«Җир эшкәртү атамаларының генетик катламнары»

Термин ясау ихтыяж тормышта туып торган яналык һәм үзгәрешләргә бәйле. Терминның төп вазифасы – төшенчәне төгәл итеп атау, фикерләү һәм аралашуга, ягъни сөйләм оештыруга хезмәт итү, ә терминология кагыйдәлере югарыда әйтелген таләпләрнең үтәлүен контрольдә тота һәм аның үтәлешенә булышлык итә. Шул ук вакытта терминология кагыйдәләре һәм термин ясауның төгәл калыплары әдәби тел нормаларын тәртиптә тотуда, сүзлекләр төзүдә дә гаять әһәмиятле. Боларның барысы өчен дә терминнарны тел берәмлеге буларак өйрәнү зарур.

Шулай да татар тел гыйлемендә төрле тармакларга караган терминнарны тикшерү эше бервакытта да тукталып тормаган, сүз яки термин ясалыш калыпларын ачыклап аерып чыгару буенча шактый гына мәкаләләр, монографик күләмдәге хезмәтләр дә эшләнгән, диссертацияләр якланган, терминологик сүзлекләр төзелгән. М.3. Зәкиев һәм И.М. Низамов, Ф.А. Ганиев; Р.А. Юсупов, М.3. Зәкиев хезмәтләрендә терминнар төзү буенча гомуми бурычлар билгеленгән булса, Ф.С. Фәсеев “Татар телендә терминология нигезләре” [56: 200], М.С. Сәгыйтов татар терминологиясенең үсешен [40: 67–75] өйрәнгән.

Татар теленең борынгыдан килгән атама-терминнарын системалы анализлау - хәзерге лингвистиканың мөһим бурычларыннан берсе. Төрле лексик-семантик группаларга караган тармакларның терминологиясендә электән килгән атама ясау үрнәкләрен билгеләү элеге проблематиканың аерүча басым ясалырга тиешле мәсьәләсе булып тора. Бу яктан аеруча җир эшкәртү атамаларына нык игътибар итү сорала, чөнки җир эшкәртү атамалары татар теленең борынгыдан ук килгән сүзлек хәзинәсенең зур бер өлешен тәшкил итә. Алар, махсус ясалган терминология булудан бигрәк, барлык татар халкы өчен дә аңлаешлы гомумхалык лексикасының бер өлеше буларак халыкның табигый тел үзенчәлекләренә нигезләнеп, инде бик күптәннән формалашканнар, термин ясалышында башка тармаклар өчен дә үрнәк була алырлык калыплар барлыкка китергәннәр. Татар телендәге җир эшкәртү атамаларының иң беренче үзенчәлеге нәкъ менә шунда. Һәрбер халыкта тупланган сүзлек байлыгы үл халыкның борын-борыннан нинди кәсеп белен көн итүен характерлый, аның матди медәниятен, рухый дөньясын күз алдына китерергә мөмкинлек бирә.

Татар тел гыйлемендә җир эшкәртүгә караган атамалар лексикографик планда шактый эшләнгән булса да кыска күләмле мәкаләләрне исәпкә алмаганда махсус монографик планда тикшерелмәгән, бер бөтен система буларак әле өйрәнелмәгән. Җир эшкәртү атамаларының, тарих башы, һичшиксез, халыкның үзенең борынгы тормыш-көнкүрешендә. Меңнәрчә еллар җыелган, шомартылган төшенчә һәм атамаларны туплап, аларны фәнни эшкәртеп әйләнешкә кертеп җибәрүнең бүгенге көндә әһәмияте зур, чөнки халык сөйләшләрендә искиткеч җыйнак, төгәл атамаларны күпләп табарга мөмкин

Хәзерге вакытта жир эшкәртү атамаларын өйрәнүдәге тагын бер кыенлык – хезерге әдәби телдәге дәреслекләр, кулланма-ярдәмлекләр, белешмәләрнең турыдан-туры татар телендә язылганнары аз булуында Җир эшкәртү терминнарын система итеп алып махсус һәм эзлекле өйрәнү, әйткәнебезчә, зур әһәмияткә ия, чөнки телнең лексик байлыгында шул халыкның матди мәдәнияты үсеше, жәмгыятьтәге ижтимагый һәм икътисади мөнәсәбәтләр тарихы гына түгел, ә аның тел закончалыклары да чагыла.

Идел-Кама буенда жир эшкәртү борынгыдан килгән кәсеп булганга күрә, аның терминологиясе дә борынгы чорлардан ук барлыкка килеп, зур үсеш-үзгәреш кичергән, баеган. Моны гомумтөрки характердагы жир эшкәртү атамалары теркәлгән борынгы язма истәлекләр дәлилли. Төрки телләрдә бу атамаларның күбесе, һәр телнең үз фонетик үзенчәлекләренә ярашлы рәвештә фонетик яктан аерымланса да, хәзерге көндә дә бер үк семантикада кулланылып килә һәм уртак тарихның күрсәткече булып тора. Җир эшкәртү лексикасын өйрәнү халыкның тарихын, иҗтимагый үсешен билгеләү өчен әһәмиятле. Кыскасы, бу өлкәнең лексикасы җентекле, җитди фәнни тикшеренүләр сорый. Хезмәттә нигездә татар теленең җир эшкертү терминологиясе тикшерелә. Әмма жир эшкәртүгә караган барлык лексик системаны терминологиягә кертеп бетереп булмый [18: 7].

Гогүмән алганда, сайланган теманың актуальлеге, беряктан, җир эшкәртү лексикасын өйрәнүнең катгый гомум теоретик һәм практик әһәмияте белән, икенче, яктан – татар теле белемендә тиешле дәрәҗәдә өйрәнелмәгәнлеге белән билгеләнә.

Минем төп максат – татар теленең җир эшкәртү атамаларына кагылышлы лексиканы җыю, анализлау һәм иҗади тасвирлау. Лингвистик анализ вакытында түбәндәге бурычлар куелды:

1) җир эшкәртү атамаларын телдә кулланышын ачыклау;

2) сүзнең таралыш ареалын һәм аның семантик үсешен, фонетик вариантларын, җир эшкәртү атамаларының барлыкка килүе үзенчәлекләрен билгеләү, аларның диалекталь синонимнарына игътибарны җәлеп итү.

Тикшерүнеләр тасвирлама һәм чагыштырма-тарихи методлар нигезендә алып барылды. Хезмәттә синхроник һәм диахроник күренешләр чагыла. Мөмкинлекләрдән чыгып, хезмәттә тарихи һәм генетик экскурслар бирелә.

Тупланган бай материал һәм башкарылган эш татар теленең сүзлек составын бу юнәлештә югарырак дәрәҗәдә тикшерү өчен, шулай ук төрле уку йортларында татар телен үзләштерү барышында уңышлы файдаланыла ала. Бу мин башкарган эшнең теоретик һәм практик әһәмияткә ия булуын күрсәтеп тора.

Материал туплау өчен түбәндәге төп чыганаклар файдаланылды: Гафарова Ф.Ф. “Татар телендә җир эшкәртү лексикасы” (Казан, 2000), “Татар теленең аңлатмалы сүзлеге” (Казан, 1977, 1979, 1981), “Татар теленең диалектологик сүзлеге” (Казан, 1969, 1993). Шулай ук галимнәрнең хезмәтләрендәге темага ярашлы практик һәм теоретик материаллар да курс эшендә урын алды.

Эшемнең төп нәтиҗәләре студентларның еллык фәнни конференцияләрендә, “Хәзерге татар әдәби теле”, “Татар диалектологиясе” курсларының, татар теленең лексикологиясе буенча махсус курсның гамәли дәресләрендә апробацияләнде.

Төрекмән телендә төрки һәм алтай телләрендәге җир эшкәртү атамаларын чагыштырма-тарихи планда филология фәннере докторы М.Пенжиев тикшергән. Археологлар тарафыннан табылган Педжин оазисларындагы сугару каналлары – каприз яки кариз безнең илдә генә түгел, бөтен дөньяда иң борынгы сугару каналлары буларак билгеле. Алар җир асты суларыннан файдалану өчен безнең эрага кадәр үк төзелгән катлаулы корылма булып торалар. Аларның күбесе хәзерге көндә дә яңартылган хәлдә хезмет күрсәтүләрен дәвам итә дип белдерә автор. Амудәрья каналларыннан суны чыгырлар белән күтәрү җайланмалары кую VI-VII гасырга карый ди. Галим төрекмән телендәге җир эшкәртү атамаларын туплап, аларга лингвистик анализ бирә [36: 255–264].

А.К. Боровков "Мөкаддимәт әл-әдәб" исемлегендә теркәлгән үсемлек атамаларын тикшерә. Исемлек Әбел Касыйм Мәхмүт тарафыннан төзелген. Ул үзе 1144 елда үлгән. Исемлекнең чынлыкта Дервиш Мөхәммәт тарафыннан 1492 елда күчереп язылган Бохарадагы күчермесе генә сакланган. Автор шушы исемлектәге уртак төрки һәм фарсы телләрендәге атамаларны чагыштыра. Шундыйлардан кайбер яшелчә атамаларын аерып күрсәтә: cüγündir "чөгендер", šalγam "шалкан", xïyar "кыяр" күрсәтелә, игенчелеккә караган төрки атамалардан arpä "apпa", yaš arpä "үсеп утырган арпа", ašlïq "ашлык", ašlïq uruγï "орлык", buγday "бодай", buγday bašï "башак", burčaq "борчак", ekin "иген", kendir "киндер", qavun ике мәгънәгә ия: 1) "яшелчә бакчасы"; 2)"кавын", sanaman "салам", sarïnsaq "сарымсак", soγan "сүган", turpa "торма", yasmuq "ясмык" h.б [12: 96–111]. А.А. Жапүев карачай-балкар телендәге жир әшкәртү атамаларын тикшерә. Аларны лексик- семантик группаларга бүлеп, монгол телләрендәге лексик параллельләрен күрсәтә, гомумтөрки катламны тәшкил иткән атамаларны билгели, жир эшкәртү атамаларын төрки телләр арасында чагыштыра, ясалыш калыпларын аерып чыгара. Җир эшкәртүгә караган гомумтөрки атамаларның таралышын тикшерә, әмма кайбер урыннарда төрки телләрдәге атамаларны күрсәтүдә төгәлсезлекләр жибәрелгән. Әдәби телдәге терминнарны борынгы көнбатыш кыпчак телләре лексикасын төрки телләрнең башка чыганаклар, диалекталь вариантлар белән чагыштыра. Хезмәттә группалары белән тарихый-чагыштырма планда тикшергән монозур күләмдә гомумтөрки жир эшкәртү атамалары туплап бирелгән. Төрки телләрдәге бу атамаларның таралышын билгеләүдә хезмәтнең әһәмияте зур.

Тикшерүләрдән күренгәнчә, төрки җир эшкәртү, игенчелек атамалары үз чиратында төрки булмаган телләрде киң таралыш алган. Озак гасырлар буе үзара хезмәттәшлек итеп яшәгән кардәш булмаган халыкларда уртак яклар барлыкка килә. Мондый халыклар гореф-гадәтләр, хуҗалык итү, яшәү ысуллары буенча һәм телләре ягыннан да бер-берсенә шактый якынаялар. Бу бигрәк тә лексикада чагыла.

Шулай ук түбәндәге нәтиҗәләрне күрсәтеп китергә була:

1) Татарча берәмлек табылмаганда термин ясау өчен туган телнең үз сүзьясалыш алымнарына мөрәҗәгать ителә. Бу вакытта аеруча әһәмиятле булып борынгыдан килгән сүз ясау калыплары тора. Шуның өчен дә борынгы лексик катламга караган атамалардан бу калыпларны аерып чыгару фәнни әһәмияткә ия. Калькалаштырылган атамалар да шушы ук калыпларга нигезләнә.

2) Фән-техника үсеше, яңа агрокультураларны үзләштерүгә бәйле рәвештә, яңалыгы белән бергә, чыганак телдән милли телгә алынмы атамалар да үтеп керә. Чит телдән кергән сүзләр шулай ук милли терминологияне тулыландыруда бер чыганак булып тора.

3) Җир эшкәртү атамалары иң борынгы лексик катламны тәшкил итүенә, телдә шомарган термин ясау калып-модельләренә ия булуына карамастан, бу атамаларны фәнни тикшерү татар тел гыйлемендә иң аз яктыртылган мәсьәләләрнең берсе булып кала.

4) Бу өлкәдә алып барылган төп эш нигездә махсус әдәбиятта, дәреслекләрдә, сүзлекләрдә җир эшкәртүгә караган атамаларны булган кадерле теркәү белән генә чикләнә.

5) Күренгәнчә, бүгенге көндә татар тел гыйлемендә җир эшкәртү атамалары системалы рәвештә монографик планда тикшерелмәгән.

6) Татар телендә югарыда китерелгән күләмдәге җир эшкәртү атамаларына чагыштырма-тарихи анализ бу атамаларның нигездә төрки атамалар булуын һәм иң борынгы лексик катламны тәшкил итүен күрсәтә.

7) Тарихи генетик яктан җир эшкәртү атамаларын дүрт катламга бүлеп карарга мөмкин: 1) гомумалтай катламына караган атамалар; 2) гомумтөрки катламга караган атамалар; 3) татар халкының үзенең борынгыдан килгән атамалары; 4) алынма терминнар.

8) Иген атамаларының гомуми мәгънәсе булу, аларның аналитик атамаларда җыйма мәгънәне белдерүләре бу атамаларының иң беренче гомуми мәгънәне аңлатуларын күрсәтә. Аларның иң борынгы беренчел мәгънәсе гомумән “ашлык”, “иген”, “бөртек” төшенчәсенә туры килә.

9) Татар теленең үзенә генә караган борынгыдан килгән җир эшкәртү атамаларының чагыштырмача аз булуы бу өлкәгә караган терминологиянең төрки телләр аерымлану чорына кадәр тәмам урнашып беткән булуын күрсәтә.