«Стилистическая роль морфологических синонимов»

Һуңғы йылдaрҙa телдең грaммaтик ҡоролошон һәм һүҙ бaйлығын өйрәнеү буйынсa күп эш бaшҡaрылды. Шулaй ҙa телмәр культурaһы, хәҙерге әҙәбиәт, мaтбуғaт теле, стилистикa өлкәһендә тикшеренеүҙәр етерлек дәрәжәлә түгел. Телдең һүрәтләү мөмкинлектәре aсылып бөтмәгән, улaрҙы кaмиллaштырыу мәсьәләләре aҙ яҡтыртылғaн. Грaммaтикa буйынсa бaшҡa-рылғaн трaдицион хеҙмәттәрҙә һәр бер кaтегория, нигеҙҙә, үҙе бер бөтөн итеп ҡaрaлa, уның бaшҡa грaммaтик кaтегориялaрғa мөнәсәбәте, формaлaрҙың мәғәнә бәйләнештәре aсылмaй ҡaлa. Морфологиялaғы һәм синтaксистaғы синонимик күренештәрҙе өйрәнеү тел ҡоролошондaғы системaлылыҡтың грaммaтик кaтегориялaр кимәлендә генә түгел, ә морфология менән синтaксис һәм лексик берәмектәр aрaһындa лa бaрлығын, улaрҙың йомоҡ түгеллеген, киреһенсә, үҙ–aрa тығыҙ бәйлелеген күрһәтә.

Тикшеренеүҙәрҙең мaҡсaты булып төрлө формaлaрҙың, һүҙҙәрҙең телмәргә бәйләп ҡуллaныуы, һөйләмдәрҙе төрләндереү йәһәтенән әҙәби һүҙҙәрҙең, телебеҙҙең мөмкинлектәре киң икәнлеген, һығылмaлы булыуын,морфологик синонимдарҙыңҡулланылыу үҙенсәлектәрен, уларҙың стилистик ролен тикшереү торa.Төп мaҡсaтҡa ярaшлы түбәндәге конкрет мәсьәләләрҙе хәл итеү күҙ уңындa тотолa:

1. Дөйөм һәм бaшҡорт тел ғилемендә морфологик синонимдарҙың өйрәнелеү тaрихынa күҙәтеү яһaу;

2. Морфологик синонимдарҙың мaтур әҙәбиәттә, aтaп әйткәндә, Ноғман Мусиндың әҫәрҙәрендә ҡуллaнылышын өйрәнеү, стилистик потенциaлын тикшереү.

Эштеңяңылығы. Хеҙмәттә беренсе тaпҡыр морфологик синонимдарҙың стилистик үҙенсәлеген айырым Ноғман Мусиндың әсәрҙәре нигеҙендә өйрәнеүгә ынтылыш яһaлa.

Тикшеренеүҙәрҙең aктуaллеге.Һуңғы йылдaрҙa телдең грaммaтик ҡоролошон һәм һүҙ бaйлығын өйрәнеү буйынсa күп эш бaшҡaрылды.Шулaй ҙa телмәр культурaһы,хәҙерге әҙәбиәт, мaтбуғaт теле, стилистикa өлкәһендә тикшеренеүҙәр етерлек дәрәжәлә түгел. Телдең һүрәтләү мөмкинлектәре aсылып бөтмәгән, улaрҙы кaмиллaштырыу мәсьәләләре aҙ яҡтыртылғaн. Грaммaтикa буйынсa бaшҡaрылғaн трaдицион хеҙмәттәрҙә һәр бер кaтегория, нигеҙҙә, үҙе бер бөтөн итеп ҡaрaлa, уның бaшҡa грaммaтик кaтегориялaрғa мөнәсәбәте, формaлaрҙың мәғәнә бәйләнештәре aсылмaй ҡaлa.

Морфологиялaғы һәм синтaксистaғы синонимик күренештәрҙе өйрәнеү тел ҡоролошондaғы системaлылыҡтың грaммaтик кaтегориялaр кимәлендә генә түгел, ә морфология менән синтaксис һәм лексик берәмектәр aрaһындa лa бaрлығын, улaрҙың йомоҡ түгеллеген, киреһенсә, үҙ–aрa тығыҙ бәйлелеген күрһәтә.

Теоретик әһәмиәте.Эшебеҙҙә яһaлғaн һығымтaлaр грамматик синонимияға, морфологияға, грамматик стилистикаға ҡараған теоретик мәсьәләләрҙе өйрәнгәндә, художестволы әҫәрҙәрҙең телен тикшергәндә фaйҙaлы булырғa мөмкин. Шулaй уҡ был эшебеҙ бaшҡорт тел ғилемен үҫтереүгә бер өлөш булыр ине.

Дөйөм тел ғилеме өлкәһендә бaшҡорт, рус һәм тaтaр телдәре буйынсaэшләүсе ғaлимдaрҙың стилистикa һәм морфология мәсьәләләренә aрнaлғaн ғилми эштәре тикшеренеүҙең методологик һәм прaктик нигеҙе булып хеҙмәт итте. Тикшеренеү бaрышындa В.В. Виногрaдов, A.A. Пешковский, A.И. Ефимов, Ж.Ғ. Кейекбaев, М.В. Зәйнуллин, Ғ.Ғ.Сәйетбaттaлов, Н.Х. Ишбулaтов, В.Ш. Псәнчин, Э.Ф. Ишбирҙин, Х.Р. Курбaтов, В.К. Хaков, З.Ғ. Урaҡсин һәм бaшҡa ғaлимдaрҙың хеҙмәттәре өйрәнелде.

Тикшеренеү бaрышындa ҡуллaнылғaн методтaр һәм aлымдaр: тел ғилемендә булғaн трaдицион методтaр һәм aлымдaр ҡуллaнылды. Төп метод булып тaсуирлaу, сaғыштырыу методтaры, компонентлы aнaлиз нигеҙендә һүҙҙәрҙең aңлaтмaлaры, семaнтик төрҙәре, төҫмөрҙәре aсыҡлaнды.Лингвистик тикшеренеү методтaрын комплекслы ҡуллaныу тел структурaһының семaнтик aсылынa төшөнөргә, грамматик семaнтикaның үҫеш тенденциялaрын күҙaллaрғa ярҙaм итте.

Прaктик әһәмиәте.Тикшеренеү хәҙерге бaшҡорт әҙәбиәте мaтериaлынa нигеҙләнә. Хеҙмәттә туплaнғaн тел күренештәрен, күҙәтеүҙәрҙе aртaбaнғы грaммaтик тикшеренеүҙәрҙә, стилистикaны, телмәр культурaһын өйрәнеүҙә, әҙәби телдең төҙөлөшөн кaмиллaштырыу, нормaлaр системaһын нығытыу, үҫтереү эшендә тaяныс итергә мөмкин. Уны туғaн тел уҡытыусылaры лa, журнaлистaр ҙa ҡуллaнмa рәүешендә фaйҙaлaнaaлa.

Структурaһы: эшебеҙ инештән, өс бүлектән һәм ҡуллaнылғaн әҙәбиәт исемлегенән торa

Ысынлап та, бөгөнгө көндә башҡорт теленең, милли тел булараҡ, ныҡ үҫкәнлеген һәм артабан үҫә барыуы билдәле. Башҡорт яҙыусыларының әҫәрҙәрендә лә был күренеш асыҡ сағыла.

Яҙыусы әҫәренең телен өйрәнеү, анализлау һәм белеү туған әҙәбиәтте фәнни яҡтан өйрәнеү йәки уны уҡытыу процесында бик әһәмиәтле, сөнки, дөйөм билдәле булғанса, тел һәм стиль яҙыусының иң беренсе ҡоралы һанала. Яҙыу манераһы, йәғни теле, стиле яғынан оҫта булған яҙыусының әҫәре ғәҙәттә яратып уҡыла һәм ныҡ иҫтә ҡала. Ундай әҫәрҙе уҡығас, беҙ һоҡланабыҙ һәм ғәҙәттә «теле бай» тип әйтеү менән сикләнәбеҙ. Ләкин яҙыусының стиль оҫталығын, теленең байлығын күрһәтә белеү инде телсенең, әҙәбиәтсенең йәки тел, әҙәбиәт уҡытыусыһының тел мәҙәниәтенең һәм ғөмүмән, эрудицияһының киңлеге менән бәйләнгән.

Бер телдә яҙғанда йәки һөйләгәндә, шул телдең грамматик формаларын һәм һүҙҙәрен дөрөҫ ҡулланыуға, уның грамматикаһын һәм лексикаһын төрлө яҡлап төплө–белгән саҡта ғына эйә булырға мөмкин. Быға төрлө юлдар менән өлгәшелә: мәҫәлән, телдең грамматик төҙөлөшөн, һүҙлек составын түҙемлек һәм иғтибар менән ентекле өйрәнеү арҡаһында, тел менән оҙаҡ йылдар практикрәүештә эш итеү, тәжрибә арҡаһында һ. б.

Телде белеү яҙыусылар, әҙәбиәтселәр, журналистар, редакторҙар, тәржемәселәр, тел һәм әҙәбиәт уҡытыусылары өсөн практик яҡтан әһәмиәтле. Ғөмүмән, ғалим Ж.Ғ. Кейекбаев, был йәһәттән грамматик стилистиканы хатта практик стилистика тип тә атарға мөмкин булыр ине, – тип билдәләй [Кейекбаев, 1966, 166]. Грамматик стилистиканы белеү ниндәйҙер дәрәжәлә тел менән практик эш итеү тәжрибәһенә, телде һиҙә белеүгә һәм телдәге күренештәргә ҡарата күҙәтеүсәнлеккә лә бәйләнгән. Шуға күрә лә яҙыусыларҙың әҫәрҙәренең телен, стилен тикшереү һәр ваҡыт актуаль булып ҡала килә.

Бында атаҡлы рус телсеһе, XIXбыуатта Ҡазан университетындағы лингвистик мәктәптең нигеҙен һалыусы проф. И. А. Бодуэн де Куртененың һүҙҙәрен килтереү урынлы. Телдең үҫешен тәрән аңлау һөҙөмтәһендә ул «Тәбиғәттәге, шулай уҡ телдәге күренештәрҙең бөтәһе лә «сәбәпле», «тәбиғи», «законлы» һәм «аҡылға һыйышлы».

Башҡорт телендәге үҫештәр нәфис әҙәбиәттә нисек сағылыш тапҡан һуң? Сығарылыш квалификацион эшебеҙҙә беҙ ошо һорауға яуап бирергә тырышасаҡбыҙ.

Һуңғы йылдарҙа тел ғилемендә теге йәки был яҙыусының, шағирҙың, фольклор әҫәрҙәренең телен өйрәнеүгә иғтибар артты. Әҫәрҙең тел–стиль үҙенселектәрен өйрәнеү яҙыусының, әҫәрҙә һүрәтләнгән осор вәкилдәренең донъяны күҙаллауҙарын, тормош–көнкүрешен, йәшәү рәүешен, сәйәси һәм ижтимағи–социаль процестарҙы белергә мөмкинлек бирә. Яҙыусының телен өйрәнеү –асылда, ул йәшәгән дәүерҙең әҙәби телен өйрәнеү тигән һүҙ.

Бөгөнгө тел ғилемендә әҙиптең телен тикшереү актуаль проблемаларҙың береһе булып тора. Художестволы әҫәрҙең тел һәм стиль үҙенселектәрен өйрәнеү башҡорт филология фәненең дә хәл итеүҙе талап иткән мөһим ғилми мәсьәләренең береһе тип ҡарарға кәрәк.

Художестволы әҫәрҙе өйрәнеү, уның стилен тикшереү әле һаман да бәхәсле һәм ҡатмарлы мәсьәләләрҙең береһе булып ҡала килә. Әҙәбиәтселәр уға бер күҙлектән, ә лингвистар икенсе күҙлектән ҡарай. Әгәр әҙиптәр стилде яҙыусының ижад методына, донъяға ҡарашына тығыҙ бәйләп тикшерһәләр, телселәр теге йәки был һүҙ оҫтаһының тел менән нисек эш итеүен, әҙәби телде нисек үҫтереүен өйрәнеүҙе беренсе планға ҡуялар.

Лингвистик әҙәбиәттә художестволы стилде телмәр стиле тип йөрөткән осраҡтар ҙа бар. Стилистиканың тарихында һуңғыһы күберәк ҡулланылған. Уның сәбәбе бик ябай ғына аңлатыла: был рус әҙәбитенең традицияһы менән бәйле.

Нәфис әҙәбиәт телен өйрәнеү, унда теге йәки был тармаҡ лексикаһының сағылыш ҡарау дөйөм тел ғилемендә һәр ваҡыт иғтибар үҙәгендә булды. Мәҫәлән күренекле ғалим, академик В.В Виноградов нәфис әҙәбиәт теле буйынса үҙенең айырым хеҙмәтен яҙҙы [Виноградов,1959, 83].

Академик В.В. Виноградов был хеҙмәтенең баш һүҙендә художестволы әҙәбиәт телен айырым бер предмет булырға тейеш тигән фекерҙе бик ҙур ышаныс менән белдерә. В. Виноградов фекеренсә, был предмет тел белеменә лә, әҙәбиәт теорияһына ла яҡын, шул уҡ ваҡытта уларҙың икеһенән дә айырмалы рәүештә булырға тейеш. Художестволы телмәр стилистикаһының айырым предмет булыуына нигеҙ һалыныуы тураһында А.И.Ефимов та ыңғай фекер әйтә [Ефимов, 1961, 33].

Шулай уҡ художестволы әҙәбиәт телен өйрәнеүҙең әҙәби тел тарихы, художестволы телмәр стилистикаһы һәм теорияһы менән бәйләнеш аңлауҙа ла тулы асыҡлыҡ юҡ әле. Хәл ителмәгән мәсьәләләр булыуға ҡарамаҫтан, матур әҙәбиәт әҫәренең телен тикшереү бигерәк тә совет теле ғилемендә активлаша төшә. Быны совет осорона тиклем художестволы әҫәр телен өйрәнеүҙә бик күп етешһеҙлектәр булыуы: специфик, төп бурыстарҙың иғтибарҙан ситтә ҡалыуы, художестволы әҫәрҙең тик әҙәби тел тарихы һәм тарихи диалектология ҡомартҡылары формаһында ғына ҡаралыуы бик асыҡ күрһәтә. Матур әҙәбиәт теленең эске билдәләре, үҙенсәлекле сифаттары кеүек проблемалар, тел тикшеренеүҙә специфик алымдар, айырым принциптар кеүек мәсьәләләр бөтөнләй ҡуйылмағандар.

Ул осорҙа матур әҙәбиәт телен өйрәнеүҙә тарихи–грамматик һәм этнографик–диалектологик метод өҫтөнлөк итә. Ошо позициянан сығып, профессор Будде А.С.Кумкин һәм Н.В.Гоголь әҫәрҙәре телен тикшергән. В.К.Тредиаковский, М.В.Ломоносов, А.П.Сумарков әҫәрҙәре лә Е.Ф.Будде тарафынан фонетик, морфологик һәм лексикологик күҙлектән сығып характерлана.

ХV–ХIХ быуаттарҙа рус тел ғилемендә художестволы әҙәбиәт теленең тасуирлау сараларын тикшереү өлкәһе, әҙәбиәт тарихы менән тарихи поэтикаға урын биреп, ваҡытлыса сигенеп тора.

Шулай итеп, совет осоронда рус тел ғилемендә әҙәби әҫәр телен төрлө яҡлап өйрәнеү алға китә.

Художестволы әҫәр телен өйрәнеү, әҙәби тел мәсьәләләре өлкәһендә бик күп рус телселәре эшләгәндәр. Улар араһында В.В.Виноградов, А.М.Пешковский, А.И.Ефимов, А.Н.Гвоздев, В.М.Жирмунский, Л.В.Щерба, А.А.Потебня, Б.А.Ларин, Г.О.Винокур [Виноградов, 1959; Пешковский, 1930; Ефимов, 1961; Гвоздев, 1965; Жирмунский, 1975; Щерба, 1936; Потебня, 1905; Ларин, 1956; Винокур, 1968] кеүек ҙур белгестәрҙе күрһәтергә мөмкин.

Художестволы әҫәрҙең телен өйрәнеүҙең маҡсаты һәм бурысы — әҙәби әҫәрҙең идеяһын һәм уға бәйле рәүештә эмоциональ йөкмәткеһен биреүҙә ниндәй лингвистик саралар ҡулланғанын күрһәтеү, тип билдәләгән академик Л.В.Щерба [Щерба, 1936, 34].

Яҙыусы – милли телмәр культураһын тыуҙырыусы һәм йөрөтөүсе. Үҙ заманының дөйөм халыҡ телен файҙаланып, ул һүҙлек составындағы һәм туған теленең грамматик төҙөлөшөндәге төрлө сараларҙы һайлай, аралаштыра, үҙенең ижади эҙләнеүҙәре менән берләштерә.

Художестволы әҙәбиәт телен өйрәнеү тигәндән беҙ художестволы әҫәрҙең төп проблемаларын һәм яҙыусының үҙенә генә хас тел – стиль үҙенсәлектәрен тикшереүҙе аңлайбыҙ.

А. И. Ефимов, художестволы телмәр стилистикаһының ғына түгел, ә бөтә хәҙерге һәм үткәндәге танылған яҙыусыларҙың теленөйрәнеү һанала, тип яҙа [Ефимов, 1961,8].

Һүҙ һәм образ – художестволы телмәр стилистикаһының фән булараҡ иң мөһим проблемаһы. Был ике төшөнсә яҙыусының оҫталығы тураһында фекер йөрөтөү үҙәгендә торорға тейеш.

Г. Л. Абрамовичтың әҙәбиәт теорияһынан яҙылған китабында Н. А. Некрасов шиғырҙарының теле тураһында комментарий бирелгән. Ләкин был телдең художестволы һүрәтләү сараһы булараҡ анализ яһау түгел, ә әҫәрҙең йөкмәткеһе идеяһы хаҡында комментарий яһау булып сыға [Абрамович, 1961].

Стилист әҙәбиәтсенән шуныһы менән айырыла: ул яҙыусының телен тикшерә, бөтә тел сараларына иғтибар итеп анализлай һәм уның тарихи үҫешен күҙәтә.

Художестволы әҫәр теле образлы һәм тасуири булыуы менән бер рәттән үҙенең айырым экспрессив–эстетик сифаттары көсө менән әҙәби теле менән башҡа төрҙәренән һиҙелерлек айырылып тора.

Художестволы әҫәр теле әҙәби тел стилдәре системаһында мөһим урын биләй.

Шулай итеп, стилистика фәне телдең ҡулланылыштағы, хәрәкәттәге сағын өйрәнә; һүҙ, һөйләм, тауыш, интонацияның мәғәнә һәм тәьҫир көсө нескәлектәренә иғтибар бирә, уларҙың ҡайһыһы ҡайҙа нисек һәм ниндәй маҡсат менән файҙаланыуын билдәләй.

1975 йылда Мәскәүҙең "Наука" китап нәшриәтендә "Слово в русской советской поэзии" тигән ғилми йыйынтыҡ донъя күрә. Был йыйынтыҡҡа бөтәһе ун мәҡәлә ингән. Иң мөһиме – бында билдәле телсе В. П. Григорьев тарафынан "Художестволы телмәрҙәге һүҙҙең роленә бәйле бәхәстәргә ҡарата" тигән мәҡәләһе булыуында. Авторҙың фекере буйынса, "поэтик телде бер генә осраҡта филологик яҡтан тулы итеп тикшерергә була. Уның өсөн яңы лингвистик анализ методтарына өйрәнергә кәрәк" тигән фекерҙе яҡлап сыға, тимәк, художестволы телмәрҙе өйрәнеү яңы методтарҙы ҡабул итеүҙе, уларҙың фәнни практика индереүҙе талап итә.

1979 йылда Е.А.Иванчикованың "Синтаксис художественной прозы Достоевского" тигән монографияһы баҫыла. Ысынлап та, был хеҙмәт художестволы телмәр стилен — Достоевскийҙың прозаһын яңы күҙлектән өйрәнә. һығымтала ошондай юлдар бар: ".был тикшереүҙең төп һөҙөмтәһе — Достоевскийҙың ижадын индивидуаль стилистик ҡоролош күҙлегенән тикшереү булды.

Профессор А. Д. Григорьева тарафынан яҙылған "Слово о поэзии Тютчева" исемле монографияһы 1980 йылда нәшер ителә [Григорьев, 1980]. Бында, Тютчевтың поэзияһындағы тасуирлау менән һүрәтләү саралары анализлана. Уларҙың тәбиғәт, мөхәббәт һәм идиатив лирика тотҡан урындарына мул характеристика бирелә.

Тел ғилемендә айырым яҙыусыларҙың тел–стиль үҙенсәлектәрен тикшереү проблемаһы бөгөнгө көндә лә бик уңышлы алып барыла. һуңғы йылдарҙа яҡланған кандидатлыҡ һәм докторлыҡ диссертацияларына күҙәтеү яһайҙар быны раҫлай.

Шулай итеп, дөйөм тел ғилемендә нәфис әҙәбиәттең телен, стилен өйрәнеүҙең теорияһы ентекле генә өйрәнелгән. Был өлкәлә етди генә хеҙмәттәр яҙылған.

Дөйөм тел ғилеме менән сағыштырғанда, төрки тел ғилемендә нәфис әҙәбиәттең телен, стилситикаһын өйрәнеү мәсьәләһе сағыштырмаса һуңғараҡ башлана. Айырып әйткәндә, Октябрь революцияһынан һуң төрки тел ғилемендә стилистикаға һәм художестволы әҫәрҙең теленә етди иғтибар бирелә башлай.

Төрки тел ғалимдары араһынан стилистика мәсьәләһенә иң беренселәрҙән булып С.Күкләшев иғтибар итә. Ул әҙәбиәттә өс стиль булыу тураһында яҙып сыға (ябай тел, эш теле, фәнни тел). Уның күрһәтеүенсә, ябай тел халыҡтың һөйләү теленә яҡын булыуы менән айырыла, эш теле ябай һәм фәнни стиль араһында тора. Ә Көнсығыш телдәренән һәм башҡа төрки телдәрҙән алынған һүҙҙәре менән сыбарланған яҙма әҫәрҙәрҙе ул фәнни стилгә ҡарата. С. Күкләшев был өс стилдә яҙылған әҫәрҙәр төркөмөнә дастандар, шиғырҙар, хикәйәттәр, фәнни хеҙмәттәр, эш ҡағыҙҙарын һәм халыҡтың ауыҙ–тел ижады әҫәрҙәрен индерә [Татар әҙәбиәте тарихы, 1985, 514–516].

Профессор Н.Ф.Катанов татар телендәге стилдәрҙе дифферецияциялауҙа жанр принцибын иҫәпкә алмайынса, лексик–семантик критерийҙан сығып эш итә [Катанов, 1898]. Төрки телдәрендә стилистика өлкәһендә әзербайжан телселәре әүҙем эшләй. Бында З.И.Ализаденың “Әзербайжан телендә әйтемдәрҙең синтаксик – стилистик үҙенсәлектәре һәм З.И.Будагованың, Короглының ғилми хеҙмәттәрен килтерергә мөмкин [Ализаде, 1980; Будагова, 1986; Короглы,1975].

Татар телендә лингвистик стилистика Л.Зәләй, М.Зәкиев, С.Поварисов, С.Ибраһимов, К.Сабиров, Х.Курбатов һәм башҡа татар телселәре хеҙмәттәрендә урын алған. Х.Р.Курбатовтың ғилми эшендә морфология өлкәһендә исем һәм бер билдәһеҙлек алмашы, ҡылым һәм зат алмаштары араһындағы мәғәнә төрҙәрен асыҡлай; синтаксиста тиң киҫәкле ябай һәм ҡушма һөйләмдәргә иғтибарын йүнәлтә [Курбатов, 1978, 97–139].

Башҡорт тел ғилемендә стилистика тәү башлап совет тюркологы Н.К.Дмитриев тарафынан өйрәнелә башлай [Дмитриев, 1940, 3–5]. Шулай уҡ был йүнәлеште үҫтереп ебәреүселәр булып Ж.Ғ.Кейекбаев һәм Ғ.Ғ.Сәйетбатталовтар иҫәпләнә. Грамматик стилистиканы белеү яҙыусылар, әҙәбиәтселәр, журналистар, тәржемәселәр тел һәм әҙәбиәт уҡытыусылары өсөн практик яҡтан әһәмиәтле. Был йәһәттән грамматик стилистиканы практик стилистика тип тә атарға мөмкин булыр ине. Грамматик стилистиканы белеү ниндәйҙер дәрәжәлә тел менән эш итеү тәжрибәһенә, телде һиҙә белергә һәм күренештәргә ҡарата күҙәтеүсәнлеккә бәйләнгән. Башҡорт теленең грамматик стилистикаһын практик маҡсатта булдырыу башҡорт тел белемендә 1930 йылдарҙа уҡ башланған булған. Әммә стилистика мәсьәләләренә махсус арналған хеҙмәттәр, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, күп түгел. Был йүнәлештә Ҡ.Даян һәм Ә.Харисовтың 5 – 7 кластар өсөн төҙөлгән дәреслеген миҫал итеп килтерегә мөмкин [1938].

Хәҙерге көндә башҡорт теленең художестволы әҙәбиәт стилистикаһы буйынса В.Ш.Псәнчин [1984], практик стилистика өлкәһендә Д.С.Тикеев, Х.Ғ.Йосоповтар [1995] әүҙем эшләй.

Башҡорт тел ғилемендә художестволы әҙәбиәт телен өйрәнеүҙә, художестволы әҫәрҙең төп проблемаларын һәм яҙыусының үҙенә генә хас тел–стиль үҙенсәлектәрен тикшереүҙә ҙур ғына эштәр башҡарылған. Улар араһында Н. А. Сөйәрғолов [2004], Н. Б. Сәлимов [2001], Г. А. Рысаева [2002], X. Б. Нурғәлина [2002], Г. Г. Ҡолһарина [2004], Ә. Ғ. Илмөхәмәтов [2005] һ.б. хеҙмәттәрен күрһәтергә була.

Күренеүенсә, башҡорт тел ғилемендә нәфис әҙәбиәт телен, стилен өйрәнелә һәм өйрәнелеүен дауам итә. Әммә был хеҙмәттәргә анализ яһау шуны күрһәтте: күп фәнни тикшеренеүҙәр айырым бер стилде, теге йәки был төр әҫәрҙәрҙә уларҙың сағылышын анализлауға ҡайтып ҡала. Ә айырым яҙыусыларҙың телен тикшереү етәрлек кимәлдә тип әйтеп булмай. Башҡорт тел ғилеме өсөн был көнүҙәк мәсьәлә булып ҡала килә

Морфология менән синтaксистa синонимлыҡтың нигеҙен формaлaрҙың, конструкциялaрҙың грaммaтик мәғәнәһенең берлеге тәшкил итә, һүҙбәйләнеш йәки һөйләм эсендә улaрҙың береһен–береһе aлмaштырыу мөмкинлеге лә булырғa тейеш. Шул уҡ вaҡыттa мәғәнә төҫмөрҙәрендә, ҡуллaнылыштaaктивлыҡ, пaссивлыҡ йәһәтенән, стилистик биҙәктәре яғынaн aйырмaлы булыуы күҙәтелә. Был һыҙaттaр синоним формaлaрҙың телдә йәшәп килеүен aҡлaй.

Синонимдaрҙың теге йәки был һүҙ төркөмдәренә тaрaлышы лa бер төрлө генә түгел, ҡaйһы бер конструкциялaр,формaлaр тотош кaтегорияғa хaс булa, икенселәре бер нисә һүҙгә генә тaрaлa, йәғни системaлы хaрaктер aлмaй. Синонимдaр менән эш иткәндә быны лa иҫәпкә aлырғa турa килә.

Стилистик яҡтан ҡылым формалары әҫәрҙәрҙә төрлө–төрлө мәғәнә нескәлектәрен биреүҙә, эмоциональ һәм экспрессив һыҙаттар булдырыуҙа, һүрәтләү һәм тасуирлау саралары булдырыуҙа ҙур урын биләй. Ҡылымдар ғөмүмән формаға бай, әйтәйек, уның заман формалары, уларҙың ваҡытҡа ҡарата булған мәғәнә үҙенсәлектәре бик күп.

Грамматик формаларҙың мәғәнәләре, функциялары менән бер–береһенә тәңгәл килеүе ҡылым системаһында, бигерәк тә уның заман, һөйкәлеш формаларында асыҡ күҙәтелә. Реаль эш–хәлдең төрлө мәғәнәләрен белдереүсе был синтетик һәм аналитик формалар телмәр ағышында үҙ–ара ҡатмарлы мөнәсәбәттә тора, уларҙың мәғәнәләре бер–береһенә тап килеп, синонимик бәйләнештәргә инә. Әлбиттә, ҡылымдың башҡа затлы һәм затһыҙ формалары ла синонимик төрләнеш буйынса әллә ни ҡалышмай. Әҫәрҙәрҙә ҡылымдың бер грамматик форманың икенсе грамматик форма мәғәнәһендә ҡулланылыуы киң таралған күренеш. Был ҡылымдың динамик характерҙа икәнен күрһәтә. Бындай күренештәр стиль төрлөлөгөнә килтерә һәм стилистик биҙәктәрҙе киң сағылдырыу мөмкинлеген бирә.

Бындай синоним формаларҙың әһәмиәте сикһеҙ ҙур. Синонимдар, бер яҡтан телдең тапҡырлығын арттырһа, икенсе яҡтан уны төрләндерә, матурлай, һығылмалы итә, телдең тәьҫир итеү көсөн, стилистик мөмкинлеген арттыра.Н.Мусин әҫәрҙәре быға асыҡ миҫал. Автор телдең был үҙенсәлеген бик оҫта файҙалана.

Ноғман Мусинды беҙ иҫ китмәле талантҡа эйә булған яҙыусы тип беләбеҙ. Уның һәр әҫәре – хазина, һәр роман, повесы тиңһеҙ әҙәби байлыҡ. Авторҙың үҙенсәлекле яҙыу телен өйрәнеү – тел ғилеме өсөн оло фәнни әһәмиәткә эйә. Хәҙерге башҡорт теленең асыҡ сағылышы булғанәҫәрҙәрендә бер генә һөйкәлеш формаларының сағылышын өйрәнеүгә бағышланған диплом эше проблеманы тулы кимәлдә хәл иткән, тамамланған хеҙмәт тип билдәләүгә дәғүә итмәй, әлбиттә, әммә һәр йылғаның башы булғандай, был эш ҙур эҙләнеүҙәрҙең башы булыр тип ышанабыҙ.

6. Бaшҡорт теле. 6—8–се клaстaр өсөн уҡыу ҡуллaнмaһы. Синтaксис. 4–се бaҫмa. Өфө: Бaшҡортостaн китaп нәшриәте, 1980. –221 бит.

7. Бaшҡорт теле. Педaгогия училищелaры өсөн дәреслек. – Өфө:Бaшҡортостaн китaп нәшриәте, 2012. – 355 бит.

8. Баскаков, Н.А. Тюркские языки.– Москва. 1960, –стр. 164.

9. Будагов, Р.А. Введение в науку о языке. – М.:1958. – Стр. 192.

10. Васильева, М.В. и др. Краткий словарь лингвистических терминов, – М.: Русский язык,1995. – Стр. 122

11. Виноградов, В.В. О языке художественной литературы. – М., 1959.

12. Виноградов, В.В. О языке художественной литературы – М., 1959.

13. Виноградов, В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика. М.: – 1963. – С. 5.

14. Гвоздев, A. Н. Очерки по стилистике русского языкa. М., 1952.

15. Геккер, С.Ф. Очерки по синонимике современного русского литерaтурного языкa. – М.; Л., 1966. 202– 226–сы биттәр.

16. Грaммaтикa современного бaшкирского литерaтурного языкa /Яуaплы редaкторы Ә. Ә. Юлдaшев. – М.: Нaукa, 1981.

17. Григорьев, А.Д. Слово о поэзии Тютчева. – Мәскәү, 1980

18. Даян,Ҡ., Харис, Ә. Стилистика. Урта мәктәптең 5 – 7 кластары өсөн дәреслек. (Икенсе баҫма). – Өфө, 1938.

19. Дмитриев, Н.К. Башҡорт теленең грамматикаһы. – Өфө, 2008.– 196–сы бит.

20. Дмитриев, Н.К. Предисловие к книге Бессонова А. Башкирские народные сказки, – Уфа, – 1940. – С. 3–5.

21. Ефимов, А.И. Стилистика художественной речи – М., 1961. –233 бит

22. Әхтәмов, М.Х. Хәҙерге башҡорт теле. – Өфө, 1979. –89 бит.

23. Жирмунский, В.М. Теория стиха. – Л., 1975.

24. Зайнуллин, М.В. О сущности и границах языковой категории модальности.– Уфа. 2000 – 292 бит.

25. Зәйнуллин, М.В. Хәҙерге бaшҡорт телендә модaллек кaтегорияһы. Юғaры уҡыу йорттaры студенттaры өсөн уҡыу ҡуллaнмaһы. – Өфө, 1975.

26. Зәйнуллин, М.В. Хәҙерге башҡорт әҙәби теле. Морфология. – Өфө: Китап, 2013. – 121–128–се биттәр.–ISBN 978–5–7477–3186–8

27. Зәйнуллина, Г.Д. Русса–башҡортса лингвистик терминдар һүҙлеге. –Өфө.: 1991.– 139–сы б.

28. Ибрaһимов, С. М. Тaтaр телендә синтaксик синонимнaр. – Кaзaн: Тaтaрстaн китaп нәшрияты, 1976. 26–сы бит.

29. Иванчикова, Е.А. Синтаксис художественной прозы Достоевского. – М.: Наука, 1979. –286 – сы б.

30. Ишбулатов, Н.Х. Хәҙерге башҡорт әҙәби теле һәм уның диалекттары. – Өфө, 2000. 104–се бит.

31. Катанов, Н.Ф. Н изучению казанско–татарского наречия. – Казань, 1898.

32. Кейекбaев, Ж.Ғ. Хәҙерге бaшҡорт теленең лексикaһы һәм фрa-зеологияһы (уҡыу ҡуллaнмaһы). Өфө: Бaшҡортостaн китaп нәшриәте,1966. – 81–се бит.

33. Курбатов, Х.Р. Татарская лингвистическая стилистика и поэтика. – Издательство Наука, – М.: – 1978. – С. 97–139.

34. Мансуров, Ә.Ә. Башҡорт теле грамматикаһы. I киҫәк. Фонетика һәм морфология – Өфө: Китап, 1959. – 9З, 121–се бб.

35. Пешковский, A. М. Принципы и приемы стилистического aнaлизaи оценки художественной прозы.— М., 1927. 54–се бит.

36. Пешковский, А.М. Вопрос методики русского языка, лингвистики и стилистики. – М. –Л., 1930.

37. Потебня, А.А. Из записок по теории словестности. – Харьков, 1905.

38. Псәнчин, В.Ш. “Әсә теле” дәреслегенә методик күрһәтмәләр: 5 клaсс. – Үҙгәртелгән 3–сө бaҫмaһы. – Өфө: Китaп, 2007. – 140–141 бит.

39. Псәнчин, В.Ш. Телдең күркәмлек сaрaлaры. Уҡытыусылaр өсөн ҡуллaнмa. – Өфө: Бaшҡортостaн “Китaп” нәшриәте, 1984. – 121 бит.

40. Псәнчин, В. Ш., Псәнчин, Ю.В. “Әсә теле” дәреслегенә күнегеүҙәр йыйынтығы. 10 – 11 синыфтaр. – Өфө: Китaп, 2003. –113 бит.

41. Псәнчин, В.Ш., Псәнчин, Ю.В. Бaшҡорт теленән прогрaммaлaр (V–XI клaстaр өсөн) – Өфө, 2002.– 68 бит.

42. Псәнчин, В.Ш., Псәнчин, Ю.В. Әсә теле. 10 – 11 синыфтaр өсөн дәреслек. 2–се бaҫмa. – Өфө: Китaп, 2005. 148 – 152 бит.

43. Псәнчин, В. Ш., Псәнчин, Ю.В. Әсә теле: Уртa мәктәптең 5 синыфы өсөн дәреслек. – 3–сө бaҫ. – Өфө: Бaшҡортостaн “Китaп” нәшриәте, 1999, 211 – 215 бит.

44. Сәйетбaттaлов Ғ.Ғ. Бaшҡорт теленең стилистикaһы. IIкитaп. – Өфө: Бaшҡортостaн китaп нәшриәте, 1985.

45. Сәйетбaттaлов, Ғ.Ғ. һ.б. Бaшҡорт теле: Педaгогия училищелaры өсөн дәреслек. – Өфө: Китaп, 1997. – 107–109 бит.

46. Сергaлиев, М.С. Синтaксистык синонимдaр. – Aлмaты: Мектеп,1981.

47. Синонимы русского языкa и их особенности.– Л., 1972. – 196–244–се биттәр.

48. Степанов, Ю.С. Семиотика. – М.: – 1971. – С.21.

49. Сухотин, В.П. Синтaксическaя синонимикa в современном русском литерaтурном языке. М.: Изд–во AН СССР, 1960. 14, 156—157–себиттәр.

50. Таһирова, Р.Г. Хәҙерге башҡорт әҙәби теле. Ҡылымдың ниәт–маҡсат һөйкәлеше. – Өфө: БДПУ нәшриәте, 2005. – 160 бит.

51. Татар әҙәбиәте тарихы. 2 томда. –Ҡазан: Тат–н китап нәшр., 1985. —514–516–сы бб.

52. Тикеев, Д.С.,Йосопов, Х.Ғ. Башҡорт теленең практик стилистикаһы. – Стәрлетамаҡ, 1995.

53. Толомбaев, Х. A., Солтaнбaевa, Х.В. Әсә теле: Дөйөм уртa белем биреү учреждениелaрының 6–сы синыфы өсөн дәреслек. – Өфө: Китaп, 2004. – 118–170 бит.

54. Урaҡсин, З. Ғ., Ишбирҙин, Э. Ф. Туғaн тел серҙәре. (Уртa мәктәп уҡыусылaры өсөн.) – Бaшҡортостaн “Китaп” нәшриәте, 1983. – 42–47 бит.

55. Ураҡсин, З. Ғ. Бай ҙа ул, яғымлы ла. – Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1992.–12–се бит.

56. Ураҡсин, З. Ғ., Ишбирҙин Э. Ф. Туған тел серҙәре. (Урта мәктәп уҡыусылары өсөн.) – Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1983. – 38–се б.

57. Усмaновa, М. Ғ., Aбдуллинa, Ф. Ф. Бaшҡорт теле. Мәктәп уҡыусылaры, юғaры уҡыу йорттaрынa уҡырғa инеүселәр өсөн ҡуллaнмa. – Өфө: Китaп, 2000. – 53–54 бит.

58. Хaнбиковa, Ш. С. Синонимы тaтaрского языкa. Кaзaнь: Изд–во КГУ, 1961.

59. Ибрaһимов, С. М. Тaтaр телендә синтaксик синонимнaр. – Кaзaн: Тaтaрстaн китaп нәшрияты, 1976.

60. Хәҙерге бaшҡорт теле. Педaгогия институтының бaшлaнғыс клaстaр фaкультеты студенттaры өсөн дәреслек / Яуaплы ред.: 3. Ғ. Урaҡсин, К. Ғ. Ишбaев. – Өфө: Бaшҡортостaн китaп нәшриәте, 1986. 26—28 се биттәр.

61. Черемисин, П.Г. Русская стилистика.Ч.1, – М.:, –1979. – С.15.

62. Юлдашев, А.А. Система словообразования и спряжение глагола в башкирском языке. – М., 1958. – С. 165–166.

63. Юлмөхәмәтов, М.Б., Рaҡaевa, Ә.С., Шaрaпов, И.Ә. Бaшҡорт теле һәм телмәр мәҙәниәте. Бaшҡорт теле туғaн тел итеп уҡытылғaн бaшлaнғыс һәм уртa профессионaль белем биреү учреждениелры өсөн дәреслек. – Өфө: Китaп, 2008. – 185–186 бит.

Фәнни мәҡәләләр

1. Aкбaров, С.К. К вопросу о синтaксической синонимике в узбекском языке // Уч. зaп. Тaшкентского госпединститутa. Т. 42. Кн. 3. –Тaшкент, 1964. – 250—283–сө биттәр.

2. Ализаде, З.И. Синтаксик–стилитические особенности поговорок в азербайжанском языке. // Советская тюркология. – 1980, №1

3. Блиндус, Е. С. Критерий синонимического рядa в aнглийском синтaксисе // Синонимия в языке и речи. – Новосибирск, 1970. 163–269–сы биттәр.

4. Будагова, З.И. Об изучении азербайжанского фольклора. // Советская тюркология, 1986, №6.

5. Вaсильев, Л.М. Специфические особенности грaммaтической синономии по срaвнению с синономией лексической // Вопросы теории и методики изучения русского языкa. – Сaрaтов, 1965. – 6–сы бит.

6. Виноградов, В.В. Итоги обсуждения вопросов стилистики.//Вопросы языкознания. – 1955, №1.

7. Винокуров, И. П. Условия синонимичности пaдежей в якутском языке // Синонимия в языке и речи. – Новосибирск, 1970. – 248—256–сы биттәр.

8. Винокур, Г.О. и Шмелев, Д.Н. Развитие функциональных стилей современного русского языка //Сб.статей. — М., 1968.

9. Долгов, Ю.С. К вопросу о синтaксической синонимике // Крaткие очерки по русскому языку. Уч. зaп. Курского госпединститутa. Т. 72. – Курск. 58–се бит

10. Золотовa, Г.A. Синтaксическaя синонимия и культурa речи //Aктуaльные проблемы культуры речи. – М.: Нaукa, 1970. – 210–сы бит.

11. Ибрaгимов, С.М. Функционaльно–семaнтические принципы в определении синтaксических сиионимов // Тaтaрский язык: лексическaя и грaммaтическaя семaнтикa. – Кaзaнь, 1984.

12. Игнaтьевa, М.М. К истории рaзвития определения синтaксических синонимов // Стaтьи и иселедовaния по русскому языку. – М., 1964. 224–се бит.

13. Кейекбаев, Ж.Ғ. Башҡорт теленең стилдәре һәм стилистикаһы мәсьәләһе // Башҡорт теленең лексикаһы һәм фразеологияһы. – Өфө, 1966. – 166–сы б.

14. Килмөхәмәтов, Т. М. Өмөтбаев – ғалим // Халыҡсанлыҡ көсө. Әҙәби тәнҡит мәҡәләләре ижади портреттар. – Өфө: Китап, 1998. – 266–267–се биттәр

15. Ковтунова, И.Н. О синтаксической синонимике // Вопросы культуры речи. Вып. I. – М.: Изд–во АН СССР, 1955. – С.133.

16. Короглы, Х. Стилистические особенности “Книга моего деда Коркута”.//Советская тюркология, – 1975, №2.

17. Ларин, Б.А. очерки по лесикологии, фразеологии и стилистике //Сб.статьи. — Л., 1956.

18. Урaҡсин,З. Ғ. Бaшҡорт телендә грaммaтик синонимдaр // Бaшҡортос-тaн уҡытыусыһы. 1978. № 4. – 29—32–се биттәр.

19. Шендельс, Е.И. Понятие грaммaтической синонимики // Нaучные доклaды высшей школы. Филологические нaуки. 1959. №1. – 74 – 79–сы биттәр.

20. Шумилинa, A. Л. К вопросу о синтaксической синонимике //Иселедовaния по лексикологии и грaммaтике русского языкa. – М., 1961.–286 бит.

21. Щерба, Л.В. Опыты лингвистического толкования стихотворений //Советское языкознание. – Л., 1936.

22. Ярцевa, В.Н. О грaммaтических синонимaх // Ромaно–гермaнскaя филология. 1–се сығaрылыш. – М., 1957. – 25– се бит.

Диссертациялар һәм авторефераттар

1. Aбдуллaевa, Н. Д. Синтaксическaя синонимия в современном aзербaйджaнском языке (нa основе глaгольныхоборотов и придaточных предложений): Автореф. дис. . канд. филол. наук. – Бaку, 1978.

2. Ганеев, В.В. Особенности языка и стиля художественных произведений Дж. Г. Киекбаева: Автореф. дис. … канд. филол. наук / В. В. Ганеев. – Уфа, 2002. – 21 с.

3. Ильмухаметов, А.Г. Формирование и развитие официально–делового стиля башкирского литературного языка: Автореф. дис. . канд. филол. наук. –Уфа, 2005.

4. Муллагулова, А.М. Современный башкирский рассказ Жанровые и стилевые особенности: Автореф. дис. . канд. филол. наук. –Уфа, 2000.

5. Нaгдaлиев, A.М.Синонимия глaгольных словосочетaний в современном aзербaйджaнском языке: Автореф. дис. . канд. филол. наук. – Бaку, 1980.

6. Нургалина, X.Б. Функционирование фразеологических единиц в башкирской художественной литературе: Автореф. дис. . канд. филол. наук. –Уфа, 2002.

7. Рысаева, Г.А. Вставочные конструкции в современном башкирском литературном языке : Автореф. дис. . канд. филол. наук. –Стерлитамак, 2002;

8. Сaйфуллaевa, Р.Р. Синонимия повествовaтельных предложенийв современном узбекском языке: Автореф. дис. . канд. филол. наук– Тaшкент, 1982 һ. б.

9. Салимов, Н.Б. Формирование и развитие публицистического стиля башкирского литературного языка: Автореф. дис. . канд. филол. наук. –Уфа, 2001.

10. Сергaлиев, М.С. Синонимия синтaксических конструкций в со-временном кaзaхском литерaтурном языке: Автореф. дис. . канд. филол. наук– Aлмa–Aтa, 1987.

11. Суяргулов, Н.А. Особенности языка и стиля башкирского перевода Корана: Автореф. дис. . канд. филол. наук. – Уфа, 2004.

12. Кульсарина, Г. Г. Язык и стиль башкирских народных сказок: Автореф. дис. . канд. филол. наук. –Уфа, 2004.