«Лингвокультурологический аспект башкирского свадебного обряда»

Йола моделе үҙенең эсендә хуплау һәм язалау категорияларын, тыйыү һәм яуаплылыҡ нормаларын, кешенең хоҡуҡтарын һәм ҡиммәттәрен туплаған. Йоланың поэтик һүҙендә йылдар буйы иҫкермәгән ҡиммәттәр һаҡлана: кешегә, ҡыҙға, ҡатын-ҡыҙға табыныу нормалары йәғни этносты һәм уның рухи йөҙөн, дөйөм менталитетты һаҡлап алып ҡалыуҙы билдәләгән нормалар. Үҙеңде Тәбиғәт балаһы тип аңлау, унан өҫтөн булырға, уны еңергә тырышыу түгел, ә уның мөхәббәт тулы, аңлы дауамы булыу сабый саҡтан уҡ һеңдерелә бара. Тәбиғәт донъя уртаһында, ә кеше уның гармониялы сағылыштарына яраша.

Диплом эшенең актуаллеге. Башҡорт теленең мәктәп дәреслектәрендә бирелеше әлеге ваҡытта традицион уҡытыу сиситемаһына ярашлы бирелә, тел функцияларына иғтибар аҙ, йәғни улар тел шәхес формалашыуына ҡатнашҡан мәҙәниәт күренеше булып һаналмай. Тел дәрестәрендә мәҙәни-тарихи үҙенсәлектәргә иғтибар шулай уҡ етешмәй. Был осраҡта иғтибар башлыса телдең эске төҙөлөшөнә бирелә, ә уның тарихи, социаль, психологик, структур һ.б. төп аспекттары ситтә ҡала. Ошо ситуацияла тел ғилеменең сағыштырма яңы иҫәпләнгән лингвокультурология, психолингвистика, социолингвистика, функциональ, когнитив лингвистика, антропология, семантика, прагматика кеүек йүнәлештәре, лингводидактик яҡтан эшкәртелеп, уҡыу процесына индереүҙе талап итә.

Сығарылыш квалификация эшенең яңылығы. Тел ғилемендә тәүге тапҡыр башҡорт халҡының туй йолаһы лингвокультурологик аспектта тикшерелә.

Эшебеҙҙең объекты булып башҡорт туй йолаһы тора. Тикшеренеү эшенең предметы – башҡорт туй йолаһын лингвокультурологик аспектта тикшереү.

Диплом эшенең темаһы башҡорт тел ғилемендә хәҙерге үҫеш тенденцияларын билдәләү йәһәтенән һайланды, шуға сығарылыш квалификация эшенең маҡсаты булып башҡорт туй йолаһының лингвокультурологик үҙенсәлеген билдәләү һәм башҡорт теле дәрестәрен башҡорт туй йолаһы нигеҙендә ойоштороу йүнәлештәрен күрһәтеү тора. Маҡсаттан сығып, түбәндәге бурыстар билдәләнде:

- башҡорт туй йолаһының донъя тел картинаһын асыҡлау;

- башҡорт туй йолаһындағы милли-мәҙәни аспекттағы лексиканы билдәләү;

- башҡорт туй йолаһын сағылдырыусы мәҡәл-әйтемдәрҙе анализлау;

- башҡорт туй йолаһының концептосфераһын өйрәнеү.

Тикшеренеүҙә ҡулланылған методтар һәм алымдар. Сығарылыш эшен башҡарыу процесында лингвокультурологик анализ, синтез, сағыштырыу методтары, халыҡ ижадындағы тел һәм мәҙәниәт бәйләнешенең «йола» төшөнсәһендә сағылышын билдәләүҙә, күтәрелгән проблеманы асыҡлауҙа һайлап алған материалды күҙәтеү, һығымта яһау методтары ҡулланылды.

Тикшеренеүҙең төп материалын түбәндәге хеҙмәттәр тәшкил итте:

• лингвокультуролик планда яҙылған фәнни-методик хеҙмәттәр, монографиялар, мәҡәләләр;

• башҡорт халыҡ ижадындағы йола фольклоры;

• филологик һәм энциклопедик һүҙлектәр.

Сығарылыш квалификация эшенең теоретик һәм практик әһәмиәте. Тикшеренеү һөҙөмтәләрен башҡорт телен лингвокультурологик аспектта өйрәнгәндә, мәктәптәрҙә, педагогия колледждарында һәм юғары уҡыу йорттарында башҡорт теле, әҙәбиәте, мәҙәниәте, инглиз теле дәрестәрендә ҡулланырға мөмкин. Шулай уҡ эш һөҙөмтәләре махсус курстар уҡығанда, студенттарға тел, әҙәбиәт, мәҙәниәт кеүек фәндәрҙән курс һәм диплом эштәре яҙғанда сығанаҡ, методик ярҙам була ала.

Эштең апробацияһы. Эш һөҙөмтәләре түбәндәге мәҡәләләрҙә сағылыш тапты:

1. Лингвокультурологический аспект башкирского свадебного обрядового фольклора (на материале сравнений) // Инновационный потенциал молодежной науки: Материалы Всероссийской научной конференции, 8 ноября 2013 г. / Под ред. А.Ф. Мустаева. – Уфа: Изд-во БГПУ, 2013. – 7–11-се бб.

2. Концепт «ат» в свадебном обряде башкир // Актуальные проблемы развития национальных культур: история и современность: Сборник научных статей Международной научной конференции молодых ученых, 25-26 апреля 2014 г. – Уфа: УГУЭС, 2014. – 6-8-се бб.

3. Башҡорт туй йолаһында “мал” концепты // Полиязычие и диалог культур: Сборник материалов Международной научно-теоретической конференции. – Актобе: Издательский центр АРГУ им. К. Жубанова, 2014. – 114-116-сы бб.

Диплом эшенең структураһы инештән, өс бүлектән, йомғаҡлауҙан, әҙәбиәт исемлегенән һәм ҡушымтанан тора.

Г.О. Винокур билдәләүенсә, теге йәки был мәҙәниәт продукты булып торған телде өйрәнеүсе телсе шул мәҙәниәтте тикшереүсе ғалимға әйләнә [26, 30-сы б.].

Тел, культура, этнос бәйләнеше мәсьәләһе яңы түгел. XIX быуат башында был һорау менән немец ғалимары Гриммдар ҡыҙыҡһына, уларҙың идеялары XIX быуаттың 60-70 йылдарында Рәсәйҙә Ф.И. Буслаева, А.Н. Афанасьева һәм А.А. Потебня хеҙмәттәрендә үҫешә.

Донъяла иң киң таралғаны – В. Гумбольдт идеялары. Уның фекеренсә, тел ул “халыҡ рухы”, халыҡтың “йәшәйешенең үҙе”. Мәҙәниәт үҙен телдә күрһәтә. Тел мәҙәниәттең ысын реаллеге, ул кешене мәҙәниәткә индерә ала. Тел – ул культураның үҙ үҙенә һәм донъяға фиксацияланған ҡарашы. Гуманитар фәндәрҙә йыш ҡына “тел хакимлығы” тураһында һүҙ йөрөтәләр (Сепир-Уорф гипотезаһы), әммә фән донъяһында был клишены төрлөсә аңлаталар. М.М. Бахтин уны сит һүҙҙең “бығауы” кеүек аңлай, Л.С. Выготский – шәхси мәғәнә менән әһәмиәтенең мөнәсәбәте һ.б. Беҙҙең быуат башында, тел ғилеменең төрлө тармаҡтарында, айырыуса лексика һәм этимологияла, культурологик ҡараштың мөһимлеген күрһәтеп, “Тел һәм мәҙәниәт” проблемаһын состав элементтарҙы (тел һәм мәҙәниәттең “кирбестәрен”) конкрет өйрәнеү юлына баҫтырған «WORTER UND SACHEN» (“һүҙҙәр һәм әйберҙәр”) исемле австрия мәктәбе барлыҡҡа килә. Тел һәм мәҙәниәттең айырылмаусанлығын аңлауҙа неогумбольдтианство йүнәлеше һәм уның тармағы булып Сепир-Уорф мәктәбе нигеҙләнгән. Улар, фекер йөрөтөү телгә буйһона, тип һанай. Ошо уҡ ағым вәкиле Л. Вейсгербер телде фекерләү менән ысынбарлыҡ “араһындағы донъя” тип атай [26, 26-сы б.].

К. Леви-Строс билдәләүенсә, тел бер үк ваҡытта мәҙәниәт продукты ла, уның мөһим состав өлөшө лә, мәҙәниәт йәшәйешенең шарты ла. Унан башҡа тел – ул мәҙәниәт йәшәйешенең үҙенсәлекле ысулы, мәҙәниәт кодтары формалашыуының факторы. В.И. Вернадский үҙ концепцияһында биохимик энергияның яңы формаһын кешелек мәҙәниәте энергияһы тип атаған һәм уны барлыҡҡа килтереүҙә телдең мөһимлеген билдәләгән. Мәҙәниәт тел шәхесенең фекерен формалаштыра һәм ойоштора, шулай уҡ тел категорияларын һәм концепттарҙы формаға индерә. Шулай итеп, мәҙәниәтте тел аша өйрәнеү – күптән һауала осоп йөрөгән идея. Был турала А. Брюкнер, В.В. Иванов, В.Н. Топоров, Н.И. Толстой үҙ хеҙмәттәрендә яҙған. III меңйыллыҡ сигендә проблеманы сисеүгә поляк антропологы Ежи Бартминьский ҙур өлөш индерә. Был ғалимдарҙың эштәрендә мәҙәниәт лингвистика менән сиктәш фән булараҡ ҡына ҡаралмай, ә кешелек серҙәрен, тел һәм текст серҙәрен асыҡлар өсөн тәрән анализланырға тейеш булған феномен булараҡ ҡарала.

Лингвокультурология – лингвистика һәм культурология сигендә барлыҡҡа килгән һәм телдә сағылыш тапҡан, нығынған халыҡ мәҙәниәте һынланышын тикшереүсе фән. Шул уҡ ваҡытта яңы фәндең “сиктәш” характерына баҫым яһарға кәрәкмәй, сөнки ул ике яҡын торған фәндең ябай “ҡушылыуы” түгел, ә факттарҙы тар ҡараш аша тикшереүҙән арындыра алырлыҡ һәм уларҙы яңыса аңлатыу мөмкинселеген аса алырлыҡ яңы фәнни йүнәлеш. Шуға ла был лингвистика менән культурологияның ваҡытлы союзы түгел, ә, маҡсаттары, мәсьәләләре, методтары һәм тикшереү объекты буйынса үҙаллы фәндең интердисциплинар тармағы.

Тимәк, фәндең махсус тармағы булараҡ лингвокультурология XX быуаттың 90 йылдарында барлыҡҡа килә. Лингвокультурология үҫешендә ике дәүерҙе билдәләргә мөмкин: беренсе дәүер – фән үҫешенең саҡ тойомланыуы – В. Гумбольдт, А.А. Потебня, Э. Сепир һ.б. хеҙмәттәре; икенсе осор – лингвокультурологияның үҙ аллы тикшереү өлкәһе булараҡ формалашыуы. Фәндең үҫеш динамикаһы артабанғы өсөнсө дәүерҙең булырын ихтималларға мөмкинселек бирә – лингвокультурология тигән дисциплина-ара фундаменталь фәндең барлыҡҡа килеүе.

Лингвокультурологияла бөгөнгө көнгә бер нисә йүнәлеш формалашҡан.

1. Сағыу мәҙәни дәүерҙәге айырым социаль төркөм, этностың лингвокультурологияһы йәғни конкрет лингвокультурологик ситуацияны өйрәнеү.

2. Диахроник лингвокультурология, тимәк, билдәле бер ваҡыт арауығында этностың лингвокультурологик торошоноң үҙгәрешен өйрәнеү.

3. Сағыштырма (сравнительная) лингвокультурология – төрлө, әммә үҙ ара бәйле булған этностарҙың лингвомәҙәни сағылышы.

4. Сағыштырма (сопоставительная) лингвокультурология. Ул әле саҡ үҫешә, иҫәбендә бер-нисә эш һанала. Мәҫәлән, М.К. Голованивскаяның «Французский менталитет с точки зрения носителя русского языка», бында рус телле һәм мәҙәниәтле кеше позицияһынан француз менталитеты тикшерелә.

5. Лингвокультурологик лексикография – илде өйрәнеүсе һүҙлектәрҙе лингвистика менән бәйле сығарыу. Англо-русский лингвострановедческий словарь / Под ред. Н.В.Чернова. — Смоленск, 1996; РумА.Р.У. Великобритания: Лингвострановедческий словарь. — М., 1999; Мальцева Д. Г. Германия: страна и язык: Лингвострановедческий словарь. — М., 1998; Муравлева Н.В. Австрия: Лингвострановедческий словарь. — М., 1997; Николау Н.Г. Греция: Лингвострановедческий словарь. — М., 1995; Страны Соединенного Королевства: Лингвострановедческий справочник / Сост. Г.Д.Томахин. — М., 1999; Томахин Т.Д. США: Лингвострановедческий словарь. — М., 1999 [26, 28-се б.].

XX быуат аҙағында Мәскәүҙә дүрт лингвокультурологик мәктәп барлыҡҡа килә:

1. Методологияһы буйынса был мәктәп Э. Бенвенист концепцияһына яҡын тороусы Ю.С. Степановтың лингвокультурологик мәктәбе. Уның маҡсаты булып мәҙәниәт константаларын диахроник аспектта һүрәтләү тора. Йөкмәткеһен тикшереү төрлө дәүер текстары ярҙамында эшләнелә, тимәк, ситтән күҙәтеүсе позицияһынан, телде актив ҡулланыусы, телдә һөйләшеүсе позицияһынан түгел.

2. Н.Д. Арутюнова мәктәбе төрлө халыҡтар һәм дәүерҙәр текстарынан алынған мәҙәниәттең универсаль терминдарын тикшерә. Был терминдар шулай уҡ реаль телдә һөйләшеүсе позицияһынан түгел, ә ситтән күҙәтеүсе позицияһынан төҙөлә.

3. Рәсәйҙә һәм сит илдәрҙә фразелогик берәмектәрҙе лингвокультурологик анализлау мәктәбе (MSLCFraz) булараҡ танылған В.Н. Телия мәктәбе. Телдә һөйләшеүсенең рефлексияһы позицияһынан тел асылы өйрәнелә, тимәк, мәҙәни семантика менән эш итә белеүгә тел һәм мәҙәниәт субъекты аша ҡараш. Был концепция А. Вежбицкаяның ҡарашына (Lingua mentalis — ментальная лингвистика) яҡын, йәғни һөйләүсенең менталь телмәр торошон имитациялау.

4. Е.М. Верещагин, В.Г. Костомаров концепцияларын үҫтереп, В. Воробьев, В.М. Шаклеин тарафынан Рәсәй халыҡтар дуҫлығы университетында төҙөлгән лингвокультурология мәктәбе.

Сығарылыш квалификация эшенең беренсе бүлегендә лингвокультурология фәненең өйрәнелеү тарихы яҡтыртылды. Тел ғилемендәге был проблемаға бағышланған хеҙмәттәр өйрәнелде, анализланды. Башҡорт тел ғилемендә был йүнәлеш яңы башланғыс алһа ла, байтаҡ ҡына хеҙмәттәр тупланған.

Икенсе бүлектә башҡорт туй йолаһының лингвокультурологик аспектын тикшереп, түбәндәге һығымталарға килдек. Беренсенән, башҡорт туй йолаһының донъя тел картинаһы күп төрлө лексик күренештәр ярҙамында сағылдырыла. Һүҙҙең тура һәм күсмә мәғәнәһе йола поэзияһында аралашып килә, халыҡтың бай поэтик традицияһын образлы рәүештә еткерә. Ниндәй һүҙгә ҡайһы күсмә мәғәнә өҫтәлеүенә ҡарап, халыҡтың нисек фекерләүен, донъяға ҡарашын аңлай алабыҙ. Тәбиғәт күренештәренең сифаттарын метафора, сағыштырыу ярҙамында кешегә күсереү халҡыбыҙҙың тәбиғәт менән тығыҙ бәйләнештә булыуын күрһәтә. Һыу, йомортҡа, һайыҫҡан сифаттарын поэтик юғарылыҡҡа күтәреү башҡорт халҡының уларға ҡарата мөнәсәбәтен асып бирә. Күп текстарҙа экспрессив-баһалау һүҙҙәре бар, улар туй поэтикаһының айырылғыһыҙ өлөшөн тәшкил итә. Туй поэзияһында төҫ, хәл-торош, форма, өн (тауыш), функциялар оҡшашлығы йәки яҡынлығы нигеҙендә барлыҡҡа килгән метафоралар осрай: ҡурай йәш киленде йәлләп йырлай, кәкүк ҡыҙҙы йәлләй. Мәғәнә күсешенә нигеҙләнгән лексик күренештәр – синекдоха һәм метонимия ҙур урын алып тора.

Икенсенән, башҡорт туй йолаһының концептосфераһын төрлө яҡлы концепттар барлыҡҡа килтерә. Төп концепт – туй концепты. Башҡорт телендә туй концепты үҙе тирәһендә ҡатмарлы мәғәнәүи лингвокультур арауыҡты барлыҡҡа килтерә. Башҡорт туй йолаһының концептосфераһы халҡыбыҙҙың милли аңын, донъяға ҡараштарын сағылдырған концепттарҙан тора. Үҙәктә «туй» концепты торһа, үҙәк эргәһен туйҙың төп геройҙары килен һәм кейәү лексемалары тәшкил итә. Башҡорт халҡы борондан тәбиғәт менән тығыҙ йәшәгән, шуға периферияға тәбиғәт менән бәйле мал лексемаһы инә.

Башҡорт туй йолаһындағы милли-мәҙәни аспекттағы лексика ике төрлө асыла. Беренсенән, башҡорт халҡына хас реалияларҙы һәм абстракт төшөнсәләрҙе сағылдырған һүҙҙәр; икенсенән, башҡорт туй йолаһындағы коннотатив лексика. Башҡорт туй йолаһында осраған эквивалентһыҙ һәм коннотатив лексика халҡыбыҙҙың этномәҙәниәтен, психологияһынын тел аша асып бирә, уны аңларға булышлыҡ итә. Уларҙы тикшереү, был һүҙҙәр артында йәшеренгән мәғәнә кодын сисеү халҡбыҙҙың бай күңелен аңларға юл аса.

Башҡорт туй йолаһындағы мәҡәл һәм әйтемдәр халҡыбыҙҙың донъя тел картинаһы, уның милли-мәҙәни үҙенсәлеген асыҡларға мөмкинлек бирә. Мәҡәлдәрҙә башҡорт халҡының реалиялары, коннотатив лексика, образлылыҡ аша халҡыбыҙҙың донъя тел картинаһы репрезентациялана.

Диплом эшенең өсөнсө бүлегендә башҡорт теле дәрестәрен уҡытыуҙың лингвокультурологик нигеҙҙәре билдәләнелеп, туй йолаһы ярҙамында башҡорт теле дәрестәрен ойоштороу юлдары күрһәтелде. Башҡорт теле дәреслектәре әлеге ваҡытта традицион уҡытыу системаһына ярашлы төҙөлгән, тел функцияларына иғтибар аҙ, йәғни улар тел шәхесе формалашыуында ҡатнашҡан мәҙәниәт күренеше булып һаналмай. Тел дәрестәрендә мәҙәни-тарихи үҙенсәлектәргә иғтибар шулай уҡ етешмәй. Был осраҡта иғтибар башлыса телдең эске төҙөлөшөнә бирелә, ә уның тарихи, социаль, психологик, структур кеүек төп аспекттары ситтә ҡала. Ошо ситуацияла тел ғилеменең сағыштырма яңы иҫәпләнгән лингвокультурология, психолингвистика, социолингвистика, функциональ, когнитив лингвистика, антропология, семантика, прагматика кеүек йүнәлештәре, лингводидактик яҡтан эшкәртелеп, уҡыу процесына индереүҙе талап итә.

Дөйөмләштереп әйткәндә, сығарылыш квалификация эшенең маҡсатына ирешер өсөн беҙ лингвокультурология фәненең тарихын һәм хәҙерге торошон өйрәндек, башҡорт туй йолаһына ҡағылышлы фольклорсыларҙың хеҙмәттәре менән таныштыҡ. Лингвокультурологик тикшеренеү сиктәрендә башҡорт туй йолаһының донъя тел картинаһын, концептосфераһын, милли-мәҙәни аспекттағы лексиканы һәм башҡорт туй йолаһына бәйле мәҡәл һәм әйтемдәрҙе тикшерҙек. Лингвокультурологик концепция нигеҙендә башҡорт теле дәрестәрен уҡытыу юлдарын тәҡдим итеп кенә ҡалманыҡ, ә практика барышында уҡыусыларға тәҡдим иттек. Шулай уҡ беҙ күрһәткән йүнәлештәр ҙә башҡорт теле дәрестәрен лингвокультурологик аспектта ойошторорға ярҙам итер, тип уйлайбыҙ. Шулай ҙа был өлкә әле тикшеренеүҙәр көтә.

5. Башҡорт туйы (Туй хаҡында ҡыҫҡаса белешмә һәм уны үткәреү өсөн сценарий) [Текст]. – Өфө, 1991. – 37 б.

6. Башҡорт халыҡ ижады. Йола фольклоры. 1-се том [Текст]. – Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1995. – 560 б.

7. Башҡорт халыҡ ижады. Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр [Текст]. - Өфө, 1980. – 467 б.

8. Бураҡаев И.Д., Бураҡаева М.С., Юлмөхәмәтов М.Б., Башҡорт мәҙәниәте (Тормош һабаҡтары): 10-сы синыф өсөн дәреслек. 1-се баҫма [Текст] / И.Д. Бураҡаев, М.С. Бураҡаева, М.Б. Юлмөхәмәтов /. – Өфө: Башҡортостан “Китап” нәшриәте, 2001. – 184 б.

9. Буранғолов М. А., Таштуғай. Пьесалар [Текст] / М.А. Буранғолов /. – Өфө: Башҡортостан “Китап” нәшриәте, 1994. – 496 б.

10. Бухарова Г.Х., Мифопоэтическая картина мира в башкирской топонимии [Текст] / Г.Х. Бухарова /. – Уфа: Изд-во БГПУ, 2003. – 156 с.

11. Бәҙретдинов С.М., Башҡорттарҙа ғаилә ҡороу рәүеше [Текст] / С.М. Бәҙретдинов /. – Өфө: Ғилем, 2007. – 160 б.

12. Вежбицкая А., Семантические универсалии и описание языков [Текст] / А. Вежбицкая /. – М.: Языки русской культуры, 2001. – 271 с.

13. Вежбицкая А., Язык. Культура. Познание [Текст] / Вежбицкая А. /. – М.: Русские словари, 1997. – 341 с.

14. Верещагин Е.М., Костомаров В.Г., Язык и культура: Лингвострановедение в преподавании русского языка как иностранного [Текст] / Е.М. Верещагин, В.Г. Костомаров /. – М.: Русский язык, 1983. – 269 с.

15. Воробьев В.В., Лингвокультурология (теория и методы) [Текст] / В.В. Воробьев /. – М.: Издательство РУДН, 1997. – 331 с.

16. Гачев Г.Д., Национальные образы мира [Текст] / Г.Д. Гачев / – М.: Советский писатель, 1988. – 448 с.

17. Гумбольдт В., фон. Язык и философия культуры [Текст] /В. Гумбольдт /. – М.: Прогресс. – 1985. – 360 с.

18. Зайнуллин М.В., Зайнуллина Л.М., Общие проблемы лингвокультурологии /М.В. Зайнуллин, Л.М. Зайнуллина /. – Уфа: РИЦ БашГУ, 2008. – 206 с.

19. Иванова С.В., Культурологический аспект языковых единиц [Текст] /С.В. Иванова /. – Уфа: БашГУ, 2002. – 255 с.

20. Иванова С.В., Лингвокультурология и лингвокогнитология: сопряжение парадигм [Текст] /С.В. Иванова /. – Уфа: РИО БашГУ, 2004.

21. Караулов Ю.Н., Русский язык и языковая личность[Текст] /Ю.Н. Караулов /. – М.: Наука, 1987. – 299 с.

22. Кейекбаев Ж. Ғ., Сәйетбатталов Ғ.Ғ., Ишбирҙин Э.Ф., Аҙнабаев А.М., Фәритов Х.С., Хәбибуллина Ф.Й., Башҡорт теле: Педагогия училищелары өсөн дәреслек [Текст] / Ж.Ғ. Кейекбаев, Ғ.Ғ. Сәйетбатталов, Э.Ф. Ишбирҙин, А.М. Аҙнабаев, Х.С. Фәритов, Ф.Й. Хәбибуллина /. – Өфө: “Китап”, 1997. – 352 б.

23. Корнилов О. А., Языковые картины мира как производные национальных менталитетов [Текст]. 2-е изд., испр. и доп. / О.А. Корнилов /. – М.: ЧеРо, 2003. – 349 с.

24. Красных В.В., Этнопсихолингвистика и лингвокультурология: Курс лекций [Текст] /В.В. Красных /. – М.: ИТДГК Гнозис, 2002. – 284 с.

25. Максютова Н. Х., Свадебные термины в башкирском языке // Башкирский языковедческий сборник [Текст] /Н.Х. Максютова /. – Уфа, 1975. – С.32 – 42.

26. Маслова В.А., Лингвокультурология: Учеб. пособие для студ. высш. учеб. заведений [Текст] / В.А. Маслова /. – М.: Изд. центр «Академия», 2001. – 208 с

27. Мәргән К., Ғаилә һәм тормош-көнкүреш йолалары [Текст] / / Әҙәбиәт. Фольклор. Әҙәби мираҫ / К. Мәргән /. – Өфө, 1976. – 197 б.

28. Попова З.Д., Стернин И.А., Общее языкознание: Учебное пособие [Текст] / З.Д. Попова, И.А. Стернин /. – М. : АСТ: Восток-Запад, 2007. – 180 с.

29. Потебня А.А., Мысль и язык [Текст] / А.А. Потебня /. – К.: СИНТО, 1993. – 192 с.

30. Самситова Л.Х., Лингвокультурологическая концепция обучения башкирскому языку и родным языкам в образовательных учреждениях Республики Башкортостан [Текст] / Л.Х. Самситова / – Уфа, 2010. – 24 с.

31. Саяхова Л.Г., Рапопорт Н.В., Газизов Р.А., Язык и культура. Хрестоматия по спецкурсу студентов-филологов [Текст] / Под редакцией профессора Л.Г. Саяховой. / – Уфа: Изд-е Башкирск. ун-та., 2000. – 174 с.

32. Саяхова Л.Г., Языковая личность: Лингвокультурология. Лингводидактика. Лексикография [Текст] / Под редакцией профессора В.В. Воробьева, профессора Л.Г. Саяховой /. – Уфа: Издание Башкирского государственного университета, 2001. – 270 с.

33. Сепир Э., Избранные труды по языкознанию и культурологии [Текст]: Пер. с англ. / Общ. ред. и вступ. ст. А.Е. Кибрика. – 2-е изд. – М.: Издательская группа «Прогресс», 2001. – 259.

34. Ситдиҡова Г., Күсле ил – көслө ил [Текст] / Г. Ситдиҡова /. –

Өфө: Инеш, 2013. – 104 б.

35. Слышкин Г.Г., От текста к символу: лингвокультурные концепты прецедентных текстов в сознании и дискурсе [Текст] / Г.Г. Слышкин /. – М.: Academia, 2000. – 212 с.

36. Сөләймәнов Ә.М., Башҡорт халҡының ҡарһүҙе: Филология факультеты студенттары һәм әҙәбиәт, мәҙәниәт уҡытыусыларына тәғәйен уҡыу ҡулланмаһы. Беренсе киҫәк [Текст] / Ә.М. Сөләймәнов /. – Өфө: «Вагант», 2011. – 196 б.

37. Стефаненко Т.Г., Этнопсихология [Текст]: Учебник для вузов / Т.Г. Стефаненко /. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 360 с.

38. Султангареева Р.А., Башкирский свадебно-обрядовый фольклор [Текст] / Р.А. Султангареева /. – Уфа, 1994. – 191 с.

39. Султангареева Р.А., Семейно-бытовой обрядовый фольклор башкирского народа [Текст] / Р.А. Султангареева /. – Уфа: Гилем, 1998. – 243 с.

40. Тер-Минасова С.Г., Язык и межкультурная коммуникация [Текст] / С.Г. Тер-Минасова /. – М.: Слово/ Slovo, 2000. – 365 с.

41. Хадыева Р.Н., Башкирская этнокультура и язык: Опыт воссоздания языковой картины мира [Текст] /Р.Н. Хадыева /. – М.: Наука, 2005. – 248 с.

42. Хәйҙәров Х., Туй йолалары [Текст] /Х. Хәйҙәров /. – Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1991. – 64 б.

43. Әюпова Р., Ҡотло булһын туйығыҙ! Айыҡ туй үткәреү буйынса өлгө сценарий. 2-се баҫма [Текст] /Р. Әюпова /. – Өфө, 1991. – 78 б.

44. Юмагужина Р.Н., Сценарии торжественной регистрации брака и рождения ребенка [Текст] / Составитель Юмагужина Р.Н. – Уфа: Китап, 2007. – 132 стр.

II. МӘҠӘЛӘЛӘР

45. Абуталипова Р.Ә., Хәсәнова Л.Т., Этномәҙәнилек формалаштырыуҙың бер алымы (“Оҙон толом” бәйгеһе) // Башҡортостан уҡытыусыһы [Текст] / Р.Ә. Абуталипова, Л.Т. Хәсәнова / – 2012. - № 8 (918). – 52 – 56-сы б.

46. Алефиренко Н.Ф., культура и языковое сознание.// Языки и транснациональные проблемы: Материалы Ι Международной научной конференции [Текст], 22 – 24 апреля 2004 года. Т.ΙΙ / Отв. ред. Т.А. Фесенко / Н.Ф. Алефиренко /. – М., Тамбов: Издательство ТГУ им.Г.Р. Державина, 2004. – С. 56 – 62.

47. Ахметшин Б.Г., Культ быка в мифах [Текст] // Ватандаш / Б.Г. Ахметшин /. – 1997. – № 9. – 175 – 176 с.

48. Бәҙретдинов С., Башҡорт сеңләүҙәре [Текст] // Ватандаш /С. Бәҙретдинов /. – 2006. – № 5. – 120 б.

49. Дильмухаметов М. И., О свадебных терминах башкирского языка // Актуальные проблемы лексикологии и лексикографии [Текст] / М.И. Дильмухаметов /. – Уфа, 1994. – С. 41 – 50.

50. Зайнуллин М.В., Проблемы развития и сохранения родных языков и национальных культур в эпоху глобализации // Проблемы востоковедения [Текст] / М.В. Зайнуллин/. – 2012. - №3 (57). – С. 57 – 61.

51. Илембетова А., Культ волка у башкир // Ватандаш [Текст] / А. Илембетова /. – 2005. – № 1. – 63 – 65 с.

52. Илембәтова А., Башҡорттарҙа ат культы // Йәшлек [Текст] / А. Илембәтова /. – 2006. – 8, 10 август. – 12-се б.

53. Исмәғилева Б.С., Әҙәби әҫәрҙе өйрәнеү тәжрибәһенән // Башҡортостан уҡытыусыһы [Текст] / Б.С. Исмәғилева /. – 2013. – № 2 (924). – 7-8-се б.

54. Казбулатова Г., Костюм как знаковая система // Ватандаш [Текст] / Г. Казбулатова /. – 2003. – № 7. – 69 с.

55. Карасик В.И., Слышкин Г.Г., Лингвокультурный концепт как единица исследования // Методологические проблемы когнитивной лингвистики: Сб. науч. тр. / Под ред. И.А.Стернина [Текст] / В.И. Карасик, Г.Г. Слышкин /. – Воронеж: ВГУ, 2001. – С. 75 – 80.

56. Килсенбаева Р.З., Башҡорт телен лингвомәҙәни йүнәлештә уҡытыу // Башҡортостан уҡытыусыһы [Текст] / Килсенбаева Р.З. – 2012. - № 3 (913). – 22 – 23-сө б.

57. Котов В.Г., Истоки культа медведя у башкир // Ядкар [Текст] / В.Г. Котов /. – 2002. – № 4. – 61 – 74 с.

58. Надршина Ф.А., Мотив выбора жениха в башкирском фольклоре // Ядкар [Текст] / Ф.А. Надршина/. – 2008. – № 2 (42). – С. 98 – 103.

59. Постовалова В.И., Лингвокультурология в свете антропологической парадигмы // Фразеология в контексте культуры [Текст] / В.И. Постовалова /. – М., 1999. – С. 25 – 33.

60. Самситова Л.Х., Концептуальная оппозиция “добро-зло” в башкирской языковой картине мира (на материале пословиц и поговорок) // Вестник БГПУ, № 3 (14), [Текст] / Л.Х. Самситова /. – 2007. – С. 103 – 110.

61. Самситова Л.Х., Лексико-семантические средства выражения концепта “дружбы” в башкирской и русской языковой картины мира // Языковые культурные контакты народов Республики Башкортостан в условиях двуязычия: Материалы Всероссийской научной конференции [Текст] / Л.Х. Самситова /. – Уфа, 2007. – С. 379 –

384.

62. Самситова Л.Х., Лингвокультурный аспект башкирской филологии // Пути совершенствования башкирской образовательной школы. Сборники научных трудов. Т. ΙΙ. [Текст] / Л.Х. Самситова /. – Сибай, 2002. – С. 77 – 79.

63. Самситова Л.Х., Этические концепты как отражение языковой картины мира (на материале башкирского языка) // Вопросы филологии, № 6, [Текст] / Л.Х. Самситова /. – 2006. – С. 13 – 17.

64. Санъяров Ф.Б., Башҡорт телен лингвокультурологик аспектта уҡытыу // Башҡортостан уҡытыусыһы [Текст] / Ф.Б. Санъяров /. – 2013. – № 2 (924). – 15 – 18-се б.

65. Санъяров Ф.Б., Ғайса Хөсәйенов концептосфераһы: менталлек һәм этник-философик категория // Проблемы востоковедения [Текст] / Ф.Б. Санъяров /. – 2009. – № 4 (46). – 116 –

120-се б.

66. Санъяров Ф.Б., Лингвокультурологияның ҡайһы бер мәсьәләләре / Проблемы башкирского, тюркского и сопоставительного языкознания в свете традиционных и новейших направлений в лингвистике: Сборник научных статей / Отв. ред. М.В. Зайнуллин [Текст] / Ф.Б. Санъяров /. – Уфа: РИЦ БашГУ, 2009. – 193 – 196-сы б.

67. Султангареева Р.А., Институт культа материнства и девичества у башкир [Текст] // Бельские просторы / Р.А. Султангареева /. – 2004. – № 1 (62). – С. 94 – 100.

68. Султангареева Р.А., Обряд как путь к единению с природой // Табигат [Текст] / Р.А. Султангареева /. – 2008. – № 8 (79). – С. 11 –13.

69. Сәмситова Л.Х., Ноғман Мусиндың “Ауылым юлы” повесында “юл” концептының лексик-семантик асылы // Проблемы башкирского, тюркского и сопоставительного языкознания в свете традиционных и новейших направлений в лингвистике: Сборник научных статей / Отв. ред. М.В. Зайнуллин [Текст] / Л.Х. Сәмситова/. – Уфа: РИЦ БашГУ, 2009. – 201 – 207-се б.

70. Тюхтенева С.П., Лексика имущественной сферы и концепт собственности у алтайцев // Язык и культура [Текст] / С.П. Тюхтенева /. – 2011. – № 2 (14). – С. 103 – 111.

71. Ураксин З.Г., Этнокультурологическое содержание слова “ҡунаҡ” (“гость”) в башкирском языке // Межкультурная коммуникация: к проблеме формирования толерантной языковой личности в системе вузовского и школьного лингвистического образования: Материалы Всероссийской научно-практической конференции. Часть 2 [Текст] / З.Г. Ураксин /. – Уфа: БГУ, 2001. – С. 102,103.

72. Ураксин З.Г., Этнолингвистический аспект слова в башкирском языке // Ядкар [Текст] / З.Г. Ураксин /. – 2000. – № 1. – С. 56.

73. Ураҡсин З.Г., Һаҙыева Р.Н., Башҡорт этнолингвистикаһы: торошо һәм перспективаһы // Туған тел һәм әҙәбиәт: ғилми-практик конференция тезистары [Текст] / З.Г. Ураксин, Р.Н. Һаҙыева /. – Өфө, 1994. – С. 4,5.

74. Фазлетдинов И.К., Башҡортостан татарҙарының ауыл тарихтарын тасуирлаған риүәйәттәрҙә боронғо мал культы сағылышы // Йәдкәр [Текст] / И.К. Фазлетдинов /. – 2002. – № 4. – 146 – 152 с.

75. Хисамитдинова Ф.Г., Актуальные проблемы башкирской этнолингвистики // Ядкар, №2 [Текст] / Ф.Г. Хисамитдинова /. – 1999. – С. 89 – 94.

76. Хөсәйенов Ғ.Б., Башҡорттарҙа йылан культы // Ватандаш [Текст] / Ғ.Б. Хөсәйенов /. – 2000. – № 5. – 106 – 108-се б.

77. Хөсәйенов Ғ.Б., Башҡорттарҙа йылан культы // Ватандаш [Текст] / Ғ.Б. Хөсәйенов /. – 2000. – № 5. – 106 – 108-се б.

78. Юлдыбаева Г.В., Башҡорт халыҡ ижадында им-том // Проблемы востоковедения [Текст] / Г.В. Юлдыбаева /. – 2012. – № 1 (55). – 39 – 43-сө б.

III. ДИССЕРТАЦИЯЛАР, АВТОРЕФЕРАТТАР

79. Аминева Ф. С., Лексика продуктов питания в башкирском языке [Текст]: автореф. дисс. …канд. филол. наук. / Ф.С. Аминева/. – Уфа, 2004. – С. 25.

80. Габбасова А.Р., Репрезентация концепта “свадьба” в русской и башкирской языковой картине мира: Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук [Текст] / А.Р. Габбасова /. – Уфа, 2013. – С. 23.

81. Сагитова А.Г., Концепт "язмыш" ("судьба") в башкирской языковой картине мира: автореф. дисс. .канд. филол. наук. [Текст] / А.Г. Сагитова/. – Уфа: 2012. – 31 с.

82. Самситова Л.Х., Безэквивалентная лексика башкирского языка: автореф. дисс. . канд. филол. наук [Текст] / Л.Х. Самситова/. – Уфа, 1999. – 20 с.

83. Хадыева Р.Н., Этнокультурное значение лексики башкирского языка: автореф. дисс. . канд. филол. наук [Текст] / Р.Н. Хадыева/. – Уфа, 2003. – 28 с.

84. Янмурзина Р. Р., Башкирская языковая картина мира в трилогии Зайнаб Биишевой: автореф. дисс. . канд. филол. наук [Текст] /Р.Р. Янмурзина. – Уфа: 2009. – 180 с.

IV. ҺҮҘЛЕКТӘР

85. Аҙнағолов Р.Ғ., Башҡорт теленең орфография һүҙлеге [Текст] / Р.Ғ. Аҙнағолов /. – Өфө: Китап, 1998. – 368 б.

86. Багаутдинова М. И., Этнографическая лексика башкирского языка [Текст] / М.И. Багаутдинова /. – Уфа: РИО РУНМЦ, 2002. – С. 116.

87. Багаутдинова М.И., Башкирско-русский словарь этнокультуроведческой лексики [Текст] / М.И. Багаутдинова /. – Өфө: Башҡортостан “Китап” нәшриәте, 2003. – 136 б.

88. Баһауетдинова М.И., Башҡортса-русса этнокультурологик лексика һүҙлеге [Текст] / М.И. Баһауетдинова / – 2-се баҫма, яңыртылған. – Өфө: Китап, 2012. – 148 б.

89. Баһауетдинова М.И., Туған телем – байлығым: (Башҡортса-русса этнографик терминдар һүҙлеге) [Текст] / М.И. Баһауетдинова /. – Өфө, 2006. – 76 б.

90. Башҡорт теленең диалекттары һүҙлеге [Текст] - Өфө: Китап, 2002. – 432 б.

91. Ефимова Е.С., Башкирский мифологический словарь [Текст] / Е.С. Ефимова / – Уфа: Вагант, 2010. – 156 с.

92. Самситова Л.Х., Реалии башкирской культуры. Словарь безэквивалентной лексики башкирского языка / Под ред. проф. М.В. Зайнуллина и проф. Л.Г. Саяховой / Л.Х. Самситова /. – Уфа: Китап, 1999. – 176 с.

93. Сәмситова Л.Х., Башҡорт тел картинаһында мәҙәниәт концепттары. Лингвокультурологик һүҙлек / Ғилми мөх. М.В. Зәйнуллин [Текст] / Л.Х. Сәмситова /. – Өфө: Китап, 2010. – 164 б.

94. Сәмситова Л.Х., Ижбаева Г.Р., Әхмәтшина Г.С., Байназарова Г.М., Килмәкова Г.Н., Ташбулатова Р.М., Башҡорт фольклоры концептосфераһы. Лингвокультурологик һүҙлек [Текст] / Л.Х. Сәмситова, Г.Р. Ижбаева, Г.С. Әхмәтшина, Г.М. Байназарова, Г.Н. Килмәкова, Р.М. Ташбулатова /. – Өфө: Китап, 2013. – 492 б.

95. Ураҡсин З.Ғ., Башҡорт теленең фразеологик һүҙлеге. 3100 фразеологик берәмек [Текст] / З.Ғ. Ураҡсин / – Өфө: Башҡортостан “Китап” нәшриәте, 1996. – 288 б.

96. Ураҡсин З.Ғ., Башҡорт теленең синонимдар һүҙлеге [Текст] / З.Ғ. Ураҡсин / - Өфө: Китап, 2000. – 208 б.

97. Ураҡсин З.Ғ., Суфьянова Н.Ф., Уразбаева З.Ғ., Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең аңлатмалы һүҙлеге (Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө фәнни үҙәгенең Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты) [Текст] / З.Ғ. Ураҡсин, Н.Ф. Суфьянова, З.Ғ. Уразбаева /. – Өфө, 2004. – 528 б.

98. Хисамитдинова Ф.Г., Мифологический словарь башкирского языка [Текст] / Ф.Г. Хисамитдинова /. – М.: Наука, 2010. – 456 с.

99. Һаҙыева Р.Н., Башҡорт теленең этнолингвистика һүҙлеге [Текст] /Р.Н. Һаҙыева /. – Өфө: Китап, 2002. – 208 б.

100. Әхтәмов М.Х., Башҡорт теленең морфемалар һүҙлеге [Текст] /М.Ф. Әхтәмов /. – Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1992. – 271 б.

V. ЭЛЕКТРОН СЫҒАНАҠТАР

101. Институт истории, языка и литературы. Уфимского научного центра Российской академии наук. Машинный фонд башкирского языка. h**t://mfbl.r*/mfbl/bashxyz.

102. Русско-башкирский онлайн словарь h**t://huzlek.bashqort.com/index.php?id=home.