«М.акмулла исемендәге башкорт дәүләт педагогия университетында татар теле белеме үсеше (абдуллина ф.а., мәхмүтшина д.з.)»

Тел үзенең үсешен бик күп югары уку йортларында дәвам итә һәм көннән-көн яңа казанышларга ирешә. М. Акмулла исемендәге Башкорт дәүләт педагогия университетында да татар телен саклауга һәм баетуга багышланган зур эшләр алып барыла. Еллар дәверендә республика күләмендә бәйрәмнәр, утырышлар, конференцияләр һәм башка мәҗлесләр үткәрелә. Көндә нинди дә булса яңа төрле иҗади эшләр башкарыла, мәсәлән, китаплар нәшер ителә, студентлар үзләренең мәкаләләрен төрле гәзит, журналларда бастыралар. Бүгенге көндә татар телен өйрәнү кызыклы булсын өчен яңа алымнар, методлар кертелә.

Бу курс эше М. Акмулла исемендәге Башкорт дәүләт педагогия университетында бик күп еллар буена хезмәт иткән, уку йортында татар теле үсешенә, бүгенге көндә танылуына зур өлеш керткән Флорида Абхулхай кызы Абдуллина һәм Динә Зәки кызы Мәхмүтшина хакында. Һәм шуны ассызыклап әйтергә була, алар ике гасырны бәйләп килүче шәхесләр. Бу күренешне аларның хезмәтләрендә берникадәр күзәтергә мөмкин, чөнки вакыт йогынтысында барлыкка килгән үзгәрешләрне үз эшләрендә чагыштырма рәвештә күрсәтәләр һәм студентларга ачык мисалларда вакытның татар теленә дә тәэсир иткәнен күрергә һәм тоерга тәкъдим итәләр.

Бүгенге көндә Флорида Абдулхай кызы да, Динә Зәки кызы да хаклы ялда. Динә Зәки кызы китапханәче вазифасын үти, бу берникадәр үзенең студентлар белән бик тыгыз бәйләнештә булуын һәм көндәлеген аларсыз күз алдына китерә алмавын күрсәтә. Татар теле үсешенә бу ике шәхес бик зур көч сала һәм уку йортында тел буенча яулаган казанышлар аларның тырышлыклары белән алынган.

Гомүмән алганда, югарыда әйтелгәннәр барсы да теманың актуальлеген билгели.

Курс эшенең төп максат – М. Акмулла исемендәге Башкорт дәүләт педагогия университетының татар теле һәм әдәбияты укытучылары – филология фәннәре кандидатлары, доцентлар Ф.А. Абдуллина һәм Д.З. Мәхмүтшинаның татар тел белеме үсешенә керткән өлешен билгеләү. Максатка ярашлы рәвештә түбәндәге бурычлар куелды:

1) татар тел белеме үсеше буенча теоретик-метологик хезмәтләрне барлау һәм өйрәнү;

2) Башкортостанда татар тел белеме үсешенең хәзерге чор үзенчәлекләрен өйрәнү;

3) Ф.А. Абдуллинаның тормыш юлына гыйльми методик һәм педагогик эшчәнлегенә күзәтү ясау;

4) Д.З. Мәхмүтшинаның тормыш юлына гыйльми методик һәм педагогик эшчәнлегенә күзәтү ясау;

5) Доцентлар Ф.А. Абдуллина һәм Д.З. Мәхмүтшинаның татар тел белеме үсешенә керткән өлешен бәяләү.

Тикшерү тасвирлама һәм чагыштырма-тарихи методлар нигезендә алып барылды.

Тупланган бай материал һәм башкарылган эш татар тел белеме үсешен югарырак дәрәҗәдә тикшерү, шулай ук Башкортстан уку йортларында татар теле кафедраларының тарихын өйрәнү өчен уңышлы файдаланыла ала. Бу башкарылган эшнең теоретик һәм практик әһәмияткә ия булуын күрсәтеп тора.

Материал туплау өчен түбәндәге төп чыганаклар буларак Ф.А. Абдуллинаның һәм Д.З. Мәхмүтшинаның гыйльми хезмәтләре, аларга кагылышлы биографик һәм архив материаллар файдаланылды: Шулай ук темага ярашлы башка гомуми практик һәм теоретик материаллар да курс эшендә урын алды.

Эшнең төп нәтиҗәләре конференцияләр, “Хәзерге татар әдәби теле” курсларының, татар теле буенча махсус курсның гамәли дәресләрендә апробацияләнде. Тема буенча 4 мәкалә басылды:

1. Тимашева А.А., Спиридонова Л.А. Татар телендә кешегә бәйләнешле лексика турында // Укучыларның һәм студентларның V Бөтенрәсәй фәнни-гамәли конференциясе материаллары – Алабуга: КФУның Алабуга нәшрияты, 2014 – 354 б. – стр. 172 -173.

2. Тимашева А.А. Татар диалектологиясе үсеше һәм Д.З. Мәхмүтшина // Язык и литература: Взгляд молодых ученых //Сб. материалов Всероссийской научной-практической конференции, РБ, г. Стерлитамак, 7 октября 2015 года / Отв. Ред. И.С. Мансуров; зам. Отв. Редактора Н.С. Карпова – Стерлитамак: Стерлитамакский филиал БашГУ, 2015. – 220с. – стр. 191-196.

3. Тимашева А.А. Татар халык сөйләшләрен өйрәнүдә Д.З. Мәхмүтшинаның роле // Ибрагимовские чтения: Сб. материалов X Республиканской научно-практической конференции, посвящённой писателю, учёному, публицисту, общественному деятелю Г.Г. Ибрагимову: РБ, г. Стерлитамак, МАОУ “Гимназия №5”, 17 марта 2016 года / Отв. Ред. И.С. Мансуров; зам. отв. редактора О.Ф. Николаева – Стерлитамак: Стерлитамакский филиал БашГУ, 2016. – 256с. – стр. 66-67.

4. Тимашева А.А. Татар халык сөйләшләрен өйрәнүдә Д.З. Мәхмүтшинаның роле // Психолого-педагогические аспекты развивающейся личности. Казахская филология: настоящее и будущее. // Материалы Республиканской научно-практической конференции студентов, магистрантов и доктарантов и молодых ученых “Молодежь и глобальные проблемы современности” с международным участием. – Караганды: “Болашак-Баспа”, 2016. – 326с. – Том 2 – стр. 291-292.

Күп еллар эчендәге белем өлкәсендәге эшчәнлеге вакытында Флорида Абдулхай кызы татар телен өйрәтүдә өзлексез яңа методлар һәм алымнар кертә. Аның катнашлыгында һәм үзе генә төрле аспектлар буенча татар телен һәм методикасын үзләштерүдә уку әсбаплары, программалар иҗат иткән. Ул еш кына конференцияләрдә татар теле һәм студентларның тел буенча үзаллы эш итү сораулары докладлары белән чыгыш ясый. “Мөгалимнәрне әзерләүдә башкорт һәм татар телләренең вазифалары” исемле кафедраның фәнни эзләнү эшен башкарганнарның берсе. Татарстан Республикасының Казан шәһәрендә Казан дәүләт педагогия университетында стажёрлык үткән.

Һәрбер белгеч кебек үк Флорида Абдулхай кызы кафедра, факультет, университет күләмендә оештырылган төрле методик семинарларда катнашып үзенең профессиональ дәрәҗәсен арттыру һәм баету өстендә тырышып эшли.

Флорида Абдулхай кызы башкорт, рус, татар, француз телләрендә иркен сөйләшә. Үзенең педагогия өлкәсендәге казанышлары өчен бик күп почёт грамоталарга лаеклы була. Иҗат иткән хезмәтләре башта психология темасына кагылышлы була, ә соңыннан инде татар теле белеме өлкәсендә эшен дәвам итә. Ул иҗат иткән хезмәтләр белән бүгенге көндә студентлар еш кына кулланалар һәм дәрескә әзерләнүләр шул әсбәпларга таянып эшләнә.

Башкортстанда татар тел белеме үсеше югары уку йортларының татар филологиясе кафедралары эшчәнлегенә бәйле, һәм алар бу юнәлештә көннән-көн яңа казанышларга ирешә. М. Акмулла исемендәге Башкорт дәүләт педагогия университетында да татар телен саклауга һәм баетуга багышланган зур эшләр алып барыла. Еллар дәверендә республика күләмендә бәйрәмнәр, утырышлар, конференцияләр һәм башка мәҗлесләр үткәрелә. Көндә нинди дә булса яңа төрле иҗади эшләр башкарыла, мәсәлән, китаплар нәшер ителә, студентлар үзләренең мәкаләләрен төрле гәзит, журналларда бастыралар. Бүгенге көндә татар телен өйрәнү кызыклы булсын өчен яңа алымнар, методлар кертелә.

М. Акмулла исемендәге Башкорт дәүләт педагогия университетында бик күп еллар буена хезмәт иткән һәм бүгенге көндә билгеле галимнәр, педагоглар Флорида Абхулхай кызы Абдуллина һәм Динә Зәки кызы Мәхмүтшина татар теле үсешенә зур өлеш керткәннәр. Һәм шуны ассызыклап әйтергә була, алар ике гасырны бәйләп килүче шәхесләр. Бу күренешне аларның хезмәтләрендә берникадәр күзәтергә мөмкин, чөнки вакыт йогынтысында барлыкка килгән үзгәрешләрне үз эшләрендә чагыштырма рәвештә күрсәтәләр һәм студентларга ачык мисалларда вакытның татар теленә дә тәэсир иткәнен күрергә һәм тоерга тәкъдим итәләр.

Абдуллина Ф.А. филология өлкәсендәге эшчәнлеген 1966 елларда М. Акмулла исемендәге Башкорт дәүләт педагогия университетының стеналарында башлап җибәрә. Ул югары методик һәм теоретик дәрәҗәдә “Татар теле буенча практикум” һәм “Туган тел” дисциплиналарын, алдынгы методикалар буенча татар телен укыту махсус курсларын алып бара. Шәхеснең бик күп кенә мәкаләләре басылып чыга, алар арасында зур урын алып торганнары булып лексикага кагылышлы әсбаплар санала.

Мәхмүтшина Д.З. татар телен өйрәнү белән бик күптән шөгелләнә, балалар белән 40 елдан артык эшли. Диалектология өлкәсе белән бик нык кзыксына һәм эзләнүләре дә шул темага бәйле. Аның 50 артык фәнни һәм фәнни-методик хезмәтләре билгеле. Алар арасында иң мөһимнәрнең берсе булып «Урал ареалы татар сөйләшләренең морфологик системасы» исемле кандидатлык диссертациясе санала.

Бүгенге көндә Флорида Абдулхай кызы да, Динә Зәки кызы да хаклы ялда. Динә Зәки кызы китапханәче вазифасын үти, бу берникадәр үзенең студентлар белән бик тыгыз бәйләнештә булуын һәм көндәлеген аларсыз күз алдына китерә алмавын күрсәтә. Татар теле үсешенә бу ике шәхес бик зур көч сала һәм уку йортында тел буенча яулаган казанышлар аларның тырышлыклары белән алынган.

М. Акмулла исемендәге Башкорт дәүләт педагогия университеты стеналарында татар теле һәм әдәбияты кафедрасында татар телен үстерүгә зур эшләр башкарылган һәм башланган хезмәт дәвам итә.

5. Мәхмутшина Д.З. Татар теле диалектологиясе // Татар-рус һәм татар-инглиз бүлеге студентлары өчен программа. – Уфа: ДПУ, 2005. – 28 б.

6. Мәхмутшина Д.З. Урал һәм Урал арты татар сөйләшләренең морфологик системасы: Уку кулланмасы. – Уфа: БДПУ, . 132 б.

7. Насипов И.С. Некоторые проблемы изучения и преподавания татарской диалектологии // Актуальные вопросы татарского языкознания. Выпуск IV. – Казань: ИЯЛИ АН РТ, 2005. – С. 85-93.

8. Насипов И.С. Татарская диалектология: Биобиблиографический справочник. Стерлитамак: СГПИ, 2004.– 156 с.

9. Саитова И.Ф., Садриева Г.И. Көньяк Урал буенда таралган татар сөйләшләре турында // Татар теле әдәбияты һәм тарихы: үткәне, бүгенгесе һәм киләчәге: Укучыларның һәм студентларның V Бөтенрәсәй фәнни-гамәли конференциясе материаллары (Алабуга, 21 ноябрь, 2014 ел). – Алабуга: КФУның Алабуга институты нәшрияте, 2014. – С. 236-239.