«Татар дөнья тел картинасында кайгы эмоциональ концептының репрезентацияләнүе»

Лингвокультуралогиянең актуаль мәсьәләләре арасында халыкның фикерләү рәвешен формалаштыручы һәм чагылдыручы лингвоспецифик концептларны ачыклау һәм тасвирлау алдынгы урында тора. Әлеге юнәлешнең төп терминнарының берсе булып концепт тикшерелә.

Концепт структурасын тикшерү аша теге яисә бу милләтнең менталитетын, дөньяны танып белүен һәм мәдәниятенең асылын аңлап була. Кешенең эчке һәм хис-кичереш дөньясын чагылдыра торган концептларны өйрәнү аеруча кызыклы , чөнки алар ярдәмендә теге яки бу халыкның, иҗат әһеленең милли үзенчәлеген ачыклау мөмкинлеге дә арта. Алар теге яисә бу телнең антропоцентризм үзенчәлекләрен генә түгел, ә дөнья тел сурәтендә кеше аңының төрле аспектлар чагылышының универсаль закончалыкларын аерып чыгарырга да ярдәм итә. Татар халкының эчке халәте беренче чиратта халык авыз иҗатында чагыла.

Гасырлар дәвамында халык хәзинәсе буларак тупланган лирик җырларда, мәкальләрдә һәм фразеологик әйтелмәләрдә татар халкының тарихы белән берлектә эчке кичерешләре дә ачык чагылыш таба. Аеруча аның сагыш, кайгы-хәсрәт, моң тулы җырлары, авыр минутларда әйтеп куела торган мәкальләре һәм фразеологизмнары күп. Шуңа да карамастан алардагы кайгы хисенең бирелеше бүгенге көнгә кадәр монографик планда тикшерелмәгән. Бу фәнни эшебезнең актуальлеген билгели.

Курс эшенең төп максаты булып татар халкының эмоцияләр дөньясын характерлаучы «кайгы» конептының репрезентациясен тикшерү тора.

Максаттан чыгып түбәндәге бурычлар билгеләнде:

- концепт термины турында теоретик мәгълүмат туплау;

- татар халкының кыска һәм лирик җырланыннан, мәкаль һәм әйтемнәреннән, фразеологик әйтелмәләреннән “кайгы” концепты чагылган мисалларны анализлау;

- әлеге лексеманың татар халкының тел дөнья сурәтендә репрезентациясен ачыклау.

Курс эшенең өйрәнү объекты булып татар халкының лирик җырлары, мәкаль һәм әйтемнәре, фразеологизмнар тора; өйрәнү предметы итеп “кайгы” концепты алынды.

Курс эше кереш, ике бүлек, йомгак һәм кулланылган әдәбият исемлегеннән гыйбарәт.

I бүлек С. А. Аскольдов [4;267 б.], Ю.С. Степанов [32;990 б.], Р.Р.Җамалетдинов [15;352 б.] һ.б. гыйльми хезмәтләренә таянып язылды. II бүлектә “кайгы” концептының тупланган мисаллар нигезендә ни рәвешле репрезентацияләнүе ачыкланды. Курс эшенең йомгаклау өлешендә төп нәтиҗәләр китерелде.

“Концепт” терминның асылы турында төрле карашлар бар; аңа билгеләмә дә төрлечә бирелә, дисскуссия әле дә дәвам итә. Шунысы үзенчәлекле: концепт термины соңгы вакытта тел белеме өлкәсендә генә түгел, әдәбият белеме, логика, фәлсәфә һәм культурологиядә дә бик еш кулланыла. Логика һәм математика фәненнән гуманитар фәннәргә үтеп кереп, концепт термины лингвокультуралогиядә аеруча киң таралыш ала. Лингвокультуралогия юнәлеше тарафдарлары (Н.Д.Арутюпова, А.Вежбицкая, С.Г.Воркачев, В.И. Карасик, Ю.С. Степанов, Л.О.Чернейко һ.б.) “концепт” төшенчәсен менталь берәмлек, ягъни нигезен аерым бер милләткә хас билгеләр тәшкил иткән термин итеп тикшерәләр. [7;23 б.]

Шунысын билгеләп үтик: татар теленең аңлатмалы сүзлегендә һәм лингвистик сүзлекләрдә концепт сүзе/төшенчәсе турында мәгълүматлар юк. Әдәбият белеме терминнар сүзлегендә исә ул түбәндәгечә шәрехләнә: Концепт (лат. conceptus – төшенчә. яралу) – «мәдәниятнең кеше күңеленә үтеп керүенә һәм кешенең мәдәнияткә якынаюына хезмәт итүче, кеше аңындагы мәдәни катлам». Концепт төшенчәсенең мәгънәсе мәдәни һәм мәдәниятара аралашуда ачыла. Әлеге сүзлектә нигездә әдәби концептлар турында сүз бара, мотив белән охшаш һәм аермалы яклары күрсәтелә.

В.З.Демьяноков “Понятие и концепт в художественной литературе и научном языке” [13;35 б.] исемле хезмәтендә “концепт” терминының башка телләрдә кулланылышын тикшерә һәм түбәндәге нәтиҗәләрне китерә:

1) conceptus сүзе фәнни латин телендә “төшенчә” буларак кулланылмый, сирәк кенә бары тик “яралган” мәгънәсендә кулланылган. Итальян һәм испан телләрендә әлеге термин матур әдәбият әсәрләрендә һәм фразеологизмнарда урын ала. Француз телендә концепт төшенчәсе очрамый диярлек;

2) немец телендә konzept, koncept рус телендәге “конспект” мәгънәсендә йөртелә. Инглиз телендә concept “төшенчә”не аңлатучы философик термин буларак Х1Х гасырның икенче яртысыннан, рус телендә – бу мәгънәдә 1920-1970нче елларда кулланыла.

Безнең илдә концепт төшенчәсе турындагы эзләнүләр лингвистикада беренчеләрдән булып С.А. Аскольдов башлый. [14;5 б.] Аның “Слово и концепт” мәкаләсендә концептка түбәндәге билгеләмә бирелә: “Концепт – ул фикер барлыкка китергән төзелмә, ул фикерләү барышында безнең өчен бер үк төрдәге күпсанлы предметларны алыштыра”. [4;267 б.] Ул концептның алыштыру вазифасын ассызыклап күрсәтә, концептның когнитив роленә басым ясый. Автор “танып-белү” характерындагы һәм “иҗади концептларны” аерып күрсәтә, шул рәвешле С.А.Аскольдов беренчеләренең гомуми характерына, күп санлы предметлардан торуына һәм соңгыларының индивидуальлегенә игътибар итә. Иҗади концептларга төшенчәләр, күзаллаулар, сизү-тоюлар, хис-тойгылар, хәтта ихтыяр чагылышлары, шулай ук ассоци атив характер хас. Концептның тышкы сыйфатламасы дип галим аның потенциальлеген атый.

Д.С.Лихачев С.А.Аскольдов фикерләрен дәвам итеп “концептосфера” теориясен тәкъдим итә. Аны ул түбәндәгечә билгели: аерым кешенең, шулай ук тулаем барлык телнең сүзлек запасында сакланучы мөмкинлекләр концептосфералар була. [23;38 б.]

Ю.С. Степанов “Константы. Словарь русской культуры” дигән гыйльми хезмәтендә концепт төшенчәсен җентекләп тикшерә, һәм аларның уйлынап кына калмыйча, кеше тарафыннан кичерелүенә, хис белән бәйләнгән булуына да басым ясый. Концепт аерым шәхеснең һәм тулаем тел бергәлегенең хис-кичерешләре, симпатия һәм антипатия белән бәйләнгән берәмлеге. Галим терминга түбәндәге билгеләмәне китерә: “Концепт ул – сүзгә кушылып китүче күзаллаулар, төшенчәләр, белемнәр бәйләме.” [32;40 б.] Ю.С. Степанов фикеренчә, концептка, бер яктан караганда, “төшенчә төзелешенә кергән бар нәрсә дә” керә, икенче яктан исә концепт структурасында “аны мәдәният факты итүче” барлык нәрсә дә күзәтелә. Ягъни ул катлаулы һәм берничә баскычлы структура. Концепт төзелешенең төрле баскычларында аның килеп чыгышы, этимологиясе, төрле заманча ассоцияцияләр, бәяләмәләр чагылыш таба. [32;990 б.]

Ю.С.Степанов концептның күпкырлылык идеясен, анда рациональ һәм эмоциональ, абстракт һәм конкрет компонентларны аерып күрсәтү фикерен алгы планга куя. Концептлар беренчел мәдәни төзелешләр булып торалар, алар кеше яшәешенең төрле өлкәләренә, аерым алганда, дөньяны күбесенчә төшенчәләр (фән), образлар (сәнгать) һәм эшчәнлек (гадәти тормыш) аша үзләштерү өлкәләренә үтеп керәләр. Бу очракта телнең лексик берәмлекләрендә түбәндәгеләрне каршы куярга мөмкин: 1) объектив потенциаль эчтәлек, яки концептны; 2) эчтәлек минимумын, гадәттә ул сүзлек билгеләмәсендә тәкъдим ителә һәм концептның әһәмиятен тәшкил итә; мәгънәви потенциальгә карата өлешчә һәм субъектив характерда була; 3) берничә юнәлештә ачыкланучы эчтәлек минимумының конкретлаштырылуын.

Лингвистика фәнендә кайбер тикшерүчеләр концепт төшенчәсен гамәли фәлсәфә төшенчәләре буларак аңлаталар. Мәсәлән, Н.Д. Арутюнова концептлар милли традицияләр һәм фольклор, дин һәм идеология, тормыш тәҗрибәсе һәм сәнгать образлары, тойгылар һәм кыйммәтләр системасының үзара йогынтысы нәтиҗәсендә барлыкка киләләр, дип билгели. Аның фикеренчә, концептаар кеше белән дөнья арасында арадашлык вазифасын башкаручы мәдәни катлам барлыкка китерә. [ 3;3 б.]

Слышкин фикере буенча, концепт – ул фәнни тикшеренү коралы. Ул – мәдәният, аң һәм тел белеме өлкәләрендәге тикшеренүләрнебергә туплау бурычын үтәүче берәмлек. Шул ук вакытта концепт турыдан-туры тел белеме өлкәсенә дә, мәдәнияткә дә карамый. [31;343 б.]

Телне логик анализлау белән шөгыльләнүче Р.И.Павиленис концептуаль системага аңлатманы түбәндәгечә бирә: концептуаль система телдә булмаган һәм телдәге текстларның төп аңлатмалары контекстын тәшкил итә. Аның фикеренчә, концептлар – фикерләрнең һәм белемнәр-когнитив төп кече системаларын тәшкил итүче мәгънәләр. Концептлар шәхеснең, танып-белү тәҗрибәсен төрле дәрәҗәләрдә һәм дөньяны танып-белүнең, аңлап җиткерүнең төрле аспектларында чагылдыручы үзара бәйләнгән мәгълүматлар системасы. [31;323 б.]

“Краткий словарь конгенитивных терминов”та: “Концепт—сүзләр һәм экстралингвистик чынбарлык арасындагы арадашчы. Сүз мәгънәсе бары тик төзүче концептларга гына кайтарып калдырылырга тиеш түгел. Мөгаен, кон -цептлар турында сүз мәгънәсе белән туры килгән төшенчәләр дип сөйләү дөрес рәк булыр. Тамга белән билгеләнгән концепт сүз мәгънәсе булып әверелә”—дип билгеләп үтелә. [31;245 б.] Шулай итеп, концепт—күп катламлы кушма төзелмә, аның логик аерып күрсәтерлек үзәге һәм социомәдәният һәм лингвомәдәният фоны белән билгеләнгән төрле катламнары бар.

Димәк, бүгенге көндә дә концепт термины турында төрле карашлар яши, дискуссияләр бара. Лингвистикада концепт төшенчәсе, аның асылы турындагы фикерләр/күзаллаулар күпмедер күләмдә аерыла. Кайберләре аның төзелешенә, элементалрының роленә зур әһәмият бирәләр, икенчеләре эчке ягына, күзаллаулар чагылышы, хис-кичерешләргә/психология бирелешенә нигезләнеп өйрәнәләр.