Өфө: Китап, 1996. -320 бит.

11. Ғафаров Б.Б. Әҙәбиәттән яҙма эштәр. Өфө: Башкортостан китап нәшриәте, 1999. - 208 бит.

12. Ғималова М.Ғ. Урта мәктәптәрҙең IV-ХI кластарында башҡорт әҙәбиәте уҡытыу методикаһы. - Өфө, 1982. - 328 бит.

13. Ғәбитова З.М., Толомбаев Х.А. Урыҫ мәктәптәрендә башҡорт телен уҡытыуҙы ойоштороу буйынса методик кәңәштәр. -Өфө: Башҡортостан, 2006. - 96 бит.

14. Коменский Ян Амос: Учитель учителей (“Материнская школа”, “Великая дидиактика” и др. произв. с сокращ.). М.: Карапуз, 2009. – 228 с.

15. Кулагин П.Г. Межпредметные связи в процессе обучения. -М.: Просвещение, 1981. - 96 с.

16. Лотфуллина Ф. Дәрестәрҙә предмет-ара бәйләнеш // Мәгариф. – 2000. - №7.

17. Межпредметные связи в процессе обучения. Сб. статей. Под ред. Кулагина П.Г. Пенза., 1971. - 59 с.

18. Осмолевская И.М. Дидактика: учебное пособие для студентов высших учебных заведений - М.: Издательский центр «Академия», 2006. - 360 с.

19. Педагогический энцеклопедический словарь. М.: Научное издательство “Большая Российская энциклопедия”, 2002. – 140-сы бит

20. Ж.Ж. Руссо. Эмиль или о воспитании // Коменский Я.А., Локк Д., Руссо Ж.-Ж., Песталоцци И.Г. Педагогическое наследие. – М., 1989.

21. Руссо Ж.Ж. Педагогические сочинения / Ж.-Ж. Руссо. – В 2-х т. – М., 1981.

22. Саломатов К.И. Проблема межпредметных связей в системе профессионально-направленного обучения иностранному языку как педагогической специальности. // Проблемы профессионально-педагогической направленности в преподавании иностранного языка: Межвуз.сб.науч.тр. / ГПИ им. М. Горького. – Горький, 1983.

23.

24. Современное слово по педагогике. Мн.: Современное слово. 2001. – 398- 400-се биттәр

25. Сухаревская Е.Ю. Технология интегрированного урока. – Ростов н/Д. Учитель, 2003, 128 с.

26. Тикеев Д.С. Башҡорт теле дәрестәрендә уҡыусыларға белем һәм тәрбиә биреү. - Өфө: Китап, 2008. - 152 бит.

27. Харламов И.Ф. Педагогика. Мн.: Университетское, 2002. - 560 с.

28. Шарапов И.Ә. Әҙәбиәт уҡытыуҙа балаларҙың ижади һәләтен уҫтереү. - Өфө: Башкортостан «Китап» нәшриәте, 1995. – 96 бит.

29. Юлмөхәмәтов М.Б. Башкорт теле һәм әҙәбиәт дәрестәрен үҙ-ара бәйләнештә уҡытыу. - Өфө: Китап, 2008. - 104 бит.

Мәҡәләләр

1. Баранов М.Т. Межпредметные связи русского языка в учебном процессе // Русский язык в школе.-1979. – №3.

2. Дейкина А.Д. Межпредметные связи русского языка и литературы и их реализации // Русский язык в школе. -1979. - № 3.

3. Лотфуллина Ф. Дәрестәрҙә предмет-ара бәйләнеш // Мәгариф. -2000.-№7.

4. Яворук О.А. Межпредметная интеграция // Наука и школа. - 2002.-№1.

5. Нурмөхәмәтова А. Мәктәптәрҙә инновацион технологияларҙы үҙләштереү. // Башҡортостан уҡытыусыһы. №2, 2002, - 32-34-се биттәр.

6. Тапаҡов Х. Балаларҙың ижади һәләттәрен үҫтереү. // Башҡортостан уҡытыусыһы. №8, 2007. - 31-32-се биттәр.

7. Уҡыу – уҡытыуҙағы яңы технологиялар. // Башҡортостан уҡытыусыһы. №3, 2007. - 43-сө бит.

8. Лотфуллина Ф. Дәрестәрҙә предмет-ара бәйләнеш // Мәгариф. - 2000. - №7.).

Дәреслектәр

1. Псәнчин В.Ш., Псәнчин Ю.В. // Башҡорт теле: Урта мәктәптең 5-се класы өсөн дәреслек. – Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1991. – 232 б.: ил.

2. Толомбаев Х.А., Солтанбаева Х.В. // Әсә теле: Дөйөм урта белем биреү учреждениеларының 6-сы өсөн дәреслек. – Төҙәтелгән, 2-се баҫма. – Өфө: Китап, 2008. – 248 бит.

3. Аҙнабаев Ә.М. // Башҡорт теле (ябай һөйләм синтаксисы): Урта мәктәптең 7-се класы өсөн дәреслек. – Өфө: Башҡортостан “Китап” нәшриәте, 1996. Һүрәттәре менән 144 бит.

4. Газимова Г.Р. // Яңы быуын стандарттарына күсеү шарттарында рус телле мәктәптәрҙә башҡорт телен уҡытыу [Электронный ресурс]. 2014. - h**t://nsportal.r*/gazimova-guzel-raisovna